१०१

पावया छंदे तल्लीन गोविंदें ।
नाचती आनंदे गोपाळ कैसे ॥१॥
यमुनेच्या तीरीं गाई चारी हरी ।
गोपाळ गजरीं आनंदले ॥ध्रु०॥
ठायीं ठायीं मातु पेंधा पैं नाचतु ।
वाकुल्या दावितु हरी छंदें ॥२॥
ठाई ठाती उभ्या विसरल्या माया ।
हाकितु लवलाह्या कृष्णहरी ॥३॥
ज्ञानदेवाजिवीं कृष्णचिरंजिवी ।
गोपाळ रंजवी प्रेमभक्तां ॥४॥

अर्थ:–

पावा वाजवताना कृष्णाला पाहुन ते गोपाळ तल्लीन होऊन आनंदाने नाचायला लागले. स्वतः तो हरि यमुना तीरी गायी चारताना पाहुन ते गोपाळ त्याच्या नामाचा गजर करु लागले. त्या आनंदात ते सर्व गोपाळ नाचत असताना तो पेंद्या ब्रह्मादिकांना वाकुल्या दाखवत आहे. व हे पाहुन चरताना ठिकठिकाणी उभ्या गोमातांना तो हरि घाईने वळु लागला आहे. माझ्यासाठी चिंरजिंव असलेला तो परमात्मा त्या गोपाळांना प्रेम भक्तीने रंजवीत आहे असे माऊली सांगतात.

पाळणा – अभंग १०२ ते १२२

१०२
आकारेंवीण पाळणा पहुडलें ।
निराकार म्हणोनि वोसणाईलें ॥१॥
जो जो जो जो बाळा निराकार पाळणा ।
व्योमीं व्योमाकारीं झोंप घेई ॥ध्रु०॥
चौदा नि:शब्दीं जागृत केलें ।
येकविसी हालवूनि बाळ उठविलें ॥२॥
बाप रखुमादेविवरु निजीं निजविलें ।
कांहीं नव्हे ऐसें कांहीं ना केलें ॥३॥

अर्थ:-

निराकारस्वरूप परमात्मा हाच कोणी एक पाळणा त्यामध्ये जीवरूपी बालक निजविले. त्याला आत्मविस्मृतीची झोप लागली. व ते ‘हा जनकु हे माता । हा मी गौर हीन पुरता । पुत्र वित्त कांता । माझे हेना ॥ज्ञा. ॥अशा त-हेचे बरळु लागला. अशा वेळी श्रीगुरूरूपी माऊली तेथे येऊन पाळणा हालवून जो जो म्हणजे जागा हो, जागा हो असे म्हणून झोके देऊ लागले.आणि त्या गाण्यांमध्ये चिदाकाशरूपी पाळण्यांत चिदाकाशरूप होऊन झोप घे.त्या एकवीस तत्त्वांत गुरफडून निजलेल्या बालकाला चौदा विद्यारूपी शब्दांनी हालवून आत्मस्वरूपा विषयी जागे केले. माझे पिता व रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल त्यानी आपल्या स्वरूपांच्या ठिकाणी त्याला स्वस्वरूप केले. वास्तविक झोपेमध्ये जसे जीवाला दुसरे काही कळत नाही. त्याप्रमाणे पंढरीरायांनी त्या जीवरूपी बालकाला आपल्या स्वरूपाशिवाय इतर कशाचेही भान राहू दिले नाही. असे माऊली सांगतात.

१०३
पाळण्याची परी सांगेन आतां ।
पाळण्या तान्हुलें बोंभाते देहेविणेम ताता ॥१॥
तेथें जनुक नव्हे जननी नव्हे ।
बाळक नवे होये मासे विण ॥ध्रु०॥
तेथें तेल सारुनि अभ्यंग केलें ।
बाळक पुसिलें अंबरवर्णे ॥२॥
बापरखुमादेविवरु अनुभवित जाले ।
ते निजरुप पावले परब्रह्मीं ॥३॥

अर्थ:-

आतां तुम्हाला पाळण्याचा प्रकार सांगतो त्या परमात्मरूपी पाळण्यांत ‘सान्हुलें’ म्हणजे परिछिनभाव घेतलेला जीव वास्तविक आत्मदृष्टीने त्याच्या ठिकाणी देहादिकांचा संबंध नसतांना उगीच ओरडतो. वास्तविक आत्मस्वरूपाला बाप नाही, आई नाही, व बालकपणाही नाही. अशा आल्याची सिद्धि माझेपणा नसेल तर होते. अशा स्वरूपाच्या बालकाला आत्मरूप प्रतितीचे तेल लाऊन वैराग्याचे स्नान घातले. आणि विचारांच्या सुंदर वस्त्रानी पुसिले. तेंव्हा माझे पिता व रखुमादेवीचे पती जे श्रीविठ्ठल त्यांचा अनुभव घेते झाले. व त्यामुळे ते बाळ परमात्मरूपाला प्राप्त झाले.असे माऊली सांगतात.

१०४
अठरा दिगांतीहुनि पाळणा आणिला ।
तेथें एक निर्गुण बाळ पहुडला ॥१॥
बाळापें हें नाहीं बाळापें हें नाहीं ।
अंगुष्ठ पेउनि घेई निरालंब ॥ध्रु०॥
निरालंबीं स्वाद आळवी ब्रह्मीं ।
तेथें एकु बाळ बोभाये निरंजनीं ॥२॥
बाप रखुमादेविवरु अनादि अंतीं ।
त्याहुनि परती मज गति केली ॥३॥

अर्थ:-

अठरा दिगंती म्हणजे, अठरा पुराणाचा शोध करून एक पाळणा आणला. आणि त्यांत निर्गुण बाळ परमात्मा निजले. बाळाजवळ कोणी एक नाही. ‘अंगुष्टमात्र’ म्हणजे स्वरूपानंद घेऊन निरालंब स्थितित निजले आहे. ज्या निरालंब स्थितीत बाळक निजले आहे त्याचे चिंतन करून त्याला आळव. माझे पिता व रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल त्यांच्या स्वरूपांशिवाय आरंभी किंवा अंती मला दुसरी गती नाही. असे माऊली सांगतात.

१०५
पांच पाट्या नव खिडकिया पाळणा पहुडया निरंजनीं ॥१॥
एकवीस सहस्त्र श्वास हुंकार घाली ॥
माया ते मारिली ज्ञानरुपी ॥ध्रु०॥
तेथें निरंजन नाहीं काहींचि नाहीं ।
तेथें नि:शब्द उठती पाहीं ॥२॥
बापरखुमादेविवरु बाळका घेऊनि मेला ।
मरोनियां जाला जितपणेंगे माये ॥३॥

अर्थ:-

ज्या स्थूलदेहामध्ये पांच कोश म्हणा किंवा पंचप्राण म्हणा व नऊ खिडक्या नऊ द्वारे, अशा पाळण्यांत परमात्मा आत्मरूपाने निजला आहे. आणखी एकवीस हजार श्वासोश्वास हे हुंकार घालीत आहेत. आणि ज्या आपल्या ज्ञानस्वरूपाने मायेचा नाश केला. त्या ज्ञानस्वरूपांच्या ठिकाणी कोणताच आत्मभाव नाही इतकेच नाही तर निरंजन परमात्मरूपाचाही भाव नाही. त्या परमात्मस्वरूपाच्या ठिकाणी निःशब्दरूपी शब्द उत्पन्न होतात. माझे पिता व रखुमादेवीचे पती जे श्रीविठ्ठल ते या बालकाला घेऊन म्हणजे अनात्मभावाने मारून आत्मभावाने जिवंत राहिला. असे माऊली सांगतात.

१०६
शून्य नाहीं निरशून्य नाहीं ॥
तेथें पाळणा पाही लावियेला ॥१॥
जातिविण बाळ उपजलें पाही ।
तेथें परिये देते माय तेही नाहीं ॥ध्रु०॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलीं पाळणा नाहीं ॥
तेथें मी बाळ पाही पहुडलों ॥२॥

अर्थ:-

ज्या ठिकाणी शून्य म्हणजे माया नाही.किंवा निरशून्य म्हणजे मायेचा अभावही नाही. अशा रितीचे जे परमात्मस्वरूप हाच कोणी एक पाळणा परमात्मस्वरूपांच्या ठिकाणी आहे. परमात्मस्वरूप पाळणा ठरल्यानंतर त्यांत निजणारा परमात्मस्वरूपच पाहिजे. म्हणून जातिरहित उत्पन्न झालेले बाळक निजलेले आहे. त्या ठिकाणी त्या पाळण्याला झोके देणारी त्याची मायही कोणी नाही.परमात्मस्वरूपांचा पाळणा हे रूपक असून त्या पाळण्यांत निजणारे बाळ म्हणजे मुमुक्षु या रूपकाने आहे.मा झे पिता व रखुमादेवीचे पती जे श्रीविठ्ठल त्यांचे ठिकाणी पाळणा नाही. अशा विठ्ठल स्वरूपाच्या ठिकाणी मी बाळक होऊन, म्हणजे मुमुक्षु होऊन पहुडलो असे माऊली सांगतात.

घोंगडी.

१०७
आठवितां नुपुरे मोविता न मोववे ।
सांगतां न सांगवे गुण त्याचे ॥१॥
परतालिया दृष्टि काळा देखिला जगजेठी ।
वेणिभागीं पृष्ठीं कैसा दिसतु असे ॥ध्रु०॥
त्या गुणाच्या संगें कैसें अद्वैत जालें ।
मन म्हणौनि काळेंपण बहु झालें गे माये ॥२॥
पुरेपुरे बुध्दि निमाली वेदवाणी ।
आतां केवीं वर्णू चक्रपाणी बहु काळें गे माये ॥३॥
द्वादश मंडळे वोवाळुनि आलिये ।
तंव तंव काळें देखिलें रुपडें त्याचें ॥४॥
अनुमाना नये अनुमाना ।
परतल्या श्रुति चोजवेना ॥५॥
मनें बुडी दिधली दाही हारपली ।
चोवीस मावळलीं अगाध पंथी ॥६॥
प्रीतीचें पांघरुण काळें घोंगडें ।
रखुमादेविवरें विठ्ठलें मज केलें उघडें ॥७॥

अर्थ:-

परमात्मस्वरूपाचे वर्णन काय करावे? चिंतन करता त्या चिंतनांत तो आवरत नाही. त्याचे माप करावयाला गेले तर होत नाही. त्याच्या गुणाचे वर्णन करता येत नाही. त्यामुळे बहिर्मुख असलेली दृष्टि अंतर्मुख करून तो कृष्णवर्णाचा जगजेठी श्रीकृष्ण परमात्मा पाहिला. तो पहा वेणी असलेला, पाठीकडच्या बाजूनी कसा दिसतो तो.त्याच्या गुणांच्या चिंतनानेच कसे अद्वैत प्राप्त होते तें पहा,.त्यामुळे माझे मन आता परमात्मरूप झाले. ज्या परमात्मस्वरूपाच्या ठिकाणी बुद्धि आणि वेद लय पावतात अशा चक्रपाणी श्रीकृष्णाचे वर्णन कसे करू? द्वादश मंडले म्हणजे बारासूर्य यांच्या तेजापेक्षा जास्त तेजस्वी असणारे श्रीकृष्णाचे रूपडे मी पाहिले. त्याच्या स्वरूपाची प्राप्ती अनुमानाने होत नाही. कारण साक्षात् श्रुतिनाही तो कळत नाही. त्याच्या स्वरूपाच्या ठिकाणी किती मोठेपणा आहे म्हणून सांगावे. त्याच्या ठिकाणी मनाने बुडी दिली. दहा इंद्रिये हरपली. सांख्याने कल्पना केल्याप्रमाणे चोवीस तत्त्वेही मावळून गेली म्हणजे त्याच्या स्वरूपांत सर्व त्रैलोक्याचा लोप झाला. असा परमात्मा भक्तांच्या संतोषाकरिता काळे वर्णाचे घोंगडे पांघरून घेऊन. रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठलानी मला देहभावापासून उघडे केले म्हणजे ब्रह्मरूप केलें.असे माऊली सांगतात.

१०८
रात्री दिवस वाहातसे चिंता ।
केशव धडौता होईन मी ॥१॥
खिरजट घोंगडें फ़ाटकें तें कैसें ।
वेंचिलें तैसें भोगिजगा ॥ध्रु०॥
वित्त नाहीं गाठीं जीवित्वा आटी ।
उघडी पाठी हींव वाजे ॥२॥
घोंगडें देईल तो एक दाता ।
रखुमादेविवरा मागों रे आतां ॥३॥

अर्थ:-

रात्रंदिवस मनांत चिंता वाहतों की सर्वत्र परिपूर्ण जो परमात्मा केशव तोच मी होईन. तसा झालो म्हणजे खिरजट म्हणजे घाणेरडे देहात्मभावाचे फाटके घोंगडे ते कसे राहणार ? त्याचा नाश (बाध) झाला असता त्या केशवरूप धड घोंगड्याचा मी भोग घेईन. उत्तम घोंगडे घेण्यास साधन संपत्ती च नसली तर जीवाला फार कष्ट भोगावे लागतात. कारण चांगले घोंगडे नसल्यामुळे उघडा देहात्मभाव असतो त्यामुळे कष्टरूपी थंडी फार वाजते. याकरता बाह्यप्रवृत्ति टाकून मन मागे फिरले तर ते रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल मोठे दाता असल्यामुळे ऐक्यभावाचे घोंगडे देईल. असे माऊली सांगतात.

१०९
तुझें घोंगडें येकचि चोख ।
दुजें वोळख अमंगळ ॥१॥
दे धडुत न घोंगडें मोठें ।
खिरपटें जळो देवा ॥ध्रु०॥
रखुमादेविवरु उदार जाला ।
धडौता केला ज्ञानदेवो ॥२॥

अर्थ:-

तुझे ऐक्यबोधाचे घोंगडे फार चांगले आहे. त्या ऐक्यबोधाच्या दृष्टिने दुजेपणाचे भान अमंगळ आहे. धडुत म्हणजे ऐक्य बोधाचे हे मोठे घोंगडे आणि माझे देहात्मभावाचे खिरपटे(घाणेरडे)जळून जाऊ दे. अशी विनवणी केल्यामुळे रखुमादेवीचे पती जे श्रीविठ्ठल त्याने मला धडौता केला म्हणजे परमात्मबोधरूपाने संपन्न केले. असे माऊली सांगतात.

११०
चौर्‍यांशी लक्ष हिंडता हाट ।
पुंजे दाट सांपडलें ॥
हित ये खेपेसी बरवें जालें ।
सुरंग घोंगडें हाताशीं आलें ॥ध्रु०॥
येणें पाडें न माये कोठें ।
घोंगडें मोठें सांपडलें ॥२॥
मनोरथ पुरलेरे आतां ।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाशी ध्याता ॥३॥

अर्थ:-

चौऱ्यांशी लक्षयोनी हाच कोणी एक बाजार त्यांत फिरता फिरता म्हणजे जन्म घेता घेता मोठ्या पुण्याईने मला हा मनुष्यदेह प्राप्त झाला. या मनुष्यदेहाच्या खेपेला आलो हे फार चांगले झाले. कारण मनुष्यदेहातच च परमात्मैक्य बोधरूपी सुंदर घोंगडे हाती आले. हे परमात्मरूपी घोंगडे इतके मोठे आहे की ते कोठे मावतच नाही. असे मोठे घोंगडे सांपडले. असा मनुष्यरुपी शरिराला आल्यामुळे माझे पिता व रखुमादेवीचे पती जे श्री विठ्ठल त्यांचे ध्यान करता आले व त्यामुळे माझे मनोरथ परिपूर्ण झाले. असे माऊली सांगतात.

१११
माझिया घोंगडियावरी ब्रह्माचा गोंडा ।
बाहिरी सांडा बैसावया ॥१॥
घोंगडें संतचरणी रुळे ।
श्रीरंगा रंगलें व्योमाकार ॥ध्रु०॥
रखुमादेविवरें विठ्ठलें दिधलें ।
अमोलिक जालें मोलेंविण ॥२॥

अर्थ:-

मला दिलेल्या बोधाच्या घोंगडीला ब्रह्माचा गोंडा लावलेला आहे. ही घोंगडी बाहेर नीट बसायला बाहेर घाला. त्यावर श्रीरंगात रंगलेले संतचरण रुळतील,आकाशाप्रमाणे व्यापक असलेल्या परमात्म्याच्या रंगात ते घोंगडे रंगविलेले आहे. रखुमाईचे पती श्री विठ्ठलांने हे अमोल घोंगडे मोल न घेताच दिले आहे. असे माऊली सांगतात.

​

अभंग: ११२

घोंगडी घेऊनि हाटासि जाये।
पंढरिये आहे वस्ती आम्हां॥ (१)
घोंगडियाचें मोल पैं जालें।
चरणीं राहिलें विठ्ठलाचे॥ (ध्रु०)
घोंगडें येक बैसलें थडी।
उभयां गोडी विठ्ठलाची॥ (२)
ज्ञानदेव म्हणे अनुभवी तो जाणे।
शाहाणे ये खुणें संतोषले॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानदेव माऊली विठ्ठलाच्या भक्तांच्या साधेपणाचे वर्णन करतात. ते म्हणतात की, विठ्ठलभक्त साधी घोंगडी घेऊन बाजारात जातात, पण त्यांची खरी वस्ती पंढरपूरमध्ये आहे, जिथे त्यांचा विठोबा आहे. या घोंगडीला मोल नाही, कारण त्या भक्तांची आयुष्याची सगळी किंमत विठ्ठलाच्या चरणांमध्ये आहे.

विठ्ठलभक्त एकत्र आले की, त्यांच्यात विठोबाचीच चर्चा होते. दोघेही गोडीने विठ्ठलाचे गुणगान करतात. ज्ञानदेव म्हणतात की, हे अनुभवी लोकच विठ्ठलाच्या भक्तीत संतोष मानतात, आणि त्यांनाच विठ्ठलाची खरी खुण समजते.

अभंग: ११३

काळें न सावळें धवळें न पिंवळें।
घोंगडें निराळें लाधलों मी॥ (१)
मागील रगटें सांडिले आतां।
पंढरीनाथा चरणाजवळीं॥ (ध्रु०)
नवें नवघड हातां आलें।
दृष्टि पाहें तंव मन हारपलें॥ (२)
सहस्त्र फ़ुलीवरी गोंडा थोरु।
धडुतें दानी रखुमाचेविवरु॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानदेव माऊली एक अनोखे घोंगडे (वस्त्र) मिळाल्याचे सांगतात. ते म्हणतात की हे घोंगडे काळे, पांढरे, सावळे, किंवा पिवळे नाही—ते पूर्णपणे वेगळे आहे, जे त्यांनी प्राप्त केले आहे. हे घोंगडे म्हणजे विठोबाच्या भक्तीचे प्रतीक आहे, जिथे त्यांनी आपले मागील अशुद्ध जीवन सांडले आहे आणि आता ते विठ्ठलाच्या चरणांशी जडलेले आहेत.

आता त्यांना एक नवे जीवन मिळाले आहे. या नव्या दृष्टिकोनातून पाहताना, त्यांचे मन विठोबाच्या आनंदात हरवून गेले आहे. शेवटी, ते म्हणतात की रखुमाईच्या पती विठ्ठल, जो दानशूर आहे, त्याने त्यांना आनंदाने भरलेले जीवन दिले आहे, जणू सहस्त्र फुलांच्या गंधाने सजवलेले!

अभंग: ११४

निरालंब घोंगडें अद्वैत पेठे।
तेथें एक भेटे रुपेवीण॥ (१)
हिरोनि घेतलें हिरोनि घेतलें।
मज पैं दिधलें दोषेंवीण॥ (२)
रखुमादेविवरें कामाण केलें।
अपकारेंविण उघडें नागविलें॥ (३)

अर्थ:

संत ज्ञानदेव माऊली अद्वैत तत्वज्ञानाचा विचार करत म्हणतात की त्यांनी "निरालंब घोंगडे" मिळवले आहे, म्हणजेच ते कोणत्याही आधाराशिवाय आहे—ते शुद्ध आणि निर्गुण अद्वैत आहे. या अद्वैताच्या पेठेत त्यांना एक स्वरूपविरहित अनुभव भेटतो, जिथे कोणतेही बाह्य रूप किंवा आकार नाही.

ज्ञानदेव म्हणतात की हे घोंगडे म्हणजे शुद्ध ज्ञान आहे, जे त्यांनी दोषमुक्तपणे प्राप्त केले आहे. त्यांनी ते विनमूळ घेतले, त्यांच्या हृदयातील अशुद्धता नाहीशी झाली आहे.

शेवटी, माऊली म्हणतात की रखुमाईच्या पती विठोबाने, कोणताही दोष न लावता, त्यांच्या आत्म्याला उघड केले आहे. त्यांनी कोणतेही नुकसान न करता त्यांच्या अंतर्गत आत्म्याचा, सत्याचा, आणि शुद्धतेचा अनुभव दिला आहे.

अभंग: ११५

अद्वैत पेठेहुनी घोंगडें आणिलें।
अमोलिक घेतलें पंढरिये॥ (१)
चौ हातांची भरणी आली।
तिये चराचरीं ऐसें नाहीं॥ (२)
रखुमादेविवरु विठ्ठलीं नीट।
पांघुरविलें वैकुंठ मज देखा॥ (३)

अर्थ:

संत ज्ञानेश्वर माऊली अद्वैताच्या पेठेतून मिळवलेले घोंगडे म्हणजे शुद्ध अद्वैत ज्ञान आहे, जे त्यांनी अत्यंत अमूल्य पंढरीच्या विठोबाजवळून घेतले आहे. हे ज्ञान खूपच दुर्लभ आणि अद्वितीय आहे, जगातील इतर कोणत्याही गोष्टीत ते मिळत नाही.

हे अद्वैत ज्ञान म्हणजे भरभरून मिळालेली कृपा आहे, ज्याचा अनुभव घेणे दुर्लभ असते. माऊली म्हणतात की, हे ज्ञान चराचरात कुठेही मिळत नाही—अद्वैताच्या या अमोलिक घोंगड्याला काहीही तोलता येणार नाही.

शेवटी, माऊली सांगतात की रखुमाईच्या पती, विठ्ठल महाराजांनी त्यांना स्वतः वैकुंठात पांघरूण दिले आहे. विठोबाच्या कृपेने त्यांनी परम धाम, वैकुंठाचे दर्शन घेतले आहे.

अभंग: ११६

माझें चवाळें रंगाचें बहुतें।
श्रीगुरुनिवृत्तिनाथें दिधलेगें माये॥ (१)
चवाळें शुध्द चहुं पालवी।
व्योमकारें वेद प्रसिध्द पांघुरवी॥ (२)
आतांम पराहूनि परमेचूचें।
बापरखुमाईवरा विठ्ठला अंगीचे॥ (३)

अर्थ:

माऊली सांगतात की, त्यांचं चवाळं (म्हणजे ज्ञानाचं वस्त्र) रंगानं अत्यंत समृद्ध आहे, आणि हे त्यांनी स्वतःच्या गुरू श्रीनिवृत्तिनाथांच्या कृपेने प्राप्त केलं आहे.

हे चवाळं म्हणजे शुद्ध, पवित्र ज्ञान आहे, जे चारही दिशांना पसरलेलं आहे आणि या ज्ञानाने आकाशही व्यापलेलं आहे. वेदांनी जे प्रसिद्ध केलेलं आहे, ते ज्ञान आता त्यांच्या अंगावर आहे. हे सर्व अद्वितीय असं परमज्ञान आहे.

शेवटी, माऊली म्हणतात की, आता त्यांचं ज्ञान परात्पर असं परमेश्वराचं ज्ञान आहे, आणि त्यांच्यावर रखुमाईच्या पती विठ्ठलाची कृपा आहे, जी त्यांच्या अंतःकरणात साक्षात आहे.

अभंग ११७

निरंजना गाई चारुं गेलों।
तंव चवाळें तेथें एक पावलों॥ (१)
मज निर्गुणें आड वारिलें।
चवाळें हिरोनि जिणें बुडविलें॥ (२)
बापरखुमादेविवरें इतुकें केलें।
माझें चवाळें हिरोनि नेलेंगे माये॥ (३)

अर्थ:

माऊली सांगतात की, निरंजन म्हणजे परमात्म्याच्या ठिकाणी, त्यांनी आपल्या इंद्रियांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या गाई चारण्यासाठी नेल्या असता, त्यांना एक निर्गुण घोंगडे प्राप्त झाले. या निर्गुण अवस्थेमध्ये ते अडकून गेले आणि त्यांचं जीवन निर्गुणभावाने हिरावून घेतलं गेलं, म्हणजेच या अनुभूतीने त्यांना सर्व जग विसरायला लावलं.

ते पुढे सांगतात की, श्रीविठ्ठल, जो रखुमाईचा पती आहे, त्याने त्यांचं हे निर्गुण घोंगडे पूर्णपणे हिरावून घेतलं, आणि त्यांना जीवनाचं सर्वकाही तत्त्वज्ञान दाखवून दिलं.

अभंग ११८

ब्रह्माचा गोंडा चहूं पालवा।
मन पांघुरे उमप भवा॥ (१)
चौ हातांहुन आगळें।
द्विकरांहुनि वगळेंगे माये॥ (२)
बापरखुमादेविवरें सुभटें।
मज चवालें दिधलें गोमटेंगे माये॥ (३)

अर्थ:

माऊलींनी सांगितलं आहे की, त्यांनी जो ब्रह्मज्ञानाचा गोंडा मिळवला, त्याने त्यांचं मन सर्वत्र व्यापलेलं आहे. हे ज्ञान त्यांना चौभुज विष्णूच्याही पलीकडचं, म्हणजे सामान्य माणसाच्या आकलनाच्या पलीकडचं काहीतरी दिलं आहे.

श्रीविठ्ठल, जो रखुमाईचा पती आहे, त्याने हे सुंदर आणि अद्वितीय घोंगडे माऊलींना दिलं, जे त्यांचं आत्मज्ञान आहे.

अभंग ११९

चवाळ्याची सांगेन मातु।
चवाळें पांघुरे पंढरीनाथु॥ (१)
गोधनें चारितां हरि पांघुरला।
मज चवाळ्याचा त्यागु पैं दिधला॥ (२)
बाप रखुमादेविवरु श्रीगुरुराणा।
चवाळें पांघुरवी निरंजनागे माये॥ (३)

अर्थ:

माऊलींनी सांगितलं आहे की, त्यांनी पंढरीनाथाकडून एक चवाळं (ज्ञानाचं वस्त्र) मिळवलं आहे. हे घोंगडे म्हणजेच आत्मज्ञान आहे, आणि ते श्रीविठ्ठलाने त्यांना पांघरायला दिलं आहे. हे घोंगडे घेतल्याने त्यांना जगातल्या सर्व भौतिक वस्तूंचा त्याग करता आला आहे.

शेवटी, माऊली सांगतात की, त्यांच्या गुरु निवृत्तिनाथांनी हे घोंगडे त्यांना निरंजन, म्हणजेच निर्गुण अवस्थेत पांघरण्यास दिलं आहे, ज्यामुळे त्यांचं जीवन समृद्ध झालं आहे.

अभंग १२०

निर्गुण चवाळें आणिलें।
बापनिवृत्तीनें मज पांघुरविलें॥ (१)
चौघे चार्‍ही पदर म्हणीतले।
पांघुरण झालें सारासार॥ (२)
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें।
माझें चोरुनि जिणें उघडें केलेंगे माये॥ (३)

अर्थ:

माऊलींनी सांगितलं आहे की, त्यांचे गुरु श्री निवृत्तिनाथांनी निर्गुण घोंगडे आणलं आणि त्यांना पांघरवलं. हे घोंगडे स्थूल, सूक्ष्म, कारण, महाकारण अशा चारी अवस्थांपासून बनलेलं आहे, आणि सारासार विचाराने त्यांचं ज्ञान पांघरण्याचं साधन बनलं आहे. श्रीविठ्ठल, जो रखुमाईचा पती आहे, त्याने माऊलीचं जीवन त्याचं शरीरचोरून उघडं केलं म्हणजेच त्यांना परमात्मस्वरूप दाखवलं.

अभंग १२१

तूं माझा स्वामी मी तुझा रंक।
पाहतां न दिसे वेगळिक॥ (१)
मी तूं पण जाऊंदे दुरी।
एकचि घोंगडें पांघरु हरी॥ (२)
रखुमादेविवरा विठ्ठलराया।
लागेन मीं पाया वेळोवेळां॥ (३)

अर्थ:

माऊलींनी श्रीविठ्ठलाला विनंती केली आहे की, तो त्यांचा स्वामी आहे आणि ते त्याचे रंक आहेत, पण वास्तविक पाहता त्यांच्या स्वरूपांत काही भेद नाही. त्यामुळे द्वैत भाव सोडून, जीवब्रह्मैक्याचं एक घोंगडं पांघरावं. माऊली म्हणतात की, त्यांनी आपल्या गुरुंच्या पायाला वेळोवेळा स्पर्श केला, आणि त्यांची उपासना केली.

अभंग १२२

जायाची घोंगडी नव्हती निज।
म्हणऊनि तुज विनवीतसे॥ (१)
एक पाहतां दुसरें गेलें।
तिसरें झालें नेणों काय॥ (२)
चौथें घोंगडें तेंही नाहीं।
रखुमादेविवरा विठ्ठला पायीं॥ (३)

अर्थ:

माऊलींनी श्रीविठ्ठलाला विनंती केली आहे की, त्यांचं जीवन असं आहे की त्यांचं आत्मज्ञानाचं घोंगडं अजून मिळालं नाही. माऊली म्हणतात की, त्यांनी पाहिलं तर एक घोंगडं गेलं, दुसरं आलं, आणि त्यांचं तिसरं घोंगडं काय आहे हे कळेना. त्यांना चौथं घोंगडं नाहीच मिळालं. त्याचं ज्ञान विठ्ठलाच्या चरणांमध्ये आहे.

​पाईक – अभंग १२३ ते १२८​

​

अभंग १२३

जालेनि पाईकें गोसाविपण जिंके।
परि स्वामिया सेवक साचा होय॥
एकएकेविणें स्वामीसेवकपण।
मिरविती हे खुण स्वामी जाणे॥ (१)
पाईक काय स्वामी स्वामिया काय पाईक।
असतां एके एक दोन्ही नव्हती॥ (२)
स्वामीचें काज पाईकपणें वोज।
करितां होय चोज पैं गा॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलासि वोळगतां।
पाईका स्वामी असतां निवृत्ति ऐसा॥ (३)

अर्थ:

माऊलींनी या अभंगात स्वामी-सेवक या नात्याचं विश्लेषण केलं आहे. ते सांगतात की, जो पाईक (सेवक) असतो, तो गोसाव्याचं (साधुपणाचं) गुण प्राप्त करतो, पण खरा सेवक तोच असतो जो आपल्या स्वामीची खरी सेवा करतो. स्वामी आणि सेवक या नात्यात असा एकत्वाचा अनुभव येतो की, स्वामी आणि सेवक यात काही भेदच उरत नाही.

माऊलींनी म्हटलं आहे की, स्वामीचं काम सेवकाच्या माध्यमातून होतं आणि सेवकाचं काम स्वामीच्या कृपेमुळे पूर्ण होतं. माऊलींच्या म्हणण्यानुसार, निवृत्तिनाथ यांनी हा अनुभव दिला आहे की, श्रीविठ्ठलासारख्या परमात्म्याशी एकरूप झाल्यावर सेवक आणि स्वामी एकाच होतात.

अभंग १२४

एकुचि एकला जाला पैं दुसरा।
एकीमेकी सुंदरा खेळविती॥ (१)
माझिये कडिये कान्हा तुझिये कडिये कान्हा।
देवकी यशोदा विस्मो करिती मना॥ (२)
बापरखुमादेविवरु आवडे मना।
जगत्रजिवनु कान्हा बाईयांनो॥ (३)

अर्थ:

माऊली या अभंगात श्रीकृष्णाच्या दोन मातांमधील अनोख्या खेळाचे वर्णन करतात. श्रीकृष्ण स्वतः एक असूनही, देवकी आणि यशोदा यांच्या आनंदासाठी तो दोन झाला आहे. देवकी आणि यशोदा दोघींनी कृष्णाला आपल्या कडेवर घेतले आहे आणि त्या आश्चर्यचकित होऊन एकमेकींना विचारत आहेत की, माझ्या कडेवर तान्हा आहे आणि तुझ्याही कडेवर तान्हा कसा? हा चमत्कार कसा झाला?

माऊली पुढे म्हणतात की, देवकी आणि यशोदा दोघींनाही जगाच्या जीवनरूपी कान्हा आवडतो, ज्यामुळे त्यांना परम आनंद मिळतो. माऊलींना हा कान्हा अत्यंत प्रिय आहे आणि त्याचा उल्लेख ते अत्यंत प्रेमाने करतात.

अभंग १२५

पाईका मोल नाहीं देसील तें काई।
पाईक न मागे कांही भोग्य जात॥ (१)
देसील तें काई न देसील तें काई।
पाईक न मागें कांहीं तुजवांचोनी॥ (२)
बापरखुमादेविवर विठ्ठलाच्या पायीं।
पाईका मोल नाहीं तैसें जालें॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात माऊली सांगतात की, भक्ताचे पाईकपण हे मोलाचे नसते. भक्त आपल्या देवतेकडून काही भोग्य वस्तू किंवा उपहार मागत नाही. देवाने काय दिले किंवा काय न दिले, याची त्याला पर्वा नसते; कारण भक्ताचे ध्यान फक्त आपल्या स्वामीवर असते.

माऊली विठोबाच्या पायांवर हे सांगतात की, भक्तीमध्ये स्वामी आणि भक्त यांच्यातील संबंध हा एक निस्वार्थ भावनेने भरलेला असतो. या पाईकपणाचे मोल नाही, कारण भक्ताच्या मनात फक्त देवतेच्या प्रेमाचा आणि सेवेसाठीच्या भावनेचा आधार असतो.

या अभंगात भक्तीचा अमूल्य भाव स्पष्ट करण्यात आला आहे.

अभंग १२६

आणिक पाईक मोलाचे तुझे।
तैसें नव्हे माझें पाईकपण॥ (१)
न मगे वही मोल जीवन भातें।
तें द्यावें मातें पाईकपण॥ (२)
बापरखुमादेविवरा गोसांविया।
पाईकपणें मीयां जोडलेती॥ (३)

अर्थ:

माऊली सांगतात की, विठोबाचे अनेक सेवक (पाईक) आहेत, जे तुझी सेवा मोल घेऊन करतात, पण माझे पाईकपण तसे नाही. मी तुझ्या सेवेत कधीच पगार, धन, किंवा अन्य काही भोग्य पदार्थ मागत नाही. माझ्या पाईकपणात फक्त तुझ्या सेवेत राहण्याची इच्छा आहे, त्याहून अधिक काहीच मला नको.

अभंग १२७

देह दंडुनि पाईक अनुसरसा जीवें।
तव स्वामियाचें गूज हातासि आलें॥
पाईकपण गेलें स्वामि होऊनि ठेले।
परि नाहीं विसरलें स्वामियातें॥ (१)
पाईकपणें ऐसा आठवुचि नांहीं।
स्वामीवांचुनि कांही जाणेचिना॥ (२)
बापरखुमादेविवरु विठोजी उदारु।
पाईक वो साचारु स्वामी केला॥ (३)

अर्थ:

माऊलींनी या अभंगात स्वामी-सेवकाच्या नात्यातील परम संबंध वर्णन केला आहे. ते सांगतात की, देहात असताना सेवकाने स्वामीचे मार्ग अनुसरले. स्वामीचे गूढ त्याच्या हातात आले आहे. त्यामुळे सेवकाचे पाईकपण संपून त्याला स्वामीपद प्राप्त झाले. तरीही त्याने स्वामीपद विसरले नाही, त्याच्या अंतःकरणात स्वामीची भावना कायम आहे.

असे सेवक, जे स्वामीशिवाय दुसरे काहीच जाणत नाहीत, ते आपल्या सेवेमध्ये पूर्णपणे तल्लीन असतात. माऊली पुढे सांगतात की, विठोबा, जो अत्यंत उदार आहे, त्याने सेवकाला स्वामीपद प्राप्त करून दिले आहे, पण तरीही तो खरा सेवकच राहतो.

अभंग १२८

जागतां नीज आलें असें हातां।
मग पाईक म्हणवितां लाज वाटे॥
नव्हे कोणाजोगा नाईकें हाणितलें।
उणेपणें आलें पाईकपणा॥ (१)
पाईक शुध्दमति स्वामिया विवेकी।
वेंव्हारु लोकिकीं चाळीतु असे॥ (२)
निदसुरा होता तो जागसुदा जाला।
स्वामिये आणिला आपणापाशीं॥ (३)
पाईकपणें गेलें सन्निधान जालें।
स्वामी एका बोलें निवांत ठेला॥ (४)
मागावें तितुकें खुंटलें।
तेथ न मगतां आपणांते जाणीतलें।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला प्रसादें।
पाईक परि अभेदें उरला असें॥ (५)

अर्थ:

माऊली सांगतात की, जरी जागत असताना नीज आल्यासारखे (मूर्खपणाचे) वागलो, तरी आता पाईकपणाची लाज वाटते. कोणाचेच नेतृत्व करता आले नाही, आणि त्यामुळे सेवकपणात उणेपणा आला आहे.

तथापि, जे पाईक विवेकी व शुद्ध मतीचे आहेत, ते स्वामिच्या विवेकाने लोकातही योग्यरित्या वागतात. जो निद्रिस्त होता (अज्ञानात होता), तो जागरूक झाला आणि स्वामीने त्याला आपल्या जवळ आणले.

सेवकाचे (पाईकपणाचे) भान गेले आणि सन्निधानी (स्वामिच्या जवळ) असण्याचा अनुभव आला. स्वामीच्या एका शब्दातच तो शांत झाला.

जे मागण्यासारखे होते, ते खुंटले, कारण तेथे मागण्याची गरजच उरली नाही. तेथे (स्वामिच्या कृपेमुळे) स्वतःचा अनुभवच झाला, आणि पाईकपणाचा अभेदभाव कायम राहिला.

हमामा – अभंग १२९ ते १३०​

​

अभंग १२९

हमामा पोरा हमामा।
घुमरी वाजे घुमामा॥ (ध्रु)
घुमरिचा नाद कानीं।
घुमरी घालूं रानीं।
रानीं सीतल छाया।
मेली तुझी माया।
मायेचें घर दुरी।
तुज मज कैंची उरीरे पोरा॥ (१)
उरी नाहीं तुज।
मजसी मांडिले जुंझ।
जूंझी अहंकार ढळे।
कल्पना समूळ गळे।
गळतां गळतां पाहिली।
कान्होबा चरणीं राहिलीं।
कान्होबा पाहे दिठी।
तुज मज पडिली मिठीरे पोरा॥ (२)
मिठी मिठी करी पाहासी।
आतां कोठें राहासी राहता ठावो येकु।
फटितो तुझा लेंकु।
लेंकु गाइ राखे।
बाप गोरसु चाखे।
चाखतां घेतली गोडी।
तोचि फांसा तोडीरे पोरा॥ (३)
पोरा एक माझी गोठी।
राग न धरी पोटीं।
रांगे काम नासे।
अंहकारे बोंचा वासे॥
वासिले रावणें डोळे।
भेणें द्वैत कंस पळे।
पळतां पळतां लागला पाठीं।
तुज मज आतां गोठीरे पोरा॥ (४)
पोरा गोठी करी ऐसी।
संतासि मानेल तैसी।
बापरखुमादेविवरु ध्यासी।
तरि वरिल्या गांवां जासीरे पोरा॥ (५)

अर्थ:

हे श्रीकृष्ण, तुमच्या प्रेमाने मनाला आनंद मिळतो. तुमच्या पायांच्या छायेत हरवून जाणारे जीवन सुखद आहे. पण प्रेमाचा अनुभव दुरीवर आहे, आणि मी तुमच्यासोबत होऊ इच्छितो.

तुमच्या प्रेमात मी अडकले आहे, त्यामुळे अहंकार नष्ट होत आहे. मी तुमच्या चरणांवर आहे, आणि त्या प्रेमात हरवले आहे.

माझे मन तुमच्याशी गोड बोलते. आता मला एक स्थिरता हवी आहे, एक स्थळ हवे आहे जिथे मी तुम्हाला ठराविकपणे भेटू शकतो. तुम्ही सर्वत्र प्रेमाने भरलेले आहात, आणि त्यामुळे मला तुमच्यातच राहणे हवे आहे.

हे प्रेम थोडक्यात मी तुमच्यावर ठेवले आहे, आणि यामुळे कोणताही राग उरला नाही. अहंकार संपला आहे. रावणाने ज्या डोळ्यांनी पाहिले, त्यात द्वैत पाहिले, ते आता पळत आहे.

असे प्रेम आणि भक्ति असणारे संत सर्वत्र ओळखले जातात. हे श्रीविठ्ठल, तुमच्यासमवेत राहण्याची ही माझी इच्छा आहे, आणि त्यामुळे माझे पाईकपण तुमच्याशी एकरूप झाले आहे.

अभंग १३०

हमामा घाली बाळा।
सांडी खोटा चाळा।
फोडिन तुझा टाळा।
वाकुल्या दाविन काळा॥ (१)
हमामारे पोरा हमामारे॥ (२)
हमामा घाली बारे।
अंगी भरलें वारें।
चाखतीं पिकलीं चारें।
जाऊं वरिल्या द्वारेंरे पोरा॥ (३)
हमामा घालीं नेटें।
सांडी बोलणें खोटें।
आतां जासिल कोठें।
कान्होबाचे बळ मोठेंरे पोरा॥ (४)
हमामा घाली सोईं।
भांभाळी सवा दोहीं।
एक नेमें तूं राही।
तेथें बहु सुख पाहीरे पोरा॥ (५)
हमामियाचा नादु वाजे।
अनुहातें कोपर गाजे।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल राजे।
रत्नजडित मुगुट साजेरे पोरा॥ (६)

अर्थ:

हे बाळा, तुमच्या प्रेमात खोटेपणा आणि फसवणूक नाही. तुमच्या टाळ्याला नवे वाकण आहे, त्यामुळे सर्व काही सुंदर आणि आनंददायी आहे. तुम्ही आमच्या जीवनात असलात, तर तेच आमच्यासाठी सर्वोत्तम आहे.

हे प्रेम आणि भक्ति असणारे संत सर्वत्र ओळखले जातात. तुमचं रत्नजडित मुकुट असून तुम्ही राजेशाही गुणांनी भरलेले आहात. हे श्रीविठ्ठल, तुमच्या प्रेमात आणि आशीर्वादात आमचे जीवन सुखी होते.

​अंबुला – अभंग १३१ ते १६८​

अभंग १३१

विचारितां देहीं अविचार अंबुला।
न साहे वो साहिला काय करुं॥ (१)
सखि सांगें गोष्टी चाल कृष्णभेटी।
आम्ही तुम्हीं शेवटीं वैकुंठीं नांदों॥ (२)
येरि सांगे भावो जावें वो प्रवृत्ती।
तव वरि गति येता नये॥ (३)
ज्ञानदेवो प्रवृत्ती निघालीया तत्परा।
हरि आला सत्वरा तया भेटी॥ (४)

अर्थ:

या अभंगात माऊली ज्ञानदेव त्यांच्या मनातील विचारांची गती दर्शवतात. त्यांनी विचारले की, देहात अविचाराचे प्रमाण वाढले आहे आणि ते सहन करणे कठीण झाले आहे. त्यांच्या मित्राला सांगताना, त्यांनी एकत्रितपणे श्रीकृष्णाच्या भेटीला जाण्याचा प्रस्ताव ठेवला आहे. ज्ञानदेव सांगतात की, जर आपण शुद्ध भावाने श्रीकृष्णाकडे गेलो, तर त्या तात्काळ हृदयात येतील.

अभंग १३२

न गमे हा संसारु ह्मणोनि केला भ्रतारु।
लोक अनाचारु म्हणती मज॥ (१)
चंचळ जालिये म्हणतील मज।
कवणा सांगूं॥ (२)
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलावांचुनि नेणें।
सतत राहणें याचे पायीं॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात माऊली जीवनातील अनाचार, चंचलता आणि संसाराची तात्त्विकता दर्शवतात. त्यांनी सांगितले आहे की, हा संसार अनर्थपूर्ण आहे आणि लोक त्यांना अनाचाराचा आरोप करतात. काही लोक त्यांच्या मनातील गूज सांगितल्याशिवाय पुढे जात नाहीत. त्यांच्या मते, श्रीविठ्ठलाच्या प्रेमात राहूनच या सर्व गोष्टींवर मात करता येईल.

​

अभंग १३३

अद्वैत अंबुला परणिला देखा।
दुसरा विचार सांडिला ऐका॥ (१)
सांडिला पै घराचारु।
दुसरा विचारु नाहीं केला॥ (२)
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलेंसी घराचार।
ठकला व्यवहार बाईयांनो॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात माऊली ज्ञानदेव अद्वैत परमात्म्याच्या एकतेचा अनुभव दर्शवतात. त्यांनी परमात्मा म्हणजे श्रीविठ्ठल याच्याबरोबर विवाह केला आणि सर्व प्रापंचिक विचार सोडून दिला. त्यांच्यानुसार, घरगुती व्यवहार आणि दुसरे विचार टाकून, परमात्मा स्वरूपात ऐक्य अनुभवले.

अभंग १३४

अंबुला माहेरीं भोगी धणीवरी।
मग तया श्रीहरि सांगों गूज॥ (१)
माझें सुख मीच भोगीन।
क्षेमेंसि निगेन अंगोअंगीं॥ (२)
सांडुनि कुळाचार जालिये निर्लज्ज।
तुम्ही काय मज शिकवाल॥ (३)
रखुमादेविवरु विठ्ठल मातापिता।
मी त्याची दुहिता सर्वांगुणीं॥ (४)

अर्थ:

या अभंगात माऊली ज्ञानदेव आपल्या पतिला माहेरी भोगी आनंद व्यक्त करतात. श्रीहरिजवळ गुज गोष्टी करत असताना, त्यांनी आपले सुख अनुभवले आहे. लौकिक कुलाचारांचा परित्याग करून निर्लज्ज होणे हे त्यांच्यासाठी महत्त्वाचे आहे. त्यांच्या मते, श्रीविठ्ठल हेच माता-पिता आहेत, आणि त्यांचे सर्वांगिण सुख अनुभवण्याचे अधिकार त्यांना आहे.

अभंग १३५

जियेचा अंबुला रुसुनि जाये।
तयेचें जीवित्व जळोगे माये॥ (१)
आम्हीं रुसों नेणों आम्ही रुसो नेणों।
अंबुलीया रुसों नेदुगे बाई॥ (२)
ज्याच्यानि अंगें जोडला हा ठावो।
रखुमादेविवरु नाहो बुझाविला॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात माऊली रुसण्याच्या भावनेवर चर्चा करतात. जेव्हा प्रेमाच्या भावनेत रुसणे होते, तेव्हा त्याच्या जीवत्त्वावर परिणाम होतो. प्रेमातील रुसणे दोन बाजूंनी एकत्र येण्यास अडथळा आणू शकते. अंततः, सर्व काही परमात्मा, श्रीविठ्ठल याच्यावर निर्भर आहे.

अभंग १३६

अष्टभावें भोगिताम न पुरे धरणी।
देह उगाणी केली देखा॥ (१)
अंबुला निघाला अंबुल्या गांवा।
मी वो तया सवा जातु असें॥ (२)
रखुमादेविवरु लागलासे चोरु।
मार्ग बुडविला घराचारु॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात माऊली ज्ञानदेव भोगाच्या अष्टसात्त्विक भावांचा अनुभव घेत असल्यासही अंतःकरणाची तृप्ती होत नसल्याचे दर्शवतात. भोगाची सतत इच्छा व्यक्त करून त्यांनी देहावर तिरस्कार केला आहे. त्यांच्या पतीने, म्हणजे श्रीविठ्ठलाने, गावी निर्गुण स्वरूपामध्ये प्रवेश केला आहे. त्यामुळे तेही त्या निर्गुण स्वरूपासह चालले आहेत, म्हणजे तेही निर्गुण झाले आहेत. रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल भक्ताच्या संसाराला चोरून, त्यांचा सर्व संसार बुडवून टाकला, असे माऊली सांगतात.

अभंग १३७

दुरकु अंबुला केलागे बाई।
ब्रह्मादिकां तो न पडे ठाई॥ (१)
हालों नये चालों नये।
सैरावरा कांही बोलों नये॥ (२)
अंबुला केला धावे जरि मन।
बुडती बेताळीस जाती नाक कान॥ (३)
मागील केलें तें अवघें वावो।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल नाहो॥ (४)

अर्थ:

या अभंगात माऊली इंद्रिये, मन, बुद्धि आणि पंचमहाभूतांच्या दूर असलेल्या ब्रह्मादिकांच्या स्थितीबद्दल चर्चा करतात. त्यांनी परमात्मा म्हणजे श्रीविठ्ठल याला पति मानले आहे. पतिस्वरूपाच्या ठिकाणी कोणत्याही प्रकारच्या बोलचाल किंवा क्रियाकलापांची आवश्यकता नाही. श्रीविठ्ठलाची सेवा केल्यानंतर मन प्रपंचाकडे धावेल, तर त्यामुळे नरकात जाण्याचा धोका आहे. एकदा परमात्म्याला पतिस्वरूप मानल्यावर मागील देहात्मभाव आणि अन्य सर्व खोटे होते, असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १३८

सुची अंबुला ज्ञान घराचारु।
भक्ति ये साकारु आवडली॥ (१)
काय सांगु माये निर्गुण अंबुला।
शून्यीं मिळाला नाहीं ठाई॥ (२)
रखुमादेविवरु साकार अंबुला।
मज पूर्ण बाईयांनो॥ (३)

अर्थ:

या अभंगात माऊली ज्ञानदेव भक्ति आणि ज्ञान यांच्या महत्त्वावर भर देतात. साकार भक्ति त्यांच्या मनात अधिक आवडली आहे. त्यांनी निर्गुण स्वरूपाबद्दल सांगताना शून्यात मिळाल्याचे स्पष्ट केले आहे. परंतु रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल यांचा साकार स्वरूप त्यांना पूर्णता देतो, असे ते सांगतात.

अभंग १३९

अंबुला विकून घेतली वस्तु।
घराचार समस्तु बुडविला॥ (१)
उठोनि गेलिये अज्ञान म्हणाल।
म्यां तंव कैवल्य जोडियेलें॥ (२)
अंबुला सांडूनि परावा केला।
संसार सांडिला काय सांगों॥ (३)
रखुमादेविवरें मज पर्णुनि नेलें।
सुखचि दिधलें काय सांगों॥ (४)

अर्थ:

या अभंगात माऊली ज्ञानदेव जीवनातील अज्ञान आणि ज्ञान यांच्या संघर्षाबद्दल चर्चा करतात. त्यांनी "अंबुला" म्हणजे जीवनातील सांसारिक वस्त्रांना विकून टाकल्यामुळे घराचा सर्व व्यवहार बुडविला आहे. अज्ञानाने त्यांना हे सांगितले की, "तुम्ही केवळ कैवल्य साधा."

अंबुला सांडून संसारावर तिरस्कार करून त्यांनी मोक्षाचा मार्ग स्वीकारला. त्यांना संतांचे मार्गदर्शन मिळाले, ज्यामुळे त्यांना खरी सुखाची अनुभूती झाली. त्यामुळे त्यांनी आपल्या अनुभूतीचा उल्लेख केला आहे की रखुमादेवीचा पती श्रीविठ्ठल त्यांच्या शरण आले आहेत आणि त्यांमुळे त्यांना सुख प्राप्त झाले आहे.

अभंग १४०

सगुण अंबुला निर्गुण पैं झाला।
घराचार समस्त बुडविला॥ (१)
आशा हे सासु असतां बुडविली।
शांति माऊली भेटों आली॥ (२)
रखुमादेविवर विठ्ठलेंसि चाड।
अद्वैतेंसि माळ घेऊनि ठेलें॥ (३)

अर्थ:

माऊली सांगतात की जो सगुण स्वरूपाचा श्रीकृष्ण आहे, तोच आत्मबोध झाल्यावर निर्गुण झाला. सगुण भावनेत अडकलेल्या सर्व संसारिक व्यवहारांचा त्याग करून त्यांनी आत्मज्ञान प्राप्त केले आहे. जीवनातील आशा नावाची सासू, जी कधीच पूर्ण होत नाही, तिला पूर्णपणे बुडवून टाकले आहे. त्यानंतर शांततेची माऊली त्यांना भेटली. रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल यांची तीव्र आस आहे, म्हणून अद्वैताच्या माळेसोबत ते राहतात.

अभंग १४१

अंबुला होता तो लेंकरु जाला।
घराचार बुडाला बाईंयांनो॥ (१)
झणी अकुळी म्हणाल उणें।
तुम्ही जाणते जाणा परमार्थ खुणें॥ (२)
रखुमादेविवरें विठ्ठलें भोगिलिये।
लंपट जाहालिये सहजानंदीं॥ (३)

अर्थ:

अभंगात माऊली सांगतात की, अंबुला जो एक मोठा सगुण भाव होता, तो आता लहान मूल झाला आहे, म्हणजेच संसारात असलेल्या सर्व घराच्या कामांचा त्याग केला आहे. त्याच वेळी काहींनी त्यांच्या या परिवर्तनाबद्दल टीका केली आहे की, हे काहीतरी कमी वाटते. परंतु माऊली सांगतात की ज्यांनी परमार्थाचे महत्त्व जाणले आहे, ते हे पूर्णपणे समजू शकतात. रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल यांच्या सहवासात ते लीन झाले आहेत आणि सहजानंदाच्या अवस्थेत त्यांनी संसाराचा लंपटपणा सोडून दिला आहे.

अभंग १४२

स्वरुपाचेनि भानें बिंब हें ग्रासिलें।
परि खुण न बोले काय करुं॥
रुपाचा दर्पण रुपेंविण पाहिला।
द्रष्टाहि निमाला नवल कायी॥ (१)

जिकडे जाय तिकडे दर्शन सांगाती।
उदो ना अस्तु हे नाहीं द्वैतस्थिति॥ (२)

पूर्वबिंब शून्य हे शब्दचि निमाले।
अनाम्याचे नि भले होतें सुखें॥
त्यासी रुप नांव ठाव संकल्पे आणिला।
अरुपाच्या बोला नाम ठेला॥ (३)

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचि एक।
भोगी समसुख ऐक्यपणें॥
अदृश्य अंबुला जागताम निविजे।
परि सेज स्वभावीं दुजें नाहीं रया॥ (४)

अर्थ:

स्वरूपाच्या जाणिवेने सगुण बिंब म्हणजेच बाह्य जगाला आत्मज्ञानाने गिळून टाकले आहे. मात्र या अनुभवाची विशेष खूण बोलली जात नाही, म्हणजेच त्याला शब्दात सांगता येत नाही. रूपाशिवाय दर्पण (आत्मा) पाहिला आणि पाहणारा स्वतःही नाहीसा झाला, यात काहीच आश्चर्य नाही.

जिथे पाहिले तिथेच सत्याचे दर्शन होते, पण हे अद्वैत स्थितीत आहे, जिथे ना उदय आहे, ना अस्त. हे द्वैताचे अस्तित्व नाही. पूर्वीचे सगुण बिंब शून्य झाले आहे आणि शब्दही नाहीसे झाले आहेत. अनाम्य, निराकार स्वरूपातील सुख खरे आहे.

त्या निर्गुणाला कोणतेही रूप, नाव दिलेले नाही. तरीही, मनाच्या संकल्पामुळे त्याला नाव-रूप दिले गेले आहे, ज्याचा निराकार स्वरूपाशी संबंध नाही. रखुमादेवीचे पती, श्रीविठ्ठल, हेच एकमेव आहेत आणि त्यांच्याशी समतोल, अखंड एकात्मतेने मी एकरूप झाले आहे.

अदृश्य स्वरूपातील श्रीविठ्ठल, जसे मी जागृत अवस्थेत अनुभवले, तसेच ते माझ्या अंतःकरणात आहेत. त्यांच्या सहवासात दुसरे कोणतेही विचार किंवा विकार राहिले नाहीत, असे माऊली सांगतात.

अभंग १४३

सुखाचा निधि सुखसागर जोडला।
म्हणौनि काळा दादुला मज पाचारिगे माये॥ (१)

प्रेम नव्हाळी मज झाली दिवाळी।
काळे वनमाळी आले घरागे माये॥ (२)

बापरखुमादेविवरु पुरोनि उरला।
सबाह्यजु भरला माझे ह्रदयीगे माये॥ (३)

अर्थ:

आनंदाचा अखंड सागर म्हणजे सुखस्वरूप आत्मा माझ्या अंतःकरणाशी जोडला गेला आहे, म्हणून काळा दादुला (श्रीकृष्ण) मला साक्षात्कार देण्यासाठी पाचारण झाले आहेत.

प्रेमाच्या नव्हाळीमुळे माझ्या अंतःकरणात दिवाळीचा प्रकाश साजरा झाला आहे. काळे वनमाळी (श्रीकृष्ण) माझ्या घरात, म्हणजेच हृदयात, आले आहेत.

रखुमादेवीचे पती, श्रीविठ्ठल, पूर्णपणे माझ्या जीवनात भरले आहेत. बाह्य आणि अंतर अशा दोन्ही बाजूंनी ते माझ्या अंतःकरणात साकार झाले आहेत, असे माऊली सांगतात.

अभंग १४४

वर्‍हाड न होतां होतें खेळेमेळे।
लग्न लागलें कवणें दृष्ट वेळे॥
तेथुनि अंबुला चालवितो मातें।
कैसेनि येथें निस्तरावें॥ (१)

मौनेंचि घरवात करावियाची।
चाड नाहीं मज या जिवाचीगे माये॥ (२)

आया बायांनो ऐका वो न्यावो।
येकांतीं सदा वसताहे नाहो।
अंगभोग नाहीं ऐसा दुरावो।
गुरुवार होतसे हाचि नवलावो॥ (३)

एखादे वेळे मजचि मरितोसी।
लाजा मी सांगो कोण्हापासी।
राग आलिया आवघेया ग्रासी।
ऐसी अति प्रीति आम्हां दोघांसी॥ (४)

म्हातारा आमुला काय माये।
रुप ना वर्ण हात ना पाये।
तरुणि आपुलें मी रुप न साहे।
क्षणभरि या वेगळी न राहे॥ (५)

पिसुणा देखतां बुझाविलें माये।
बुझवणी माझी शब्द न साहे।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल पाहे।
पाहाते पाहाणें जालेंगे माये॥ (६)

अर्थ:

विवाहाच्या खेळा-मेळ्यामध्ये अचानक मी त्याच्याशी (परमात्म्याशी) बांधली गेले, जणू कोणत्या अशुभ वेळेला हे घडलं असावं! आता तो अंबुला (परमात्मा) मला चालवतो, परंतु मी या संसारातून कशी निसटू?

मी मौनाने संसाराचा व्यवहार चालवते, परंतु माझ्या जिवाचा मला मुळीच मोह नाही.

हे आया-बाया ऐका! तो (परमात्मा) एका ठिकाणी सदैव माझ्या सोबत असतो. शारीरिक भोगाचे आकर्षण नाही आणि हा दुरावा माझ्यासाठी नित्याचा आहे. परंतु त्याच्या प्रेमामुळे सर्व काही विस्मृत होते.

कधी कधी तो मला मुळीच दुरावल्यासारखे वाटते, तेव्हा मला कोणालाही काय सांगावे कळत नाही. राग आला की सगळेच हरवून जातं, परंतु आमच्या प्रेमात असं काहीच नाही.

माझा अंबुला (परमात्मा) जरी म्हातारा असला तरी त्याचं स्वरूप अवर्णनीय आहे—हात-पाय नाहीत, रूप नाही. त्याच्या रूपाचं सामर्थ्य मला क्षणभरही सोडवत नाही.

पिसुणा (अडथळ्यांची माणसं) पाहून मला समजावून सांगितलं गेलं, परंतु माझ्या शब्दांनी ते कधीच पूर्णपणे व्यक्त होऊ शकत नाही. विठ्ठल, माझा परमात्मा, मला पहातो, आणि त्या दृष्टिकोनातूनच माझं जीवन परिपूर्ण होतं.

अभंग १४५

द्वैताद्वैत विरहित गौळणी।
अमृत दुडिया भारोनियां सांजवनींगे माये॥ (१)

अभिन्नव करुनि श्रृंगारु।
माथाम गोरसाचा भारु।
अजि निघाल्या विकरा करुं मथुरे हाटा॥ (२)

प्रेम उचंबळलें चित्तीं हांसे चाले हंसगति।
पुढें सखिया खेळती जिवीं जिवलगा॥ (३)

दृष्टीं फ़िटला संदेहो लागे कांबळीचा सोवो।
तंव माझरी कृष्णदेवो स्वरुपीं दिसे॥ (४)

नवलावगे नवलावगे देखियेला॥ (५)

दृष्टीं देखिला लोचनीं लाजिलीये विरोनि।
मागति खुंटलिसे मनीं पांगुळलें॥ (६)

सरलें नेत्रांचे देखणे श्रुतिश्रवण ऐकणें।
चित्त चोरियलें कान्होनें चैतन्यींवो॥ (७)

निमिषें खुणाविलें सहजें तव घडलें सहज।
बिंबीं बिंबतसे निज हे जीव हाचि जाला॥ (८)

आतां नाहीं मज जरी हा तंव बाहेरु भीतरी।
अवघीं अंतरलीं दुरी गेलें मनुष्यपण॥ (९)

याचिये वो भेटी पडीली संसारासी तुटी।
शब्द मावळला गोष्टी तो मी काय सांगों॥ (१०)

ऐसा कैसा हा दानी करुं नेदितां बोहणी।
सुखासाठीं सांवजणी केलें रुपातीत॥ (११)

आजि करुनी विकरा रिघु नुपुरे जाव्या घरां।
नुरे कल्पनेसी थारा। सरले लिंग देह॥ (१२)

मी तंव वेंधलिये यासी सवेंचि जालिये।
तत्वमसि गुज लपवावें मानसीं तुम्ही सखीयांनो॥ (१३)

याचिया लागल्या अभ्यासें गेलें मीपणाचें पिसें।
केलें आपलिया ऐसें इंद्रियासहित॥ (१४)

पूर्ण चैतन्य भोगीलें हें तंव दुजें निमालें।
देहीं अखंडित ठेलें होतें जैसें तैसें॥ (१५)

आलिंगुनिया अंतरीं रिगु नुपुरे बाहेरी।
निर्विकाराच्या शेजारी प्रेम दुणावत॥ (१६)

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलेसी भेटी।
आजि संसारा संसटी घेऊनि गेला॥ (१७)

अर्थ:

या अभंगात माऊली आत्मविषयक अनुभव सांगत आहेत. द्वैत-अद्वैत या संकल्पनांच्या पलीकडील असणाऱ्या गवळणींचा उल्लेख आहे. त्या जणू अमृतभरलेली मडकी सांजवणीला नेत आहेत. म्हणजे, आत्मस्वरुपाशी एकरूप झालेल्या त्या स्त्रिया आनंदाने संसाराच्या पार गेलेल्या आहेत.

अखंड प्रेमाने भरलेले मन जणू हंसासारखे हसत चालते आहे. सखिया त्यांच्याशी खेळत आहेत, आणि त्याच्यात जीवाचा जिवलग भेटला आहे.

माऊलींच्या दृष्टीतून संदेह दूर झाला आहे, आणि कांबळी जणू सोडून दिले आहे. तेव्हा त्यांना श्रीकृष्ण स्वतःच्या स्वरुपात दिसतो.

हे दृश्य खरोखरच अद्भुत आहे, अनाकलनीय आहे. जेव्हा त्यांनी कृष्णाचे दर्शन घेतले, तेव्हा लज्जा जाऊन आत्मस्वरूप दिसू लागले. मनात पूर्वीचा संदेह नाहीसा झाला आहे.

शब्द मावळले आहेत, सर्वकाही शांत आहे, आणि आता या शब्दांमध्ये अधिक काही सांगणे शक्य नाही. श्रीविठ्ठलाच्या भेटीनंतर संसार आणि संसाराचे बंधन पूर्णतः संपले आहे.

अभंग १४६

कासयाची चाड मज नाहीं वो साजणी।
एकल्या निर्गुणीं वेधियेलें वो माये॥१॥

पवन वेगाचिनि अंतरले तुम्हासी।
आतां मागुती वो कैसी परतेन वो माये॥२॥

ध्यान धारणा तनु मनु करणें।
ठेवियेलें ठेवणें गोपाळ चरणीं वो माये॥३॥

ऐसे भुलवणीं भुलविलें नयनीं।
रखुमादेविवरें चिंतनीं वो माये॥४॥

अर्थ:

माऊली म्हणतात की, मला कशाचाच मोह राहिलेला नाही. निर्गुण परमात्म्याच्या एकट्या स्वरूपावर माझे लक्ष केंद्रित झाले आहे. पवनाच्या वेगाने, मी तुमच्यापासून दूर झाली आहे. आता मागे परतण्याचा काहीही मार्ग नाही.

माझे शरीर, मन, आणि कर्म सर्व गोपाळाच्या चरणीं अर्पण केले आहे. ध्यान आणि धारणा करत मी त्याच्या पायांशी स्थिर आहे.

रखुमादेवीच्या पतीच्या चिंतनाने माझ्या डोळ्यांत अशी भुलवण दिसली आहे की त्याच्या स्वरूपाव्यतिरिक्त काहीच दिसत नाही.

अभंग १४७

अष्टदळ पाहे पद्म नेत्र दाहे।
सोहं मंत्र कोहं ठाकी दुरी॥१॥

आडवीं आडव पारुचा बरब।
सखिये तो राव रामराणा॥२॥

उपरती साधि प्रपंची अवघी।
गुणें गुण उद्वोधी शेजे सये॥३॥

ज्ञानदेवी लपे विज्ञान हारपे।
कायम मापें न बाधिती॥४॥

अर्थ:

माऊली म्हणतात की अष्टदळ कमळाच्या ठिकाणी माझे ध्यान लागले आहे आणि माझ्या नेत्रांनी त्या दिव्य तेजाचे दर्शन घेतले आहे. "सोऽहं" म्हणजे मी तोच आहे आणि "कोऽहं" म्हणजे मी कोण आहे, या दोन्ही विचारांनी आता अंतर मिटवले आहे.

हे सखी, परमात्म्याचे स्वरूप त्या रामराण्यासारखे आहे, जो पार करतो आणि आडवाटांनीही मार्ग दाखवतो.

उपरती साधली आहे आणि प्रपंचातील सर्व गुण उघड होतात. गुणांनी गुण जागृत होत आहेत, जणू परमात्मा शेजारी आहे.

ज्ञानात लपून विज्ञानाचा हार पडलाय. हा अनुभव नेहमीच अमर्याद आणि अपार आहे, कोणत्याही बंधनांनी तो अडत नाही.

अभंग १४८

सम्यक करी शांति बैसे एके पातीं।
क्षेमेसि निवृत्ति वाड करी॥१॥

ऐसा हा उपदेश सखी सांगे जीवास।
झणी कासावीस होसी बाई॥२॥

सज्ञानी विज्ञान त्रिज्ञानीं नारायण।
अन्ययीं शोधून पाहे लक्षीं॥३॥

ज्ञानदेवीं शिवा उन्मनि रिघावा।
हरीचा विसावा सर्वांघटीं॥४॥

अर्थ:

जेव्हा मन शांत होते आणि शांतीला स्थान मिळते, तेव्हा खरे सुख आणि निवृत्ति वाढतात. या स्थितीत सर्व कष्ट संपतात आणि परिपूर्णता प्राप्त होते.

सखी आपल्या आत्म्याला सांगते की या उपदेशाने तू कशासाठी घाबरते आहेस? हे त्वरित समजून घ्यावे.

ज्याला ज्ञान आहे आणि विज्ञानही प्राप्त झाले आहे, तो त्रिज्ञानी नारायण आहे. जो संशयात आहे, त्याला शोधून परमात्म्याचे अस्तित्व कळत नाही.

ज्ञानेश्वरीमध्ये सांगितले आहे की शिवाने उन्मनी अवस्थेत जाऊन हरीचे ध्यान केले आणि त्याच्यात विसावा घेतला. ही सर्वांगीण स्थिती आहे, ज्यात संपूर्ण जीवन विसावते.

अभंग १४९

येरी म्हणे भेद सृष्टी दाविती शब्द।
तत्त्वीं तत्त्व बोध कोठें गेले॥१॥

सखी म्हणे बाई आकाराची सोय।
तुज मज काय इयें देहीं॥२॥

चपळता सांगो उष्णता घोटी।
घोटुनियां होणें समब्रह्मीं॥३॥

ज्ञानदेवीं तट भाग्य जैं उत्कट।
तैं हें वाक्पट पडती दृष्टी॥४॥

अर्थ:

तुम्ही भेद करून या सृष्टीचे वर्णन करता, परंतु त्या तत्त्वाचा बोध तुमच्या मनात कुठे गेला आहे?

सखी विचारते की, तुझा आकार काय आहे, यावर तु मला काय देऊ शकतेस?

चपळता आणि उष्णता सांगणारे, हा अनुभव ब्रह्मात समाहित होत जातो.

ज्ञानेश्वरीच्या तटावर जो भाग्य अत्यंत उत्कट आहे, तिथे हे सर्व वाक्पटते दिसते.

अभंग १५०

सखी सांगे सार शाति क्षमा दया।
प्रपंच विलया बरळ पोशी॥१॥

सखी म्हणे एका दुजी म्हणे अन का।
अनेक सिंम्यका गुरुगम्य॥२॥

सावध निबंध आध्याचा उकला।
रसनेचा पालव रसना तोयें॥३॥

ज्ञानदेव सांगे रखुमादेवी जप।
अगम्य संकल्प एक दिसे॥४॥

अर्थ:

सखी सांगते की शांति, क्षमा, आणि दया हे सर्व गुण महत्त्वाचे आहेत; यामुळे प्रपंचाची चिंता कमी होते.

एक सखी दुसऱ्या सखीला विचारते की हे सर्व गुण का आवश्यक आहेत, अनेक गुरुजणांचा अनुभव असेल.

आध्यात्मिक दृष्ट्या सावध राहा, चुकलेले विचार टाळा; रसनांचे पावित्र्य राखा.

ज्ञानेश्वरीचे रक्षण करा, कारण तिचा संकल्प अगम्य आहे आणि तो एक दिवशी साक्षात्कार देतो.

अभंग १५१

सखी म्हणे बाई समपण तें कैसें।
येरी म्हणे देश हिंडूं नको॥१॥

आंधीम शोधी आप मग पाही दीप।
कोहं सोहं दीप दवडी दुरी॥२॥

त्रिपुटीं झोंबों नको मायावी सकळ।
अवघा सरळ हरी आहे॥३॥

ज्ञानदेव बुझवी बुझे ज्ञानधारणा।
तुज मज सौजन्य येणें न्यायें॥४॥

अर्थ:

एक सखी विचारते की समर्पण कसे करायचे, तर दुसरी सखी उत्तर देते की देश हिंडण्याची आवश्यकता नाही.

आंधळ्या शोधात स्वतःच दीप शोधा, कारण तो आपल्याला सोडवणारा आहे.

तुम्ही मायावी स्वरूपांमध्ये अडकू नका, कारण सर्वात साधा आणि सरळ मार्ग हरी आहे.

ज्ञानेश्वरीच्या प्रकाशाने ज्ञान धारणा करा, तुम्हाला सौजन्य आणि न्याय येईल.

अभंग १५२

ऐक धावे सुनाट एकीनें धरिलें बेट।
एकीनें शेवट साधीयेला॥१॥

कोणे तत्त्वीं हरि कैसी याची परी।
नांदे कोणे घरीं सांगीजेसु॥२॥

सखी सांगे बाई भावो घरी देहीं।
एकारुपा सोयी येईल घरा॥३॥

बापरखुमादेवीवर विठ्ठल अवचितां।
निवृत्ति जे समता सांगितलें॥४॥

अर्थ:

ध्यान एकाग्र करत, शांत स्थळी एकत्र येणे आवश्यक आहे, आणि शेवट साधता येतो.

कुणाचा आधार घेऊन, तत्त्वज्ञान समजून घेतल्यास हरि कसा आहे हे आपल्याला कळते.

एक सखी दुसऱ्या सखीला सांगते की भावना देहात राहावी, जेणेकरून सर्वत्र एकरूपता येईल.

रखुमादेवीवर श्रीविठ्ठलचा अविचार झाल्याने, निवृत्ति म्हणजे समता साधली जाते.

अभंग १५३

सांवळीये निळी भुलली एकी नारी।
परेचा वो घरीं शुध्दि पुसे॥१॥

सांगेगे बाईये कोणे घरीं नांदे।
कैसें या गोविंदे हिंडविलें॥२॥

चहूं मार्गी गेलें न संपडेची वाट।
मग चैतन्याचा घाट वेंधलीये॥३॥

ज्ञानदेवी समाधि स्थान पैं विठ्ठल।
अवघा चित्तीं सळ हारपला॥४॥

अर्थ:

या अभंगात एक नारी श्रीकृष्णाच्या शोधात असलेल्या आपल्या अनुभवा विषयी बोलते. ती भुललेली आहे आणि तिच्या मनात तो परमात्मा कुठे आहे, याबद्दल शंका व्यक्त करते. ती विचारते की तो श्रीकृष्ण म्हणजे गोविंद कोठे आहे, कारण तिने त्याच्या शोधात खूप वेळ घालवला आहे.

चौदा वेदांनाही त्याचे ठिकाण समजलेले नाही, पण अंतःकरणातील चैतन्याचा अनुभव घेतल्यावर तिला समाधान मिळालं. ज्ञानदेव सांगतात की, श्रीविठ्ठलाचा ठिकाण हे तिचे समाधी स्थान आहे, जिथे तिची संपूर्ण चंचलता नष्ट झाली आहे.

अभंग १५४

मीपण माझें हरपलें।
शेखी ठकचि विशेखीं पपडिलें बाईये॥१॥

काय सांगो तुम्हां कैचा हा गोंवळु।
न म्हणे दिन वेळु आम्हा घरीं॥२॥

नवल पैं केलें बुडविलें सगुण।
आपणचि निर्गुण होउनि ठेले॥३॥

बापरखुमादेवीवरु जीवन आमुचें।
नाहीं पैं साचें कुळकर्म॥४॥

अर्थ:

या अभंगात गौळण आपल्या अनुभवाचे वर्णन करते. ती म्हणते की, तिचा देहभाव हरपला आहे आणि ती अचंबित झाली आहे. ती आपल्या सख्याला विचारते की हा गोंधळ कसा आहे, कारण श्रीकृष्ण त्यांच्या घरी कधीही येत नाही.

त्यामुळे ती त्या सगुण श्रीकृष्णाच्या संगतीत असते, ज्यामुळे तिला निर्गुणता अनुभवायला मिळाली आहे. तिचे जीवन श्रीविठ्ठलात आहे, आणि कुलधर्म त्याच्यात आहे, असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १५५

आजिवरि होते मी मोकाट।
तंव डोळे फ़ुकट मोडा तुम्ही॥१॥

समर्थाचे अंगी पडले अवचिति।
तुम्हां ऐसि किती चाळविली॥२॥

बापरखुमादेवीवरा विठ्ठलाचि घरवात जाले।
जन्मवरी एकांत करुनि ठेले॥३॥

अर्थ:

या अभंगात गौळण तिच्या अनुभवांचे वर्णन करते. ती म्हणते की, ती आजीवन मोकळी होती, पण ती डोळे फुकट केले नाहीत.

समर्थ साधकांच्या अभिप्रायाने तिच्या मनात अनेक विचार आले, आणि तिचा आत्मा त्या विचारांनी भरला आहे. ती श्रीविठ्ठलाच्या ठिकाणी एका शांत वातावरणात राहिली आहे, जिथे तिला एकांत अनुभवायला मिळतो.

अभंग १५६

त्वचेचिया रानां धाडूं नको मना।
तेयें नंदाचा कान्हा डोळा घाली गो आइयो॥१॥

गाईचा गोंवळा यमुनेचा पावळा।
धरी माझा अचुळा मग मी पळालिये गो॥२॥

ताकपिरी गोंवळी केली मजसी रांडोळी।
भावे नारली मग मी पळालिये गो॥३॥

गळा गुंजमाळा गांठी।
डांगा मोरविसा वेठी।
सोकरु लागे पाठी।
नंदरायाचा गो आई ये॥४॥

एक्या करें धरी।
विजा करें वेटारी।
चुंबन दे हरी।
मग मी पळालिये गो॥५॥

ऐसी पळत पळत गेलिये।
कान्होनें मोहिलिये।
माझी मीचि जालिये।
मग मी समोखिलिये गो॥६॥

तुना चार।
लागतेगोर।
तुना बोर लागतो गोर।
तुना बाही माझी चार।
माझी आईयो गो गो॥७॥

पूर्वपुण्य फ़ळलें।
देह मुक्त जाले।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें।
ऐसें केलें गो आईयो॥८॥

अर्थ:

या अभंगात कवयित्रीने नंदनंदन श्रीकृष्णाच्या मोहकतेचे वर्णन केले आहे. ती मनात विचारते की, कुणी तिला प्रेमात न जखडावे, कारण तिला नंदाचा कान्हा सर्वत्र दिसतो.

तिला गाईंचा गोंवळा आणि यमुनेचा पावळा कसा सुखदायी वाटतो हे सांगते. ती मस्तीत आणि आनंदात गाते, पण हे सर्व आनंदात हरवले जातात.

कवयित्रीने तिला एक अद्वितीय अनुभव दिला आहे, जिथे ती श्रीकृष्णाच्या प्रेमात हरवलेली आहे.

त्यामुळे तिचे पूर्वपुण्य फळले आहे आणि ती देहाच्या बंधनातून मुक्त झाली आहे. माऊली ज्ञानदेव श्रीविठ्ठलाच्या शरणागतीचे आणि तात्त्विक अनुभवांचे वाचन करतात.

अभंग १५७

ठाकुनी आलिये तुजपाशीं।
थिते मुकलिये मनुष्यपणासी॥१॥

भलें केलें विठ्ठला पिकें भरला साउला।
घरीचीं कोपतीं सोडी जाऊं दे वहिला॥ ध्रु०

संसार साउला माझा पालटुनि देसी।
तरी मी होईन तुझी कामारी दासी॥२॥

संसार साउला माझा पालटुनि देसी।
बापरखुमादेवीवरा विठ्ठला गुणरासी॥३॥

अर्थ:

या अभंगात एक गवळण श्रीकृष्णाशी संवाद साधते. ती म्हणते की, "हे श्रीकृष्णा, तुझ्या जवळ आल्यानंतर मी माझ्या मनुष्यपणाला मुकले. तू मला आपल्या प्रेमात चुरू करून पिचकारी मारलीस आणि मी भिजले. त्यामुळे घरातल्या मंडळींचा राग मला भोगावा लागेल."

ती विनंती करते की, "जर तू माझ्या संसाराचे वस्त्र बदलून दिलेस तर मी तुझी दासी होईन." हे सांगून ती श्रीविठ्ठलाच्या गुणांचे आणि निर्गुण स्वरूपाचे महत्त्व दर्शवते.

अभंग १५८

में दुरर्थि कर जोडु।
तार्‍हे सेवा न जाणु॥१॥

मन्हारे कान्हा मन्हारे कान्हा।
देखी कां नेणारे मन्हा कान्हारे॥२॥

तार्‍हा मराठा देश।
मन्ही बागलाणी भाष॥३॥

घटि पटि विजार।
खंडे भाले तरवार॥४॥

बापरखुमादेविवरु जाण।
असे मन्हा कान्हा॥५॥

अर्थ:

या अभंगात एक भक्त श्रीकृष्णाच्या प्रेमाबद्दल बोलतो. तो म्हणतो, "हे कान्हा, मी दुरुस्त आणि असहाय्य आहे. तुझ्या सेवेसाठी मी काहीही करू शकत नाही."

तो आपल्या मातृभूमीचा गौरव करतो, आणि आपल्या भाषेचा अभिमान व्यक्त करतो.

आणखी तो सांगतो की, "तुला समजून घेण्यासाठी मी जास्तीत जास्त प्रयत्न करेन." हे सर्व त्याच्या प्रेमाचे आणि भक्तीचे प्रतीक आहे.

अभंग १५९

मज तुरंबा कां वो जिये तिये।
जेणें वेधें हरि सोयरा होये॥१॥

मज लावा कां वो चंदन ऐसिये परीचे।
जे लाविलियाचि अनादि पुसोनि जाये वो॥१॥

मज करा कां वो कांहीं एक।
जेणें करणें ठाके अशेख॥२॥

सरा कांवो मज आडुनि मज पाहों द्या।
आपुले मुखगे माये॥२॥

मज श्रृंगारा कां वो तया जोगी।
पुढती अंग न समाय अंगी॥३॥

या मना पासोनी पढिये तो गोंवळु।
तोचि तो जिव्हारीं भोगीनगे माये॥३॥

देह पालटा वो तयासाठीं।
वरच या देईन अवघी सृष्टी॥४॥

बापरखुमादेवीवरा विठ्ठलास योगी।
तोचि तो त्यागुन भोगीये माये॥५॥

अर्थ:

या अभंगात एक भक्त आपल्या भावनांची आणि प्रेमाची अभिव्यक्ती करतो. तो विचारतो, "माझ्या जीवनात तुका तुका आनंद का येतो?" तो हरिकडे आकर्षणाची मागणी करतो, जो त्याला सर्वकाही भोगायला मदत करतो.

भक्त सांगतो की, "माझ्यावर चंदनाचे लेप लावले जावे, जे कधीही अदृश्य होत नाही." तो मग आपल्या प्रेमाचे, भोगाचे आणि त्यागाचे भाव व्यक्त करतो.

त्यानंतर तो मनाला सांगतो की, "माझ्या प्रेमाचे आणि अनुभवांचे महत्व आहे, आणि त्यामुळेच मी जीवाला भोगीन."

अखेर, तो विठ्ठलाचे स्मरण करतो, जो त्याला त्यागून जीवनात साक्षात्कार देतो.

अभंग १६०

तुजविण येकली रे कृष्णा न गमे राती।
तव तुवां नवल केलें वेणू घेऊनि हातीं॥१॥

आलिये तेंचि सोय तुझी वोळखिलें गती।
नवल हें वालभरे कैसें जोडलें जिवा॥२॥

दुसरें दुरी ठेलें प्रीति केला रिघावा।
पारुरे पारुरे कान्हा झणे करिसी अव्हेरु॥३॥

तूं तंव ह्रदयींचा होसी चैतन्य चोरु।
बापरखुमादेवीवरा विठो करि कां अंगिकारु॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त श्रीकृष्णाला संबोधित करून व्यक्त करतो की रात्री त्याच्याविना एकटा असताना त्याला आनंद मिळत नाही. तो श्रीकृष्णाच्या वेणूच्या स्वरात चमत्कार अनुभवतो. त्याने जेव्हा यमुना तीरावर वेणू वाजवली, तेव्हा त्या संगीतामुळे भक्तांच्या अंतःकरणात तात्काळ प्रेमाचा अनुभव झाला.

भक्त पुढे सांगतो की, दुसऱ्या प्रेमामुळे तो तुझ्यावर प्रेम करत आहे, तरीही तुझे आगमन हृदयात आनंद आणणारे आहे. "पारु रे पारू" म्हणजे त्रिगुणात्मक कार्यांच्या पलीकडे असलेल्या श्रीकृष्णाला बोलावतो. भक्त तुझ्या चैतन्यामुळेच अंतःकरणात आनंद अनुभवतो.

शेवटी, भक्त विठोबाला विनंती करतो की तो त्याला अंगीकार करावा, कारण त्यानेच त्याच्या जीवनातील चैतन्य चोरले आहे.

अभंग १६१

जळधराच्या धारीं सिंधुजळ जयापरी।
पुरोनिया उरे महावरीरे गोवळा॥

तेजें शोकलें काई आणावया गेलें।
तैसी नवल तुझी कुसरीरे गोवळा॥१॥

चाळा लाउनि गोवितोसी दाउनियां लपसी।
लपोनि केउता जासी तैसी माव न करी
आम्हासिरे गोंवळा॥२॥

वायु काय वोखट चांग विचारुनी वाजे।
तयाविण कवण ठावो असे॥
तो आपुलि चाडा करि कोडिवरी येरझारा।
सेखीं गगनीं सामावला दिसेरे गोंवळा॥३॥

आकाश तेंचि अवकाश तुजमाजि हें
विश्व कीं तूं विश्वीं अससी।
बापरखुमादेवीवरा विठ्ठला न बोले।
तुझें वर्म बोलतां निकरा झणे जासीरे गोंवळा॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त जळधराच्या धारणेत असलेल्या महासागराच्या संदर्भात कृष्णाची तुलना करतो. कृष्णाच्या सुंदर रूपाचे वर्णन करून तो त्याला त्याच्या असीम प्रेमाचे आणि दिव्यतेचे श्रेय देतो.

भक्त म्हणतो की, त्याच्या प्रेमाचा अनुभव अगदी गूढ आहे, आणि दुसऱ्या प्रेमामुळे कोणतीही शंका न घेता त्याचे प्रेम स्वीकारले पाहिजे.

वाऱ्याच्या गजरात भक्त प्रेमाने विचारतो की, तुझ्यातील ऐश्वर्य कोणत्या ठिकाणी आहे? तो सांगतो की कृष्णाच्या रूपात सर्व विश्व सामावलेले आहे.

शेवटी, भक्त विठोबाला विनंती करतो की तो त्याच्याशी बोलावे आणि त्याचे प्रेम प्रकट करावे.

अभंग १६२

लेकुरें नसतील काय घरोघरीं
काय न वीये ते माया।
परि हे दशा वेगळी न बाईहो।
हा न ये त्या आधीं जीव निघों पाहे।
आला तरी उरो नेदि कांही।
जाय तरी जाय। डोळे तळमळिता ठाये।
लांचावला जिऊ। राहेगे बाईये॥१॥

तमाळनिळें चांदिणें वो वारि वोवराल आपुलीयेस बये।
हें मूळदृष्टी पुढें रिघोनिया झाडा घेत आहे।
येणें कान्हयें कासाविस केलेंगे माये॥२॥

नेणो कैसे बाळसें।
डौरलें डोळां लासे।
माजि महुरजता हे हांसे। भोळिवेचे।
देखिलियाचि पुरे। घालुनि दॄष्टीचें भुररें।
मग तें ह्रदयीं वावरे। इच्छावसेंगे माये॥३॥

थुरथुर करितु। शक्ति भोळी वाचालतुं।
मुग्दुलें गुणें बोलतुगे माये।
असाबतु सावळिया प्रभा
डोळसु नभाचा गाभा।
कटीं कर ठेऊनियां उभा।
हेंचि जाणगे माये॥४॥

पाहों याची नवलपरी।
बरवेपणाची हाउली वरी।
दृष्टी करवी झोंबवी। यासि कवण वारी॥
आम्हीच साहातों अळी। परी हे चुबडी भली।
रिघोनिया आड घाली। अगंकांतीगे माये॥५॥

पहा वो याचा खेळु आमचे नासे।
कोपो तरी खदखदां हांसे।
जी जी बाळा म्हणों तरी रुसे वो॥
राहो नेदी सुखें। न राहे निमिष एके।
वारा कां गोडी सेविखें। कान्हो दिठीचें माये॥६॥

आतां येईल म्हणोनि सांपडऊं द्वारें।
आडऊं तंव झळाळित दिसताहे उजियेडें।
भितरींच्या भितरी लांबा धुमाळु चाचरु।
मांडी कामापा़डीं आवारुगे माय॥७॥

गार्‍हाण्याचें निमिसें। गौळणी उचंबळता हे ब्रह्मरसें।
वान वसे चोपसें। कृष्णाचेनि॥
मालाथुन एक मोहरें। देवपण धाडिलें अनुरे।
भावो किं देवों बैसवाल धुरें। पुसे निवृत्तिदासु॥८॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने कृष्णाच्या प्रेमाचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

• प्रथम श्लोकात भक्त सांगतो की घराघरांत प्रेमाच्या अभावामुळे जीवाला त्रास होत आहे. तरीही, जीवाचे अस्तित्व आपल्या ठिकाणीच आहे.
• द्वितीय श्लोकात कृष्णाच्या मूळदृष्टीच्या संदर्भात बोलून भक्त म्हणतो की कृष्णाने त्याच्या प्रेमाचा अनुभव करून घेतला आहे.
• तृतीय श्लोकात भक्त कृष्णाकडे पाहून आनंदित झाल्याचे दर्शवितो.
• चतुर्थ श्लोकात भक्त शक्तीच्या भोळ्या वर्तनाचे वर्णन करतो.
• पंचम श्लोकात भक्त प्रेमाच्या ठिकाणी असलेल्या नवलपणाचे वर्णन करतो.
• षष्ठ श्लोकात भक्त कृष्णाच्या खेळाचे वर्णन करतो आणि त्याच्या उपस्थितीत आनंद अनुभवतो.
• सप्तम श्लोकात भक्त दर्शवितो की कृष्णाच्या प्रेमामुळे जीवनात उजळणी येते.
• अष्टम श्लोकात भक्त कृष्णाच्या भक्तीचा अनुभव घेताना त्याला सर्वत्र अनुभवतो.

या अभंगात भक्त श्रीकृष्णाच्या प्रेमाच्या भव्यतेचा अनुभव घेतो आणि त्यांच्या गुणांची स्तुती करतो.

अभंग १६३

आधाराचक्रीं निवणें मांडिलें कैसां
डेरिया उपचार केला।
तिन्ही संयोग गोमटें घुसळण
रविबजो मेरु वो।
तेणें आणलें समयातें तेथें
वरुवचन लाधलें निरुतें वो॥१॥

विद्यापात्रें गौळणी मंथन करुं ब्रह्मज्ञानी वो।
चाल निज निज पंथें कैसें
नवनीत आणिलेंसे हाता वो॥ध्रु०॥

गुरुउपदेशें रवि धरी अधऊर्ध्व मांजरी
पांचै प्राण मंथन केलें निरुतेंवो।
ईडा पिंगळा कुंडलणीया ब्रह्मसूत्र
दोरु तो आणिया वो।
उभी राहोनि गगनीं अनुहातें अंबर गर्जे वो॥२॥

मन एकतत्त्वीं करी वो। चित्त दृढ धरी वो।
तयामाजि न विसंबे कांहा।
ऐसा गोरसु चोखटु।
मोलेंविण येतसे फुकटु। यासि न वचे कांहीं।
चित्त बैसे समरसें ठाईवो॥३॥

गौळणी गोमटी हातिं कसवटी क्षीरा नीरा
निवाडा करी वो।
मेघडंबर न विसंबे तेथें घुसळितां
थेंबु जो नुसळे वो।
जन पाडलेसे धंदा गोरसा गोडी
नेणती अंधे वो॥४॥

काया हे नगरी गौळणी गोरसु पुकारी
नवहि दारवंटे सांडुनि वो।
दशवेद्वारीं पातली कैसी विनटली गोविंदींवो।
दंभ विकरा जाला अधर्म धर्म लोपला वो।
अवघी काया झांकुळली बापरखुमादेविवरा विठ्ठलीं वो॥५॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने गुरु, ज्ञान, आणि प्रेमाच्या शक्तीचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

या अभंगात भक्त श्रीविठ्ठलाच्या कृपेने आणि ज्ञानाच्या माध्यमातून जीवनातील सत्यतेचा अनुभव घेतो.

अभंग १६४

ज्ञान हेंचि गाय दुध दुहिलें भरणा दोही
तया जना हातु नाहीं।
ठेविलें अग्निवरी अग्नि नाहीं भीतरी।
तापलें पडिभरी साय आली॥१॥

गौळणी चतुरे झडकरी।
जाय मथुरे विकरा करी॥२॥

दहियामहियाविण घातलें विरजण।
मांडिले घुसळण रवियेवीण।
करिती मंथन वरी आलें जीवन।
एकलें आणून काढूं पाहे॥३॥

आलें गिर्‍हाईक। न विकी तूप ताक।
नेणती विवेक। गोरसाचा।
दहियामहियाच्या करुनी घागरी।
लटकी उंबरा उबरी। काय करुं॥४॥

ज्ञान हे घागरी। वाईयेली शिरीं।
गोरसभीतरीं दाखवितो।
एके हातें सावरी। झाकी तया वरी।
चोखटिव करी। गोरसाची॥५॥

तंव मार्गी जातां। एकी पुसे गौळणी।
पारि बैसले दानीं किं। नाहीं वो।
त्यासी नेदीं मी दान। जाईन मी आपण।
प्रत्यक्षा प्रमाण। काय करुं॥६॥

ऐसी पाराजवळी गेली। तंव शब्दें वोळखिली।
जावों दे गा वहिली। उसिरु जाला।
या निर्वाणींच्या बोला। सुखिया संतोषला।
निरोप दिधला। गौळणीसी॥७॥

ऐसी पावली मथुरा। क्षण न लगे विकरा करा।
सवेंचि एकसरा। उफ़खा झाला।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु ग्राहिक मानसीं गोरसु ज्ञानेंसि।
मिळोनि गेला॥८॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त ज्ञान आणि गोरस (दुध) यांचा एक रूपक म्हणून वापर करतो.

• प्रथम श्लोकात ज्ञानाला गाय आणि गोरसाला दूध म्हणून वर्णित केले आहे. ज्ञान देण्याची किमया दाखवते की ते कसे सर्वत्र उपलब्ध आहे.
• द्वितीय श्लोकात भक्ताने गौळणीच्या चातुर्याचे वर्णन केले आहे. ती मथुरेत जाण्यासाठी सज्ज आहे.
• तृतीय श्लोकात दहियामहियाच्या घुसळणीच्या प्रक्रियेत जीवनाचे मंथन केले जाते.
• चतुर्थ श्लोकात ज्ञानाचे वर्णन एका घागरीत केले आहे, जेथे विवेक दाखवितो.
• पंचम श्लोकात भक्त ज्ञानाचा एकरूप होण्याचा प्रयत्न करतो.
• षष्ठ श्लोकात भक्त त्याच्या मार्गावर असलेल्या समस्यांची चर्चा करतो.
• सप्तम श्लोकात भक्त निरोप घेतो आणि निर्वाणाचा अनुभव व्यक्त करतो.
• अष्टम श्लोकात भक्त मथुरेला गेल्यावर ज्ञान प्राप्त होईल असा आशावाद व्यक्त करतो.

या अभंगात ज्ञान, प्रेम, आणि भक्ति यांचा गहिरा अनुभव व्यक्त केला आहे, ज्यामुळे भक्त संतोषी होतो आणि अंतःकरणाची शुद्धता प्राप्त करतो.

अभंग १६५

चालतां लवडसवडी। बाहुली मुरडली।
माथां गोरसाची दुरडी। जाय मथुरे हाटा॥
सवेंची विचारी जिवीं। महियाते सादावीं।
तंव तो अवचिती पालवी। नंदनंदनु॥

पाहेपां सुखाचेनि मिसें।
झणी करी अनारिसे। तेव्हां उरलें तें कैसें।
माझें मनुष्यपण॥
विनवी सखीयातें आदरें। तुह्मीं गुह्याचीं भंडारे।
अघटित घडिलीं या शरीरें। प्रगटीत न करा साजणी वो॥१॥

काय करणें वो काय करणें वो।
देखोनी सांवळा तनु। लुब्धला माझा मनु।
लागलेंसें ध्यानु। द्वैत निवडे ना।
डोळा भरुनिया बाळा देखे श्रीरंगु सांवळा।
वेध वेधल्वा सकळां। गोपी गोविंदा सवे॥

ठेला प्रपंचु माघारा।
भावो भिनला दुसरा।
पडिला मागिल विसरा।
कैचें आपुलेंपण॥
सहज करिता गोष्टी। पाहातां पडिली मिठी।
जाली जन्में साठी। सखियेसाजणी वो॥२॥

**ऐसें सोसितां सोसणी। सखी झाली विरहिणी।
आतां मथुरा भुवनीं। मज गमेल कैसें॥
सरलें सांजणें विकणें। निवांत राहिलें बोलणें।
पूर्ण गोरसा भरणें। माथा त्यजूनिया॥
जाली अकुळाचें कुळ। तनु जाते बरळ।
फ़िटलें भ्रांतीपडळ।
दोन्ही एक जालीं॥
बापरखुमादेविवरीं। अवस्था लाऊनि पुरी।
भावें भोगूनी श्रीहरी।
मन मुक्त साजणी वो॥३॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त प्रेम, वेदना आणि आध्यात्मिक अनुभव यांचे वर्णन करतो.

• प्रथम श्लोकात भक्त चालत असताना बाहुली (आत्मा) मुरडली जात आहे, जेव्हा तो श्रीकृष्णाच्या प्रेमात सामील होतो.
• द्वितीय श्लोकात भक्त विचारतो की त्याचे मनुष्यपण कसे राहील, कारण प्रेमात पडल्यामुळे त्याला स्वयंपूर्णता गमवावी लागते.
• तृतीय श्लोकात भक्त श्रीरंगाच्या दर्शनाने (कृष्णाच्या रूपाने) मोहित होतो, ज्यामुळे त्याच्या मनात द्वैत निवडते.
• चतुर्थ श्लोकात त्याने भोगविल्या जिवाचे वर्णन केले आहे, ज्यामध्ये गोपींचा आणि गोविंदांचा सामर्थ्य आहे.
• पंचम श्लोकात भक्ताच्या मनात विरहाची भावना आहे, त्यामुळे तो मथुरेत जाण्याची अपेक्षा करतो.
• षष्ठ श्लोकात प्रेमात अगतिकतेची भावना आहे, जिथे भक्त नेहमी श्रीकृष्णाच्या प्रेमात गढला जातो.
• सप्तम श्लोकात भक्ताचे मन मुक्त होऊन श्रीहरीच्या प्रेमात विलीन होते.

या अभंगात भक्ति आणि प्रेमाच्या गहन अनुभवाची साक्ष दिली आहे, ज्यामुळे भक्तांचे मन श्रीकृष्णाच्या प्रेमात वेधले जाते.

अभंग १६६

दुडिवरी दुडि साते निघाली।
गौळणी गोरसु म्हणों विसरली॥१॥
गोविंद घ्यावो दामोदर घ्यावो।
तव तव बोलती मथुरेच्या वो॥२॥
गोविंद गोरसु एकचि नांवा।
गोरसु विकूं आलें तुमच्या गांवा॥३॥
बापरखुमादेविवर विठ्ठलेंसी भेटी।
आपुले संवसाटी करुनि ठेला॥४॥

अर्थ:

या अभंगात गवळीणीच्या प्रेम आणि भक्ति व्यक्त होत आहे.

• प्रथम श्लोकात गवळीणी गोरसाच्या (दुधाच्या) व्यस्ततेत असल्यामुळे तिची अडचण होते, जेव्हा ती प्रेमात बेभान होते.

• द्वितीय श्लोकात ती गोविंद आणि दामोदर या नावांनी श्रीकृष्णाला आपल्याकडे आकर्षित करते, जो भक्तांसाठी महत्त्वाचा आहे.

• तृतीय श्लोकात भक्त गोविंदाला एकच नाव मानतो, आणि गोरस विकायला तो त्याच्या गावात येतो.

• चतुर्थ श्लोकात भक्त विठोबाच्या भेटीसाठी, आपले प्रेम व संवेदनशीलता दर्शवतो.

या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि गोरसाच्या कार्याचे महत्त्व व्यक्त केले गेले आहे. भक्त श्रीकृष्णाच्या प्रेमात साठलेला आहे, जो त्याच्या जीवनात सर्वत्र आहे.

अभंग १६७

रांगतु रंगणीं चोरितु लोणी धांवोनि धरिती गौळणी।
बांधतिचरणीं देति गार्‍हाणीं यशोचे साजणी।
दधि घृत भक्षून तमाळनीळें नवल केलें साजणी॥१॥
कृष्ण आळिवा। परतोनि मातें दावा॥ध्रु०॥
कृष्णा कान्हा मधूसूदना कामिनी मनमोहना।
योगि ध्याना हरस्मरणा। गोपी ध्याना।
मानिती कान्हा। बोलती यमुना॥२॥
नेणवसी नेणवसी। आकळु तूं नाकळसी॥ध्रु०॥
इंद्रनिळा श्रुति जनकिरळा। सुरी जघन सांवळा।
कंठीं माळा कौस्तुभ गळा। प्रीति तुळसी द्ळा।
कांसे शेला सोनसळा उभा बळिभद्राजवळा॥३॥
कृष्ण सांवळा डोळसु। सहजे परमहंसु॥ध्रु०॥
सदानंदा श्रीमुकुंदा। श्रीहरि परमानंदा।
आनंदकंदा। अभय प्रल्हादा।
पावकनादा धेनुलुब्धा। गोविंदा गोपाळा॥४॥
कृष्ण आमुचा आमुचा। खेळिया गौळियाचा॥ध्रु०॥
कर्पुरगौरा मन स्थिरा। पुराण गुणगंभिरा।
विरादिवीरा महाविरापांडवदळ साह्यकारा।
मथुरा नगरा कंसासुरा। शिक्षा लाविसी चाणुरा।
अति सुंदरा तूं पेंडारा॥
बापरखुमादेविवरारे॥५॥
जाणितलें जाणितलें माझें मज दिधलें॥ध्रु०॥

अर्थ:

या अभंगात गवळीणीच्या प्रेमाच्या भावना, श्रीकृष्णाची महिमा आणि भक्तांची भावनांची गूढता व्यक्त केलेली आहे.

• प्रथम श्लोकात गवळीणी लोणी चोरते आणि त्याचं यशोचा साजणी देते, ज्यामुळे तिने दही आणि लोणचं खाल्लं आहे.

• द्वितीय श्लोकात श्रीकृष्णाचे अनेक नाम, गुण आणि भक्तांच्या स्मरणाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. गोपींना कृष्णाची ध्यान साधताना आनंद मिळतो.

• तृतीय श्लोकात कृष्णाची सुंदरता आणि त्याच्या कंठातील कौस्तुभ मण्याची महिमा दर्शविली आहे.

• चतुर्थ श्लोकात कृष्णाला विविध नावांनी संबोधले जात आहे, जसे की सदानंद, श्रीमुकुंद, गोविंदा आणि गोपाळा.

• पंचम श्लोकात गवळीणीने कृष्णाच्या मोहक रूपाची आणि कार्याची प्रशंसा केली आहे, विशेषतः कंसासुराची शिक्षा देणाऱ्या चाणूराला.

या अभंगात भक्ती, प्रेम आणि कृष्णाच्या दिव्य रूपाचे महत्त्व व्यक्त केले गेले आहे. गवळीणीच्या हृदयात कृष्णाच्या प्रति अपार प्रेम आणि श्रद्धा आहे.

अभंग १६८

कान्हया गोवळु वारिलें न करी।
दसवंती सांगे अवधारी॥
चौघी माया श्रृंगार करिती।
तेथें विघ्नेश्वर जाले मुरारी॥१॥
आनंदें दोंदिलु नाचे गदारोळें।
पायीं घागूरलि नेंवाळें॥
चर्मदक्षू पडले वेगळे।
काढूनियां ज्ञानचक्षु दिधलें डोळेगे बाईये॥२॥
गौळणी दाहा बारा मिळोनी सोळांची टोळी।
एकी म्हणती यातें उभाचि कवळु
मा काय करिल ते गौळणीगे बाईये॥३॥
आणिकी एकी साचा बोले तिचेविण
बहुसाल ते राहिलेसे भानुते धरुनी॥४॥
तव मुक्ता दोन्ही आलिसे धांवोनि म्हणती
कृष्णा तूं निघ येथुनि।
तीन नानावि तुझा पाठींच
लागतील औठावे राहे धरुनि॥५॥
गौळणी म्हणती बाळा कान्हारे।
वेल्हाळा सांडिरे। या मना आळारे।
ऐसें ऐकोन बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें
पवनु गिळितया वेळारेरे॥६॥

अर्थ:

या अभंगात गवळीणीच्या प्रेमाची भावना, श्रीकृष्णाची ओळख आणि भक्तांच्या अनुभवांचे वर्णन केलेले आहे.

• प्रथम श्लोकात गवळीणीच्या प्रेमाने कान्ह्याची वाट पाहत असलेल्या दशवंतीच्या सांगण्याबद्दल सांगितले आहे. चौघी माया एकत्रित झाल्या आहेत, त्यामध्ये विघ्नेश्वराने मुरारी म्हणजे कृष्णाचा अवतार घेतला आहे.

• द्वितीय श्लोकात आनंदात गोवळणी नाचत आहेत आणि ज्ञानचक्षु प्रकट होत आहे. तेव्हा चर्मदक्षू म्हणजे लपविलेला ज्ञान मिळाल्यावर लक्ष वेधून घेतले जाते.

• तृतीय श्लोकात गवळीणीच्या सोळा टोळीत दहा बारा गवळीणी एकत्र आल्या आहेत. त्यात एक विचारते की काय करायचे हे गवळीणीला.

• चतुर्थ श्लोकात गवळीणी एकमेकांच्या चालींवर चर्चा करीत आहेत, आणि त्यांच्यात एकत्रितपणा आहे.

• पंचम श्लोकात गवळीणी म्हणतात की कृष्ण, तुझ्या मुक्ता म्हणजे मोती आले आहेत, त्यामुळे तुझ्या मागे ये. तीन नानावांची जादू तुझ्या मागे लागेल.

• षष्ठ श्लोकात गवळीणी एकत्रितपणे कान्ह्यावर प्रेम व्यक्त करत आहेत, त्यांच्यातील भावना व्यक्‍त केल्या आहेत. बापरखुमादेविवर विठ्ठल म्हणजे भक्तांच्या हृदयात पवनात गिळण्याची भावना व्यक्त केलेली आहे.

या अभंगात भक्ती, प्रेम, आणि कृष्णाच्या अद्वितीय रूपाचे वर्णन केले आहे, ज्यामुळे भक्तांमध्ये एक अद्वितीय आनंद आणि प्रेमाची अनुभूती होते.

​विरहिणी – अभंग १६९ ते २००

अभंग १६९

माझी शंका फ़िटले।
लाजा सांडिले।
आवघे घातलें।
मज निरसुनियां॥१॥
अठरा भार वनस्पती।
सुरवर वोळंगती।
देवोदेवि आदिपती।
कृष्ण काळागे माये॥२॥
ऐसा कृपानिधि सांवळा।
कीं बापरखुमादेविवरु गोंवळा।
त्याचा मज चाळा।
बहु काळागे माये॥३॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने आपल्या मनातील शंका आणि श्रीकृष्णाच्या कृपेची भावना व्यक्त केली आहे.

पांचा दामांचा घोंगडा नेसेन।
उरली मोट ते मी जेविनगे बाईये॥१॥
कामारि कामारि कामारि होऊन।
या गोपाळाचें घरीं रिघेन गे बाईये॥२॥
त्याचा उंबरा उसिसा करीन।
वरि वेरझारा मी सारीनगे बाईये॥३॥
निवृत्ति ज्ञानदेवा पुसतिल वर्म।
त्यासि कामीन पुरेनगे बाईये॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने कृष्णाच्या प्रेमात बुडालेल्या भावना व्यक्त केल्या आहेत.

• प्रथम श्लोकात भक्त म्हणतो की तो पांचा दामांचा घोंगडा म्हणजे भगवान श्रीकृष्णाकडे गेला आहे आणि उरलेले सर्व वजन सोडले आहे. त्याने त्याच्या जीवनातील त्रास दूर केला आहे.

• द्वितीय श्लोकात भक्त कामारी म्हणजे प्रेमाने भास करतो आणि गोपाळाच्या घरी जाऊन रिघन (आनंदित) होण्यासाठी उत्सुक आहे.

• तृतीय श्लोकात भक्त त्याच्या प्रेमाच्या उंबर्‍यावर बसून वर वेरझारा म्हणजे आनंदाचे फूल उधळणार आहे, जेणेकरून सर्व जग आनंदित होईल.

• चतुर्थ श्लोकात भक्त निवृत्तीनाथ ज्ञानेश्वरीस पुसत असल्याने त्याला वर्म (गूढता) पुरेनागे म्हणजे प्रेमाच्या गूढतेचा अनुभव होईल.

या अभंगात भक्ती, प्रेम आणि श्रीकृष्णाच्या दिव्यतेचा अनुभव सांगितला आहे, जिथे भक्ताच्या मनामध्ये कृष्णाच्या प्रेमाचा आनंद फुलतो आहे.

अभंग १७१

जागृती पुसे साजणी।
कवण बोलिले अंगणी।
निरखितां वो नयनीं।
वृंदावनीं देखियला॥१॥
मनीं वेधु वो तयाचा।
पंढरीरायाचा॥२॥
स्वप्न सांगे सुषुप्ती।
असे ममता हे चित्तीं।
विठ्ठल होईल प्रतीती।
मग गर्जती तुर्ये॥३॥
मग बोलों नये ऐसें केलें।
मन उन्मनीं बोधलें।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलें।
थितें नेलें मीं माझें॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने जागृतीच्या अवस्थेत भक्ति, साक्षात्कार आणि कृष्णाच्या प्रेमाची भावना व्यक्त केली आहे.

• प्रथम श्लोकात भक्त सांगतो की जागरणात साजणीच्या मनात कोण बोलले, हे निरखताना तिच्या नयनीं वृंदावन पाहिले.

• द्वितीय श्लोकात भक्ताच्या मनात पंढरीरायाच्या रूपात कृष्णाचा वेध लागला आहे.

• तृतीय श्लोकात स्वप्न आणि सुषुप्ति याबद्दल बोलत, भक्त म्हणतो की ममता आणि प्रेम मनात आहे, आणि त्याला विठ्ठलाच्या उपस्थितीची प्रतीती होईल. मग तुर्याची गर्जना होते.

• चतुर्थ श्लोकात भक्त मनाच्या उन्मनी अवस्थेत बोलतो की असं बोलण्याने मनाची बोध होतो. बापरखुमादेविवरु विठ्ठल त्याला घेऊन जातो.

या अभंगात भक्तीची गूढता, कृष्णाच्या प्रेमाचा अनुभव आणि जागृतीच्या अवस्थेत होणारे मनाचे परिवर्तन व्यक्त केले आहे.

अभंग १७२

सांवळिये बुंथी सांवळिया रुपें।
सांवळिया स्वरुपें वेधियेलें॥१॥
काय करुंगे माये सांवळे न सोडी।
इंद्रियां इद्रियां जोडी एकतत्त्वें॥२॥
कैसें याचें तेज सांवळे अरुवार।
कृष्णी कृष्ण नीर सतेजपणें॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीचे खुणे।
सांवळेची होणें यासी ध्यातां॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने कृष्णाच्या सांवळ्या रूपाचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

• प्रथम श्लोकात भक्त सांगतो की सांवळ्या रूपाने तो वेधला गेला आहे, आणि त्याचे सौंदर्य त्याच्या मनात भरले आहे.

• द्वितीय श्लोकात भक्त विचारतो की हे सांवळे रूप त्याला सोडत नाही, आणि इंद्रियांचा एकत्रित अनुभव घेतला जातो.

• तृतीय श्लोकात भक्त सांगतो की या सांवळ्या रूपाचे तेज सांगता येत नाही, कारण कृष्णाच्या सतेजतेत तो पूर्णपणे विसर्जित आहे.

• चतुर्थ श्लोकात ज्ञानदेव निवृत्तीनाथांच्या उपदेशाचे स्मरण करून सांगतो की त्याच्या ध्यानात सुद्धा सांवळा रूप होण्याची इच्छा आहे.

अभंग १७३

श्यानाचिया घरा वासना पैं नेती।
मनें मन गुंती तये रुपीं॥
बिंबाचे रुपस छाया पै घनदाट।
दिननिशीं अविट श्यामतेज॥१॥
तें रुप देखिलें कोण्या भाग्ययोगें।
निवॄत्तिप्रसंगे आम्हां घरीं॥२॥
दिठिवेचेनि वोपें सानुलें स्वरुप।
नुराली वालिप कल्पनेची॥
सांठवले आकार इद्रियांच्या वॄत्ति।
श्यामतेजें दिप्तीं धवळलें॥३॥
निराशा संचली आशा पै सार।
अनादी अमर तनु जाली।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलीं गळालें।
ब्रह्मसुख सोहळे आम्हां घरीं॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने कृष्णाच्या श्याम स्वरूपाची महिमा व्यक्त केली आहे.

• प्रथम श्लोकात भक्त विचारतो की वासना कोणते नाती मनात गुंतले आहेत, आणि कृष्णाचे रूप बिंबात आणि छायेत खूप गडद आहे.

• द्वितीय श्लोकात भक्त सांगतो की भाग्यामुळे हे रूप त्याला दिसले आहे आणि निवृत्तीच्या प्रसंगात हे घरात आले आहे.

• तृतीय श्लोकात भक्त कृष्णाच्या स्वरूपाला वर्णन करतो, जिथे इंद्रियांच्या वृत्तींना आकार दिला गेला आहे.

• चतुर्थ श्लोकात भक्त निराशेच्या स्थितीतून आशा अनुभवत आहे, अनादी आणि अमर अस्तित्वात तो ब्रह्मसुखाचा अनुभव घेत आहे.

या दोन्ही अभंगांत भक्ताच्या कृष्णप्रेमाची, ध्यानाची आणि आत्मसंवादाची गूढता व्यक्त केली आहे.

अभंग १७४

मनें करुनि कुटिल उकलुनि श्रृंगारें।
ते लावण्याच्या अपारें पडिलें वो माये॥१॥
माझें कुटिळपण गेलें कुटिळपण गेलें।
गोविंदें वोजाविलें निजरुप वो माये॥२॥
बापरखुमादेविवरु माझें कुटिळ फ़ेडूं आला।
विटेवरी मालाथिला निजरुपें वो माये॥३॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने आपल्या अंतःकरणातल्या कुटिलपणाचा विचार केला आहे.

• प्रथम श्लोकात भक्त सांगतो की मनाने कुटिलता दूर केली आहे आणि श्रृंगाराने अपार लावण्य प्राप्त केले आहे.

• द्वितीय श्लोकात भक्त व्यक्त करतो की त्याचे कुटिलपण नष्ट झाले आहे, आणि गोविंदाने त्याला त्याच्या आत्म्याचे स्वरूप दाखवले आहे.

• तृतीय श्लोकात भक्त बापरखुमादेविवर विठ्ठलाची स्तुती करतो, जो त्याचे कुटिलपण दूर करतो आणि त्याला विटेवर स्थित आत्मरूपात ठेवतो.

या अभंगात भक्ताने आत्मा, गोविंदाची कृपा आणि कुटिलपणाच्या दूरतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

अभंग १७५

येणेंरुपें पाहावसी तरि असुमाय होसी।
माझ्या मना नाकळसी सांवळ्या॥१॥
सगुणपणाची तुझी पडिलिसे मिठी।
केली जीवा साटी सांवळ्या॥२॥
वेधला जिऊ माझा सिकवाल काई।
सगुणें ठाई वेधियेलें॥३॥
ये अंगणी अवचिता देखिला बोलता।
कोण ऐसा निरुता न कळेगे माये॥
सगुण म्हणौनि धरुं गेलें पालवीं।
तंव नवलपणाची ठेवी प्रगट केली॥४॥
आंतु बाहेरी कांही नकळे वो मज।
आपआपणया चोज वाटोनि ठेलें॥
बापरखुमादेविवरें माझें मीपण चोरुनि नेलें।
आपणा ऐसें केलें बाईयांवो॥५

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने आपल्या मनातल्या भावनांचे विचार केले आहेत.

• प्रथम श्लोकात भक्त सांगतो की जरी तुम्ही तो रूप पाहिलात तरी माझ्या मनात तो गूढ आहे.

• द्वितीय श्लोकात भक्त सगुण रूपाचे प्रेम व्यक्त करतो, ज्याने त्याला जीवनाच्या साटीत प्रेम केले आहे.

• तृतीय श्लोकात भक्त म्हणतो की त्याच्या मनात सगुणाचे अद्वितीय स्वरूप आहे, जे वेधून घेतो.

• चतुर्थ श्लोकात भक्त विचारतो की, "कोणता असा निरूता आहे जो ह्या गोष्टीला समजणार नाही?"

• पंचम श्लोकात भक्त अनुभवतो की बाहेरील जग काही नाही, त्याच्या आतल्या विश्वात बापरखुमादेविवर विठ्ठलाने त्याचे "मीपण" चोरून घेतले आहे, त्यामुळे त्याला आपल्या स्वरूपाचा अनुभव झाला आहे.

या अभंगात भक्ताने गूढ, सगुण रूप, प्रेम आणि आत्मस्वरूपाचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

अभंग १७६

कृष्णें वेधली विरहिणी बोले।
चंद्रमा करितो उबारागे माये।
न लवा चंदनु न घाला विंजणवारा।
हरिविणें शून्य शेजारुगे माये॥१॥
माझे जिवींचे तुम्हीं कां वो नेणा।
माझा बळिया तो पंढरीपणा वो माये॥२॥
नंदनंदनु घडी घडी आणा।
तयाविण न वचति प्राण वो माये॥
रखुमादेविवरु विठ्ठ्लु गोविंदु।
अमृतपानगे माये॥३

अर्थ:

या अभंगात भक्ताची विरहभक्ति आणि कृष्णावरची अपार प्रेमभावना व्यक्त झाली आहे.

• प्रथम श्लोक: भक्त विरहिणी कृष्णाला संबोधित करते आणि म्हणते की चंद्राप्रमाणे तू मला उबारण्यासाठी ये. तिला चंदन आणि विझणारा दीप हवे नाहीत, कारण हरिविना सर्व काही शून्य आहे.

• द्वितीय श्लोक: ती बोलते की, "तुम्हीच माझ्या जीवनाचे कारण आहात." तिचा बळीराज म्हणजे कृष्णच आहे, ज्याने तिला आयुष्यातील आनंद दिला आहे.

• तृतीय श्लोक: ती कृष्णाला घडीघडी आपल्या जवळ आणण्याची विनंती करते, कारण त्याशिवाय तिचे प्राण थांबत आहेत. विठोबा आणि गोविंद यांच्याबद्दल तिने अमृतपानाच्या संदर्भात बोलले आहे, ज्यामुळे तिचे जीवन अर्थपूर्ण होते.

या अभंगात भक्ताच्या विरहाची गहनता आणि कृष्णावर असलेले तिचे प्रेम स्पष्टपणे व्यक्त झाले आहे.

अभंग १७७

सांवळे परब्रह्म आवडे या जिवा।
मनें मन राणिवा घर केलें॥१॥
काय करुं सये सांवळे गोंवित।
आपेआप लपत मन तेथें॥२॥
बापरखुमादेविवरु सांवळी प्रतिमा।
मनें मनीं क्षमा एक जालें॥३

अर्थ:

या अभंगात भक्ताच्या मनाच्या गूढता आणि परब्रह्माशी असलेल्या एकात्मतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

• प्रथम श्लोक: भक्त सांवळ्या परब्रह्माचे वर्णन करते आणि सांगते की त्या सांवळ्या रूपाने तिच्या जीवनात घर केल्यामुळे तिच्या मनाला आनंद झाला आहे.

• द्वितीय श्लोक: ती विचारते की "या सांवळ्या स्वरूपाबद्दल काय करावे?" आणि तिचे मन त्या ठिकाणी आपोआप लपते. म्हणजे ती त्या स्वरूपात पूर्णपणे मनसोक्त आहे.

• तृतीय श्लोक: बापरखुमादेविवरु सांवळ्या प्रतिमेसाठी भक्त मनाशी एक शांती अनुभवते. ती तिच्या मनात क्षमतेचा अनुभव घेते, म्हणजे ती समर्पण आणि शांतीचा अनुभव करते.

या अभंगात भक्ताची आंतरिक शांती आणि परब्रह्माशी असलेली एकता व्यक्त झालेली आहे.

अभंग १७८

पैल विळाचियें वेळीं।
आंगणी उभी ठेलिये।
येतिया जातिया पुसे।
विठ्ठल केउतागे माये॥१॥
पायरऊ जाला संचारु नवल।
वेधें विंदान लाविलें म्हणे विठ्ठल विठ्ठल॥२॥
नेणें तहान भूक।
नाहीं लाज अभिमान।
वेधिलें जनार्दनी।
देवकीनंदना लानोनीगे माये॥३॥
बापरखुमादेविवरु जिवींचा जिवनु।
माझे मनिंचे मनोरथ पुरवीं कमळ नयनुगे माये॥४

अर्थ:

या अभंगात भक्ताची श्रद्धा, आस्था आणि परब्रह्माशी असलेले एकात्मतेचे अनुभव व्यक्त केले आहेत.

• प्रथम श्लोक: "पैल विळाचियें वेळीं" म्हणजे भक्त एका वेळेस विठोबाशी संवाद साधत आहे. त्याचे मन विठोबा वर उभे आहे, आणि त्याला भेटण्यासाठी त्याची आतुरता व्यक्त करत आहे.

• द्वितीय श्लोक: "पायरऊ जाला संचारु नवल" म्हणजे भक्त विठोबाच्या गुणांची स्तुती करत आहे. विठोबा येताना आपल्या भक्तांच्या मनात नवीन आनंद आणि उत्साह आणतो.

• तृतीय श्लोक: "नेणें तहान भूक" मध्ये भक्त सांगतो की त्याला लाज किंवा अभिमान नाही; तो जनार्दनकडे लागला आहे. त्याच्या उपास्य दैवत, देवकीनंदनकडे त्याला आकर्षण वाटते.

• चतुर्थ श्लोक: "जिवींचा जिवनु" मध्ये भक्त म्हणतो की त्याच्या जीवनाचे खरे उद्दिष्ट विठोबामध्ये आहे, आणि त्याच्या मनात असलेल्या मनोरथांची पूर्ती विठोबा करतो.

या अभंगात भक्ताचे मन शुद्ध आहे, आणि त्याच्या श्रद्धेने त्याला दिव्य अनुभवाची गोडी लागलेली आहे.

अभंग १७९

निळिये निकरें कामधेनु मोहरे।
निळेंपणेसरे निळे नभीं॥१॥
घुमत घुमत निळेमाजि मातु।
निळेपणीं देतु क्षेम कृष्णीं॥२॥
निळिये सागरीं निळे निळेपणें सुंदरी।
रातलीसे हरि विरहिणी॥३॥
ज्ञानदेव सांगे निळियेचे बागे।
निळसंगे वोळलेगे निळीमाजी॥४

अर्थ:

या अभंगात भक्ताच्या श्रीकृष्णाबद्दलच्या प्रेमाची आणि भक्ति दर्शवली आहे.

• प्रथम श्लोक: "निळिये निकरें कामधेनु मोहरे" म्हणजे निळ्या रंगाने भरेलेली कामधेनू, ज्यामुळे मन आनंदित होते. निळा रंग स्वच्छता आणि शांती दर्शवतो.

• द्वितीय श्लोक: "निळेपणीं देतु क्षेम कृष्णीं" म्हणजे नीलवर्ण शांती देणारा श्रीकृष्ण यांच्यासाठी भक्त मनाने आनंदित आहे. भक्तांच्या मनात कृष्णाची छबी स्पष्ट आहे.

• तृतीय श्लोक: "निळिये सागरीं निळे निळेपणें सुंदरी" म्हणजे गोपी निळ्या रंगाच्या पाण्यातून श्रीकृष्णाची आठवण करून देतात. त्या निळ्या रंगाने त्या स्वरूपात खेळताना दाखवल्या जातात.

• चतुर्थ श्लोक: "ज्ञानदेव सांगे निळियेचे बागे" मध्ये माऊली ज्ञानदेव म्हणतात की ज्या निळ्या रंगाने जग सजले आहे, त्यातच परमात्म्याचे दर्शन झाले आहे.

या अभंगात भक्ताची श्रीकृष्णाबद्दलची अद्वितीय भक्ति आणि प्रेम व्यक्त केले गेले आहे. निळ्या रंगाच्या प्रतीकात्मकतेने भक्ताच्या मनातील श्रीकृष्णाच्या प्रेमाचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

अभंग १८०

मग मुरडूनि घातलें मनानें।
थोर मारु तेथें होत असे॥१॥
पुरे पुरे वो आतां जिणें तें केउतें।
येणें वो पंढरिनाथें वेधियेलें॥२॥
नचले नचले कांही करणे कामान।
याचें पाहाणेंचि विंदान कामानिया॥३॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलासी भेटी।
संसाराची तुटी जालीगे माये॥४

अर्थ:

या अभंगात भक्ताचे मनाचे आंतरिक अनुभव आणि शांति दर्शवली आहे.

• प्रथम श्लोक: "मग मुरडूनि घातलें मनानें" म्हणजे भक्त मनाने विचारांच्या गोंधळाला थांबवतो. "थोर मारु तेथें होत असे" हे दर्शवते की थोड्या विश्रांतीत, मन शांत होते.

• द्वितीय श्लोक: "पुरे पुरे वो आतां जिणें तें केउतें" म्हणजे पंढरिनाथाच्या ध्यानाने जीवन पूर्ण होते. भक्त त्याच्या चरणांमध्ये धरणे अपेक्षित करतो.

• तृतीय श्लोक: "नचले नचले कांही करणे कामान" म्हणजे भक्त सांगतो की कार्याची गरज नाही; तो कृष्णाच्या प्रेमात लीन आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "संसाराची तुटी जालीगे माये" येथे भक्त म्हणतो की विठोबाशी भेटल्यावर संसाराच्या विघटनाची अनुभूती होते, म्हणजे संसाराच्या बंधनांपासून मुक्ती मिळते.

या अभंगात भक्तीचे गहन अनुभव आणि परमात्म्याशी संलग्नता व्यक्त केली आहे. भक्ताचा शांतीचा अनुभव आणि श्रीकृष्णाची प्रेम भक्ति येथे मुख्य आहे.

अभंग १८१

निळियेच्या निशीं विरहिणी पिशी।
शेजबाजे कैशी आरळ शेजे॥१॥
कृष्णासंगे वाली विव्हळ जाली निळी।
चंदन अंगीं पोळी विरहज्वरें॥२॥
ज्ञानदेव प्रेम निळारुप रुपसें सोहळा।
कृष्णवेधें वेधली वो लाभली वसे॥३

अर्थ:

या अभंगात निळ्या रंगाच्या परमात्म्याच्या वियोगामुळे झालेल्या भक्ताच्या भावना दर्शविल्या आहेत.

• प्रथम श्लोक: "निळियेच्या निशीं विरहिणी पिशी" म्हणजे निळ्या रंगाच्या रात्री भक्त विरहिणीच्या भावनेत व्याकूळ आहे. "शेजबाजे कैशी आरळ शेजे" यामध्ये ती आपल्या आजूबाजूच्या वस्तूंमध्येही कृष्णाचीच आठवण शोधते.

• द्वितीय श्लोक: "कृष्णासंगे वाली विव्हळ जाली निळी" म्हणजे श्रीकृष्णाच्या संगतीत असलेल्या प्रेमाच्या अनुभवामुळे ती निळी झाली आहे. "चंदन अंगीं पोळी विरहज्वरें" म्हणजे चंदनाच्या उटीने तिचा अनुभव गारठा देत नाही, उलट ती उष्णतेतून झपाटली आहे.

• तृतीय श्लोक: "ज्ञानदेव प्रेम निळारुप रुपसें सोहळा" यामध्ये ज्ञानदेव सांगतात की श्रीकृष्णाच्या प्रेमात ही वेड लागली आहे. गोपींना कृष्णाच्या संगतीचा अनुभव घेताना आनंद मिळतो.

अभंग १८२

गुणाचेनि आटोपें आकारलें ब्रह्म।
भक्तभाग्य सम आलेंसे॥१॥
चैतन्य परिपाठीं ठासा घडलासे साकार।
कृष्णचि आकार गोकुळीं रया॥
त्या रुपें विधिलें काय करुंगे माये।
नाम रुप सोय नाहीं आम्हां॥२॥
सबाह्य सभोवतें चतुर्भुज सांवळें।
सर्वभूतीं विवळे कृष्णरुपें॥
हारपले आकार कृष्णचि क्षरला।
वेदांसि अबोला श्रुतीसहित॥३॥
ऐसें परब्रह्म सांवळें दैवत आमुचे।
आतां आह्मां कैचें क्रिया कर्म।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु दैवत।
मनें घर तेथें चरणीं केलें॥४

अर्थ:

या अभंगात ब्रह्माचे स्वरूप आणि भक्ताच्या अनुभवांचे महत्व दर्शवले आहे.

• प्रथम श्लोक: "गुणाचेनि आटोपें आकारलें ब्रह्म" म्हणजे गुणांची समाप्ती करून ब्रह्माचे स्वरूप प्रकट झाले आहे. "भक्तभाग्य सम आलेंसे" यामध्ये भक्तांच्या भाग्यामुळे हे आकार प्रकट झाले आहे.

• द्वितीय श्लोक: "चैतन्य परिपाठीं ठासा घडलासे" यामध्ये ब्रह्माच्या स्वरूपात चैतन्य भरले आहे. "कृष्णचि आकार गोकुळीं रया" यामध्ये कृष्णाचे स्वरूप गोकुळात प्रकट झाले आहे.

• तृतीय श्लोक: "सबाह्य सभोवतें चतुर्भुज सांवळें" म्हणजे कृष्णाचे रूप बाह्य स्वरूपात चतुर्भुज आहे. "सर्वभूतीं विवळे कृष्णरुपें" म्हणजे सर्व सृष्टीत कृष्णाचे स्वरूप प्रसारले आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "ऐसें परब्रह्म सांवळें दैवत आमुचे" म्हणजे परब्रह्मा हे आमचे दैवत आहे. "मनें घर तेथें चरणीं केलें" यामध्ये भक्ताने मनाने कृष्णाच्या चरणांमध्ये घर केले आहे.

या अभंगात भक्तीचा गूढ अनुभव आणि परब्रह्माची महत्ता स्पष्टपणे सांगितली आहे.

अभंग १८३

सांवळी प्रतिमा घेऊनि सकुमार।
खेळत सुंदर गोकुळीं रया॥१॥
त्या रुपें वेधिलें काय करुं माये।
अवघें निर्गुणचि होय पाचारितां॥२॥
मीपणा ठाव नुरेची पैं सर्वथा।
प्रपंचाची कथा ब्रह्म जाली॥३॥
बापनिवृत्तिराजे दाविताती खुण।
नाम नारायणा पाठ कीजे॥४

अर्थ:

या अभंगात भगवान श्रीकृष्णाच्या स्वरूपाचे दर्शन आणि त्याच्याशी संबंधित भक्तीच्या अनुभवांचे वर्णन केले आहे.

• प्रथम श्लोक: "सांवळी प्रतिमा घेऊनि सकुमार" म्हणजे सांवळ्या रंगाचे परमात्म्य, श्रीकृष्ण, गोकुळात लहानपणी खेळत आहे. "खेळत सुंदर गोकुळीं रया" यामध्ये त्याचे खेळणे गोकुळातील सुंदरता दर्शविते.

• द्वितीय श्लोक: "त्या रुपें वेधिलें काय करुं माये" म्हणजे त्या स्वरूपाच्या मोहात काय करावे हे विचारले आहे. "अवघें निर्गुणचि होय पाचारितां" यामध्ये सर्व निर्गुणता त्याच्यात एकत्रित झालेली आहे.

• तृतीय श्लोक: "मीपणा ठाव नुरेची पैं सर्वथा" म्हणजे स्वभावातील मीपणाची कल्पना उडून गेली आहे. "प्रपंचाची कथा ब्रह्म जाली" यामध्ये ब्रह्माचा अनुभव प्रपंचाशी एकरूप झालेला आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "बापनिवृत्तिराजे दाविताती खुण" म्हणजे बाबा निवृत्तीनाथाच्या आशीर्वादाची खुण दिली आहे. "नाम नारायणा पाठ कीजे" यामध्ये नारायणाच्या नामाचा जप करण्याचा उपदेश केला आहे.

या अभंगात भक्ती, प्रेम आणि परमात्म्याच्या एकीच्या गूढ अनुभवांचे विशेष महत्त्व आहे.

अभंग १८४

आजि शुभ लवे लोचनु हरिखे
सांगतांहे शकुन स्वप्न देखिलें सुंदरी।
अळंकार लेववा चंदन चर्चावा जाति जुती
पार्यातिके शेंवरी करा आइती सेजारीं॥
शेला काढा कां मेचुचा हा दिन दैवाचा।
सोहळा तो आमुचा मंदिरींगे माये॥१॥

गुढिया उभवा मखरें श्रुंगारा भेटी
होईल आळंगी।
स्फ़ुरण आलें बाहीं क्षेमालागीं
पाहीं काचोळी न समाये अंगीगे माये॥२॥

जिवीं जीव सुंदर त्याचेनि सचार
तो मज भेटवा सुखाचा विसावा।
सुमनें उकलिलीं नित्य दे माळी
उचित करि तथा भावा॥३॥

आजि वेळु कांवो लाविला नेणें पंथीं
सीणला बुझाऊं जाऊं त्याच्या गांवागे माये॥४॥

ह्रदयी निर्भर प्रेम वारंवार माझें चित्तीं
राहो ऐक्य मज।
दुजिये वस्तुलागीं रुत जाय
माधवी मन्मथ करिताहे वोज।
ऐसा विपरीत लाघवी लपे सवेंचि
दावी वसिपे चौके।
अभ्यासें अंतर पडलें येणें तरि मी
त्यजीन जिणें म्हणोनि विनवितसें चतुर सुरेखें।
रात्रीचा ठायीं देख मेघशाम बोलला अंबरीगे माये॥५॥

ऐसिये निवांत मूर्ती ऐकोनि ठेली श्रुती।
आकर्षोनी चित्तचैतन्य भरोनि ठेले लोचन।
ध्यानीं विसर्जिलें मन परमात्मया रामा
तूं एक लाघवी सावेव पावलें ज्ञान।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठला सुमन संयोगीं
आजी सत्य जालें माझें स्वप्नग्वे माये॥६**

अर्थ:

या अभंगात भक्तिपूर्वक प्रेम आणि परमात्मा श्रीकृष्णाच्या अनुग्रहाचे वर्णन केले आहे.

• प्रथम श्लोक: "आजि शुभ लवे लोचनु हरिखे" म्हणजे आज माझ्या डोळ्यांत हरिकृष्णाचे स्वरूप दिसत आहे. "सोहळा तो आमुचा मंदिरींगे" यामध्ये भक्तांनी श्रीकृष्णाच्या मंदीरात आनंदाने पूजा करण्याचा संदेश दिला आहे.

• द्वितीय श्लोक: "गुढिया उभवा मखरें श्रुंगारा भेटी" यामध्ये गुढ्या उभ्या करून श्रीकृष्णाच्या भेटीचे आह्वान केले आहे.

• तृतीय श्लोक: "जिवीं जीव सुंदर त्याचेनि सचार" म्हणजे श्रीकृष्णाच्या भेटीने आनंद मिळवला जातो.

• चतुर्थ श्लोक: "आजि वेळु कांवो लाविला नेणें पंथीं" यामध्ये भक्ताने श्रीकृष्णाकडे जाण्याचा मार्ग शोधला आहे.

• पंचम श्लोक: "ह्रदयी निर्भर प्रेम वारंवार माझें चित्तीं" म्हणजे हृदयात प्रेम भरले आहे, आणि श्रीकृष्णाच्या प्रेमाने चित्त एकरूप झाले आहे.

• षष्ठ श्लोक: "ऐसिये निवांत मूर्ती ऐकोनि ठेली श्रुती" यामध्ये भक्ताचे मन परमात्म्याच्या प्रेमात विसर्जित झाले आहे.

या अभंगात प्रेम, श्रद्धा, आणि भक्तीचे गहन अनुभव व्यक्त केले आहेत, जे भक्तांच्या हृदयात दैवी आनंदाची अनुभूती निर्माण करतात.

अभंग १८५

त्रिभुवनिंचे सुख पाहावया नयनीं
दिनरात्रीं धणी न पुरे माझी॥१॥
विटेवरी सांवळा पाहतां पैं डोळां।
मन वेळोवेळां आठवितु॥२॥

सागरीं भरीतें दाटे तैसें मन नटे।
वाट पाहों कोठें तुझी रया॥३॥
बापरखुमादेविवरु पूर्ण प्रकाशला।
कुमुदिनी विकासला तैसें जालें॥४**

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने श्रीकृष्णाच्या प्रेमात आणि दर्शनाच्या प्रतीक्षेत घेतलेल्या गहन भावनांचे वर्णन केले आहे.

• प्रथम श्लोक: "त्रिभुवनिंचे सुख पाहावया नयनीं" म्हणजे त्रिभुवनातील सर्व सुखं पाहण्याची इच्छाही श्रीकृष्णाच्या दर्शनात आहे. "दिनरात्रीं धणी न पुरे माझी" यामध्ये भक्ताची तडफड आणि त्याच्या प्रेमाच्या उणीवाची भावना व्यक्त केली आहे.

• द्वितीय श्लोक: "विटेवरी सांवळा पाहतां पैं डोळां" म्हणजे श्रीकृष्णाच्या स्वरूपाला पाहताना भक्ताच्या डोळ्यांतून झळाळी येते. "मन वेळोवेळां आठवितु" यामध्ये मनाची श्रीकृष्णाच्या आठवणीत सतत उलघाल होते.

• तृतीय श्लोक: "सागरीं भरीतें दाटे तैसें मन नटे" येथे भक्ताने आपल्या मनाच्या स्थितीचे वर्णन केले आहे, जिथे तसंच समुद्रातील वेगवेगळ्या लाटांप्रमाणे मनात विविध भावनांची गर्दी आहे. "वाट पाहों कोठें तुझी रया" म्हणजे भक्ताने श्रीकृष्णाच्या भेटीची वाट पाहणे.

• चतुर्थ श्लोक: "बापरखुमादेविवरु पूर्ण प्रकाशला" येथे भक्ताची भावना व्यक्त होते की श्रीकृष्णाच्या प्रेमाने जीवनातील अंधार दूर झाला आहे. "कुमुदिनी विकासला तैसें जालें" म्हणजे श्रीकृष्णाच्या कृपेमुळे जीवनात एक नवीन प्रकाश आणि आनंद प्राप्त झाला आहे.

या अभंगात भक्ताची श्रीकृष्णाबद्दलची गहन भक्ति, प्रेम, आणि श्रद्धा व्यक्त होते, ज्याने जीवनात आनंदाची जाणीव केली आहे.

अभंग १८६

मायबापें आमचीं विठोबा रखुमाई निजाची।
त्याचीये गांवींची कोण्ही येतु न्यावया॥१॥
माझा विसावा माहेर पंढरपूर वो।
ऐशी वाट पाहातसे जरु॥२॥

ये सासुरा आमुची बहु बाहरु।
काम क्रोध मद मत्सरु।
मज आटिती दीरु॥३॥
अहंकार खेदिताहे भावा।
दंभ प्रपंच या जावा॥४॥

येरुन येरा घालिती हेवा।
आपुल्या सवा ओढीतसे॥५॥
आवो चिंतेवोही निके वोढाळे।
तुज मज ठायींचे वेगळें॥६॥

वोढूनि नेसी आपुल्या बळें।
तुझ्या सळें नांदतसे॥७॥
आशा लागलीसे सर्पिणी।
ग्रासूं पाहातसे पापिणी॥८॥

रामनामाचिया ध्वनी।
आइकों नेदीये श्रवणीं॥९॥
माझें सत्त्वबळारथीं।
धीरु धर्म हा सांगाती॥१०॥

संती सांगितलें निवृत्ती।
तरी मी जीवें वांचलिये॥११॥
ऐसी दगदगल्यें सासुरवासा।
विठोबारखुमाई माझा कुवासा॥१२॥

निवृत्ति दासु तयाचा।
जन्मोजन्मीं वोळगणा॥१३**

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने आपल्या जीवनातील विठोबा आणि रखुमाईच्या प्रेमाचे आणि त्यांच्या संरक्षणाचे वर्णन केले आहे.

• प्रथम श्लोक: "मायबापें आमचीं विठोबा रखुमाई निजाची" म्हणजे विठोबा आणि रखुमाई हे माझे मायबाप आहेत. "त्याचीये गांवींची कोण्ही येतु न्यावया" यामध्ये भक्ताने श्रीकृष्णाच्या आणि देवीच्या कृपेसाठी प्रार्थना केली आहे.

• द्वितीय श्लोक: "माझा विसावा माहेर पंढरपूर वो" म्हणजे पंढरपूर हे माझे माहेर आहे, आणि तिथेच माझा आत्मिक शांतीचा ठिकाण आहे. "ऐशी वाट पाहातसे जरु" यामध्ये भक्ताने त्या ठिकाणी पोहोचण्याची उत्कंठा व्यक्त केली आहे.

• तृतीय श्लोक: "ये सासुरा आमुची बहु बाहरु" येथे भक्ताने संसारातील विविध व्याध्या, जसे की काम, क्रोध, मद, मत्सर यांचा उल्लेख केला आहे, ज्यामुळे तो ताणलेला आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "अहंकार खेदिताहे भावा" म्हणजे अहंकारामुळे मनाला दु:ख होते. "दंभ प्रपंच या जावा" म्हणजे या दंभाचा प्रपंच असावा.

• पंचम श्लोक: "येरुन येरा घालिती हेवा" येथे भक्ताने त्यांच्या भोगाचा अनुभव घेतल्याचे सांगितले आहे.

• षष्ठ श्लोक: "आवो चिंतेवोही निके वोढाळे" म्हणजे चिंतेचे जाळे त्याला वेढले आहे. "तुज मज ठायींचे वेगळें" म्हणजे तुमचं प्रेम आणि कृपा माझ्यात असल्याने मी हे सहन करतो.

• सप्तम श्लोक: "वोढूनि नेसी आपुल्या बळें" म्हणजे तुमच्या सहानुभूतीने मला आधार दिला आहे.

• अष्टम श्लोक: "आशा लागलीसे सर्पिणी" येथे भक्ताने आशेची उपमा सर्पिणीसारखी दिली आहे. "ग्रासूं पाहातसे पापिणी" म्हणजे पापाचा विचार करताना मन ताणले जाते.

• नवम श्लोक: "रामनामाचिया ध्वनी" म्हणजे रामनामाच्या स्मरणाने मन शांती अनुभवते.

• दशम श्लोक: "माझें सत्त्वबळारथीं" येथे भक्ताने आपल्या सामर्थ्यावर विश्वास ठेवला आहे. "धीरु धर्म हा सांगाती" म्हणजे धर्माच्या धैर्याने जीवाला आधार मिळतो.

• एकादश श्लोक: "संती सांगितलें निवृत्ती" म्हणजे संतांच्या उपदेशाने भक्ती आणि निवृत्तीचा मार्ग दिसतो.

• द्वादश श्लोक: "ऐसी दगदगल्यें सासुरवासा" म्हणजे संसारात अनेक अडचणी आल्या तरी विठोबा आणि रखुमाईवरचा विश्वास मजबूत राहतो.

• तेरावे श्लोक: "निवृत्ति दासु तयाचा" म्हणजे निवृत्तीनाथांचे भक्त या मार्गाने मार्गदर्शित होत आहेत.

या अभंगात भक्ताची श्रीकृष्णावर असलेली असीम श्रद्धा आणि त्याच्या जीवनात त्याचे स्थान दर्शविले आहे.

अभंग १८७

पंढरपुरींचा निळा लावण्याचा पुतळा।
विठो देखियेला डोळां बाईयेवो॥१॥
वेधलें वो मन तयाचियां गुणीं।
क्षणभर विठ्ठलरुक्मिणी न विसंबे॥२॥

पौर्णिमेचें चांदिणे क्षणक्षणा होय उणें।
तैसें माझे जिणें एक विठ्ठलेंविण॥३॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलचि पुरे।
चित्त चैतन्य मुरे बाईये वो॥४**

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने विठोबा आणि त्याच्या सौंदर्याचे, गुणांचे, आणि त्याच्या अनुपस्थितीत होणाऱ्या दु:खाचे वर्णन केले आहे.

• प्रथम श्लोक: "पंढरपुरींचा निळा लावण्याचा पुतळा" म्हणजे पंढरपूरचा विठोबा अत्यंत सुंदर आणि आकर्षक आहे. "विठो देखियेला डोळां बाईयेवो" यामध्ये भक्ताने विठोबाचे दर्शन घेतल्यावर जो आनंद होतो, तो व्यक्त केला आहे.

• द्वितीय श्लोक: "वेधलें वो मन तयाचियां गुणीं" म्हणजे विठोबाच्या गुणांच्या विचारात मन हरवून जाते. "क्षणभर विठ्ठलरुक्मिणी न विसंबे" म्हणजे विठोबा आणि रुक्मिणी यांचा विचार करत असताना त्यांची अनुपस्थिती सहन करणे कठीण होते.

• तृतीय श्लोक: "पौर्णिमेचें चांदिणे क्षणक्षणा होय उणें" यामध्ये चंद्राच्या प्रकाशाने जिवाला जो आनंद मिळतो, तोच आनंद विठोबाच्या संगतीत असतो. "तैसें माझे जिणें एक विठ्ठलेंविण" म्हणजे विठोबाशिवाय माझे जीवन अधूरं आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलचि पुरे" येथे भक्ताने विठोबाला पुन्हा एकदा स्मरण केले आहे. "चित्त चैतन्य मुरे बाईये वो" म्हणजे विठोबाच्या स्मरणाने मन शांत आणि आनंदित होते.

या अभंगात भक्ताची विठोबाविषयीची भक्ति, त्याच्यासोबतच्या असलेल्या आनंदाची अनुभूती, आणि त्याच्या अनुपस्थितीमुळे होणारे दु:ख दर्शविले आहे.

अभंग १८८

पैल तो गे काऊ कोकताहे।
शकूनगे माये सांगतसे॥१॥
उडरे उडरे काऊ तुझे सोन्यानें
मढीन पाऊ।
पाहुणे पंढरीराऊ घरा कैं येती॥२॥

दहिंभाताचीं उंडी लाविन तुझ्या तोंडी॥
जीवा पढिये त्याची गोडी सांग वेगीं॥३॥
दुधें भरुनी वाटी लावीन तुझे वोंठी।
सत्य सांगे गोठी विठो
येईल कायी॥४॥

आंबयां डाहाळीं फ़ळें चुंबी रसाळीं।
आजिचेरे काळीं शकून सांगे॥५॥
ज्ञानदेव म्हणे जाणिजे ये खुणें।
भेटती पंढरीराणे शकून सांगे॥६

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने विठोबाच्या प्रेमात, आनंदात आणि आत्मियतेने व्यक्त केलेले विचार आहेत.

• प्रथम श्लोक: "पैल तो गे काऊ कोकताहे" म्हणजे कावळा किती आनंदात आणि उत्साहाने आवाज करत आहे. "शकूनगे माये सांगतसे" म्हणजे तो आशा व विश्वासाची बातमी सांगत आहे.

• द्वितीय श्लोक: "उडरे उडरे काऊ तुझे सोन्यानें मढीन पाऊ" म्हणजे कावळा सतत उडत आहे, त्याच्या आवाजाने वातावरणात सोन्यासारखे आनंद निर्माण झाले आहे. "पाहुणे पंढरीराऊ घरा कैं येती" यामध्ये भक्ताने पंढरीराऊच्या आगमनाची आशा व्यक्त केली आहे.

• तृतीय श्लोक: "दहिंभाताचीं उंडी लाविन तुझ्या तोंडी" यामध्ये भक्त विठोबाच्या तोंडाला दहीभात लावण्याची इच्छा व्यक्त करतो, म्हणजेच त्याच्या प्रेमाने खूप गोडी वाढेल. "जीवा पढिये त्याची गोडी सांग वेगीं" म्हणजे विठोबाच्या गोड बोलण्यामुळे मनाला आनंद मिळेल.

• चतुर्थ श्लोक: "दुधें भरुनी वाटी लावीन तुझे वोंठी" म्हणजे भक्त विठोबाच्या वोंठी दूध भरलेल्या वाटीत लावण्याची इच्छा व्यक्त करतो. "सत्य सांगे गोठी विठो येईल कायी" यामध्ये विठोबाच्या सत्याची महिमा सांगितली आहे.

• पंचम श्लोक: "आंबयां डाहाळीं फ़ळें चुंबी रसाळीं" म्हणजे आंब्यांच्या फळांचा रस आणि गोडी यावर प्रेम व्यक्त केले आहे. "आजिचेरे काळीं शकून सांगे" म्हणजे आजच्या काळात कसे आनंददायक जीवन आहे, याची कल्पना दिली आहे.

• चतुस्त्रिशत श्लोक: "ज्ञानदेव म्हणे जाणिजे ये खुणें" म्हणजे ज्ञानदेवांनी सांगितले की पंढरीराणीची भेट घडणार आहे. "भेटती पंढरीराणे शकून सांगे" म्हणजे भक्ताने सांगितलेल्या गोड बातम्या घडतील.

या अभंगात विठोबाशी संबंधित प्रेम, आनंद आणि भक्तीच्या गोड भावना व्यक्त केल्या आहेत.

अभंग १८९

सुखाचिये गोठी सुख आलें भेटी।
तया लाभाचिये साठीं जीव
वेचिलागे माये॥
तंव अवचितें सगुणरुप भरलेंसें नयनीं।
बोलतां अंगणीं म्यां वो देखियेलें॥१॥

जिवाचा जीऊ माझा भेटवा यादवराजा।
उचलल्या चारी भुजा देईंल क्षेम॥२॥

न करा उपचार न रंगे हें मन।
दृष्टिपुढें ध्यान ठसावलें।
आवडी गिळूनि येणें सुख विहरोनी ठेले।
चित्त माझे गोविलें गोवळेनी॥३॥

आतां भरोवरी उरवितां नुरे उरी।
आनंदें अंतरीं कान्हो संचरला।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल निर्गुण।
तो सुखाची सांठवण गिळूनि ठेला॥४

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने विठोबाच्या भेटीचा आनंद आणि सुख व्यक्त केला आहे.

• प्रथम श्लोक: सुखाचे भांडार उघडले आहे आणि विठोबाची भेट मिळाली आहे. या भेटीच्या लाभासाठी भक्त आपला जीव वेचतो आहे.

• द्वितीय श्लोक: "जिवाचा जीऊ माझा भेटवा यादवराजा" यामध्ये भक्ताने विठोबाला सर्वांगीन आनंद देण्याची प्रार्थना केली आहे. "उचलल्या चारी भुजा देईंल क्षेम" म्हणजे विठोबा सर्वांच्या सुरक्षिततेची काळजी घेतो.

• तृतीय श्लोक: "न करा उपचार न रंगे हें मन" म्हणजे भक्त मनाशी ठरवतो की तो कोणतेही उपचार करणार नाही. "दृष्टिपुढें ध्यान ठसावलें" म्हणजे त्याचे ध्यान नेहमी विठोबाच्या सगुणरुपावर आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "आतां भरोवरी उरवितां नुरे उरी" म्हणजे आता मन आनंदाने भरून गेले आहे. "आनंदें अंतरीं कान्हो संचरला" म्हणजे अंतर्मनात आनंदाने कान्हा संचारला आहे.

• पंचम श्लोक: "बापरखुमादेविवरु विठ्ठल निर्गुण" यामध्ये भक्ताने विठोबाला निर्गुण रूपात संबोधले आहे. "तो सुखाची सांठवण गिळूनि ठेला" म्हणजे तो सुखाची भरणा करून ठेवतो.

या अभंगात भक्ताच्या हृदयातील प्रेम, आनंद, आणि विठोबाबद्दलची आस्था व्यक्त केली आहे.

अभंग १९०

घनु वाजे घुणघुणा।
वारा वाजे रुणझुणा।
भवतारकु हा कान्हा।
वेगीं भेटवा कां॥१॥

चांदवो चांदणें।
चापेवो चंदनु।
देवकी नंदनु।
विण नावडे वो॥२॥

चंदनाची चोळी।
माझें सर्व अंग पोळी।
कान्हो वनमाळी।
वेगीं भेटवा कां॥३॥

सुमनाची सेज।
सीतळ वो निकी।
पोळे आगिसारिखी।
वेगीं विझवा कां॥४॥

तुम्हीं गातसां सुस्वरें।
ऐकोनि द्यावीं उत्तरें।
कोकिळें वर्जावें तुम्हीं बाइयांनो॥५॥

दर्पणीं पाहातां।
रुप न दिसे वो आपुलें।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें।
मज ऐसें केलें॥६

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने श्रीकृष्णाच्या प्रेमाने भरलेली भावनाएँ व्यक्त केली आहेत.

• प्रथम श्लोक: "घनु वाजे घुणघुणा" यामध्ये घन आणि वाऱ्याची ध्वनी यांचे वर्णन आहे. "भवतारकु हा कान्हा" म्हणजे भक्ताने विचारले आहे की, "हे कान्हा, तू वेगाने भेटणार का?"

• द्वितीय श्लोक: "चांदवो चांदणें" यामध्ये चंद्राच्या प्रकाशाची तुलना चंदनासोबत केली आहे. "देवकी नंदनु" म्हणजे श्रीकृष्णाचे गुण सांगितले आहेत. "विण नावडे वो" म्हणजे त्याच्या विना काहीही अपूर्ण आहे.

• तृतीय श्लोक: "चंदनाची चोळी" म्हणजे भक्ताने चंदनाची उटी लावलेली आहे. "माझें सर्व अंग पोळी" यामध्ये भक्ताचे सर्व अंग चंदनाने सुगंधित झाले आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "सुमनाची सेज" यामध्ये भक्ताने सुमनाच्या गादीवर झोपलेले आहे. "पोळे आगिसारिखी" म्हणजे ते अग्नीत झळत आहे, त्यामुळे "वेगीं विझवा कां" म्हणजे ती आग कशी विझवावी.

• पंचम श्लोक: "तुम्हीं गातसां सुस्वरें" यामध्ये भक्ताने गाण्याचे वर्णन केले आहे. "कोकिळें वर्जावें तुम्हीं बाइयांनो" म्हणजे कोकिळा गात आहे आणि भक्त त्याला प्रतिसाद देण्यास सांगतो.

• चतुर्थ श्लोक: "दर्पणीं पाहातां" यामध्ये भक्त आपले रूप पाहतो, परंतु "रुप न दिसे वो आपुलें" म्हणजे त्याला आपले स्वरूप दिसत नाही. "बापरखुमादेविवर विठ्ठलें" म्हणजे श्रीविठोबा भक्ताचे हृदय पूर्णतः प्रेमाने भरले आहे.

या अभंगात भक्ताची श्रीकृष्णाबद्दलची गाढ आस्था आणि प्रेम प्रकट झाले आहे.

अभंग १९१

जीवाचिया जीवा प्रेमभावाचिया भावा।
तुज वांचूनि केशवा अनु नावडे॥१॥

जीवें अनुसरलिये अझून कां नये।
वेगीं आणा तो सये प्राण माझा॥२॥

सौभाग्यसुंदरु लावण्यसागरु।
बापरखुमादेवीवरु श्रीविठ्ठलु॥३॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने श्रीकृष्णाच्या प्रेमाची आणि उपस्थितीची गाढ इच्छा व्यक्त केली आहे.

• प्रथम श्लोक: "जीवाचिया जीवा प्रेमभावाचिया भावा" यामध्ये भक्ताने श्रीकृष्णाला सर्व जीवांचा आधार आणि प्रेमाचा स्रोत म्हणून संबोधित केले आहे. "तुज वांचूनि केशवा अनु नावडे" म्हणजे श्रीकृष्ण, तुझ्याविना मला काहीही आवडत नाही.

• द्वितीय श्लोक: "जीवें अनुसरलिये अझून कां नये" यामध्ये भक्त विचारतो की, "हे श्रीकृष्ण, तू अजून का येत नाहीस?" "वेगीं आणा तो सये प्राण माझा" म्हणजे त्याला लवकर आणा, कारण तोच माझा प्राण आहे.

• तृतीय श्लोक: "सौभाग्यसुंदरु लावण्यसागरु" यामध्ये भक्त श्रीकृष्णाच्या सौंदर्याचे वर्णन करतो. "बापरखुमादेवीवरु श्रीविठ्ठलु" म्हणजे हा श्रीविठोबा, जो माझा पिता आणि रखुमाईचा पती आहे, त्याच्या सौंदर्याचे वर्णन करणे अवघड आहे.

अभंग १९२

मी माझें म्हणतां ठकचि ठेलिये।
आपुले जाति कूळ विसरुनि गेलिये॥१॥

गुणाचा दुकाळ पडिला देशीं।
निर्गुणासी कैसी रातलिये॥२॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु सये।
सेजारासी नये काय करुं॥३॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताची स्वतःच्या आत्मनिष्ठतेची आणि जीवनातील गुणांची गहन चिंता दर्शवली आहे.

• प्रथम श्लोक: "मी माझें म्हणतां ठकचि ठेलिये" म्हणजे भक्ताने आपल्या विचारांमध्ये विलग झाल्याचे दर्शवले आहे. "आपुले जाति कूळ विसरुनि गेलिये" म्हणजे तो आपल्या जाती आणि कुटुंबाला विसरला आहे.

• द्वितीय श्लोक: "गुणाचा दुकाळ पडिला देशीं" म्हणजे समाजात गुणांचा अभाव आहे. "निर्गुणासी कैसी रातलिये" यामध्ये भक्त विचारतो की, "निर्गुणात तुम्हाला कसे जगावे लागेल?"

• तृतीय श्लोक: "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु सये" यामध्ये भक्त म्हणतो की, श्रीविठोबा, तुमच्या पासून मला काय करावे लागेल?

या अभंगात भक्ताची आंतरिक चिंता आणि श्रीकृष्णाच्या उपस्थितीची गरज व्यक्त केली आहे.

अभंग १९३

अवचिता परिमळु झुळकला अळुमाळु।
मी म्हणे गोपाळु आलागे माये॥१॥

चांचरती चांचरती बाहेरी निघालें।
ठकचि मी ठेलें काय करुं॥१॥

मज करा कां उपचारु अधिक ताप भारु।
सखिये सारंगधरु भेटवा कां॥ध्रु०॥

तो सांवळा सुंदरु कासे पीतांबरु।
लावण्य मनोहरु देखियेला॥२॥

भरलिया दृष्टि जंव डोळां न्याहाळी।
तव कोठें वनमाळी गेलागे माये॥२॥

बोधोनि ठेलें मन तंव जालें अने आन।
सोकोनि घेतले प्राण माझेगे माये॥३॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठल सुखाचा।
तेणें कायामनेंवाचा वेधियेलें॥३॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताची गहरी भावना आणि श्रीकृष्णाच्या प्रति असलेली प्रेमाची उत्कंठा व्यक्त केली आहे.

• प्रथम श्लोक: "अवचिता परिमळु झुळकला अळुमाळु" म्हणजे भक्ताला एक सुगंधित वातावरण अनुभवायला मिळालं आहे, जिथे तो म्हणतो, "गोपाळ आला!" त्याच्या आगमनामुळे भक्त आनंदित आहे. "चांचरती चांचरती बाहेरी निघालें" म्हणजे तो बाहेर पाहतो, पण काहीच दिसत नाही, ज्यामुळे त्याला चुकून विचार येतो की "आता काय करावे?"

• द्वितीय श्लोक: "मज करा कां उपचारु अधिक ताप भारु" येथे भक्त आपल्या दुःखाबद्दल बोलतो आणि विचारतो की, "माझ्या दारावर सारंगधर कसे भेटेल?" त्याच्या मनातील श्रीकृष्णाच्या सौंदर्याचे वर्णन करण्यात आले आहे.

• तृतीय श्लोक: "भरलिया दृष्टि जंव डोळां न्याहाळी" यामध्ये भक्त श्रीकृष्णाच्या सौंदर्याची चर्चा करतो. "तव कोठें वनमाळी गेलागे" म्हणजे तो विचारतो की, "ते वनमाळी कुठे गेला?"

• चतुर्थ श्लोक: "बोधोनि ठेलें मन तंव जालें अने आन" येथे भक्त आपल्या मनाच्या चिंतनाच्या गहराईत जातो आणि सोडून घेतलेले प्राण यामध्ये व्यक्त करतो. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठल सुखाचा" यामध्ये भक्त श्रीविठोबा कडून सुखाची अपेक्षा करतो.

या अभंगात भक्ताची श्रीकृष्णाच्या प्रति असलेली गाढ भक्ती आणि प्रेम व्यक्त केली आहे.

अभंग १९४

पेंडारा दाऊनियां थोकसी।
देखिलें पण केविं जाये अंग लपविसी॥१॥

तरी वेधा काय करिसी।
मा शहाणपण तुझें नव्हेरे गोंवळा॥१॥

आम्ही येकविध जीवें तुवा केलें अधातुरें।
वर्षावो वोसरलिया बोल्हासु जाय।
तैसी न होत प्रेमळ उखरें गोंवळा॥२॥

देखी गुंफालिया फुलें डाळलिया आहाच।
तंव कांही न दिसेरें।
परि घ्राणा इंद्रियांच्या अंगसुखा।
समर्थ कोणा असेरे गोंवळा॥३॥

या बोला मानवोंनि बापरखुमादेविवरे।
विठ्ठलें दिधलें आप आपल्या।
तैंपासुनि तें लपणेंचि पारुषले।
उभा पंढरिये येणें वेषेरें गोंवळा॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्ताने श्रीकृष्णाच्या प्रेमाची गोडी, भक्तीची गहराई, आणि त्यांच्या भव्यतेची विशेष चर्चा केली आहे.

• प्रथम श्लोक: "पेंडारा दाऊनियां थोकसी" म्हणजे भक्ताने पाहिलं की, श्रीकृष्णाचे दर्शन मिळवण्याची गोडी अद्वितीय आहे. पण "देखिलें पण केविं जाये अंग लपविसी" याचा अर्थ श्रीकृष्ण त्याच्या लपलेल्या स्वरूपात असल्याने भक्तांना पाहता येत नाही. "मा शहाणपण तुझें नव्हेरे गोंवळा" येथे भक्त श्रीकृष्णाला विचारतो की, "तू अशी शहाणे का आहेस?"

• द्वितीय श्लोक: "आम्ही येकविध जीवें तुवा केलें अधातुरें" येथे भक्त म्हनतो की, "तू आमच्या जीवांना आधार दिला आहेस." "तैसी न होत प्रेमळ उखरें गोंवळा" म्हणजे प्रेमाच्या गोड वचने आपल्या हृदयात असले पाहिजे.

• तृतीय श्लोक: "देखी गुंफालिया फुलें डाळलिया आहाच" म्हणजे सुंदर फुलांचा रंग आणि त्यांचा सुगंध यांची तुलना केली जाते, परंतु त्याच्या मधल्या गोड गोष्टींचे महत्त्व आहे. "घ्राणा इंद्रियांच्या अंगसुखा" म्हणजे सृष्टीच्या वस्त्रांच्या सुखांचा अनुभव.

• चतुर्थ श्लोक: "या बोला मानवोंनि बापरखुमादेविवरे" येथे भक्त म्हणतो की, "हे मानव, आपण विठोबा वर प्रेमाने बोलावं." "उभा पंढरिये येणें वेषेरें गोंवळा" म्हणजे भक्ताचा विश्वास आहे की, श्रीकृष्ण आपल्या प्रेमाने त्याच्यावर कृपा करेल.

या अभंगात भक्ताच्या श्रीकृष्णाच्या प्रति असलेल्या प्रेमाची गहराई आणि भक्तीची जागरूकता स्पष्टपणे व्यक्त केली आहे.

अभंग १९५

जातिकुळ माझें गेलें हारपोनि।
श्रीरंगावांचुनी आनु नेंणें॥१॥

किती वो शिकवाल मज वेळोवेळां।
मी तया गोवळा रातलिये॥२॥

अष्टभोग भोगणें माते नाहीं चाड।
भक्तिप्रेम गोड लेईलेंगे माये॥३॥

बापरखुमादेवीवरु जीवींचा जिव्हाळा।
कांही केलिया वेगळा नव्हेगे माये॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त श्रीकृष्णाच्या प्रेम आणि भक्तीच्या गोड अनुभवाची चर्चा करतो.

• प्रथम श्लोक: "जातिकुळ माझें गेलें हारपोनि" म्हणजे, भक्ताचा जातकुळ (वंश) नष्ट झाला आहे, आणि श्रीरंगावांचुनी (श्रीकृष्णाकडे) आनंद मिळवण्याची इच्छा आहे. "आनु नेंणें" म्हणजे श्रीकृष्णाच्या संगतीसाठी तो आतुर आहे.

• द्वितीय श्लोक: "किती वो शिकवाल मज वेळोवेळां" म्हणजे, श्रीकृष्ण कसा शिकवतो, ते अनेक वेळा आहे. "मी तया गोवळा रातलिये" म्हणजे, भक्त तिथे रात्री गोड गप्पा मारत आहे.

• तृतीय श्लोक: "अष्टभोग भोगणें माते नाहीं चाड" म्हणजे, भक्त श्रीकृष्णाचे अष्टभोग भोगत आहे, तरीही त्याला चढ नाही. "भक्तिप्रेम गोड लेईलेंगे" म्हणजे भक्तीच्या प्रेमाने मनाला गोडाई मिळते.

• चतुर्थ श्लोक: "बापरखुमादेवीवरु जीवींचा जिव्हाळा" म्हणजे, भक्त आणि श्रीकृष्ण यांच्यातील जिव्हाळा निराळा आहे. "कांही केलिया वेगळा नव्हेगे" म्हणजे भक्त म्हणतो की, श्रीकृष्णाने मला कधीही वेगळा ठेवला नाही.

या अभंगातून भक्तीचा सच्चा भाव, श्रीकृष्णाच्या प्रेमाची गोडी आणि भक्तीच्या अनुभवाची गहराई व्यक्त केली आहे.

अभंग १९६

ज्याचिये आवडी संसार त्यजिला।
तेणें कां अबोला धरिलागे माये॥

पायां दिधली मिठी घातली जीवें गांठी।
साऊमा नये जगजेठी उभा ठेलागे माये॥१॥

भेटवा वो त्यासी चरण झाडीन केशी।
सगुणरुपासि मी वो भाळलिये॥२॥

क्षेमालागीं जीउ उतावेळ माझा।
उचलोनि चारी भुजा देईन क्षेम।
कोण्या गुणें कावो रुसला गोवळु।
सुखाचा चाबळू मजसी न करीगे माये॥३॥

ऐसें अवस्थेचें पिसें लाविलेसें कैसें।
चित्त नेलें आपणिया सारिसेंगे माये।
बापरखुमादेविवरें लावियेलें पिसें।
करुनि ठेविलें आपणिया ऐसेंगे माये॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त आपल्या जीवनातील श्रीकृष्णाच्या प्रेमाचे आणि भक्तीचे महत्त्व सांगतो.

• प्रथम श्लोक: "ज्याचिये आवडी संसार त्यजिला" म्हणजे, जो व्यक्ती संसाराची आवड त्यागतो, त्याला "तेणें कां अबोला धरिलागे माये" म्हणजे संसाराचा दुःख त्याच्या जीवनात राहात नाही.

• द्वितीय श्लोक: "पायां दिधली मिठी घातली जीवें गांठी" म्हणजे, जीवाने मार्गावर मीठ घालून आपल्या पायांना तपासले. "साऊमा नये जगजेठी उभा ठेलागे" म्हणजे, जगात उभा राहण्याची गरज नाही.

• तृतीय श्लोक: "भेटवा वो त्यासी चरण झाडीन केशी" म्हणजे, भगवानाच्या चरणांची कशी भेट होईल, हे विचारात आहे. "सगुणरुपासि मी वो भाळलिये" म्हणजे, सगुण रुपात भगवानाचे प्रेम हरवे पराजय असे समजतो.

• चतुर्थ श्लोक: "क्षेमालागीं जीउ उतावेळ माझा" म्हणजे, क्षेम म्हणजे शांती आणि आनंद, हे सांगणारे आहे. "कोण्या गुणें कावो रुसला गोवळु" म्हणजे, भक्त कुणाकडे रागवून नाही रहात, कारण आनंदात आहे.

या अभंगातून भक्ती, प्रेम, आणि शांतीच्या स्थितीची गहराई व्यक्त केली आहे. श्रीकृष्णाच्या प्रेमामध्ये सर्व दुःख विसरले जातात आणि जीवनात साक्षात सुखाचा अनुभव होतो.

अभंग १९७

देऊनियां भेटी मजसी न करी गोठी।
लांचावला जीउ पाठी न राहेवो॥

निष्ठुर म्हणो तरी अपंगीतो मातें।
व्यापूनि जीवातें उरी उरवितो॥१॥

तो दाखवावो माये धरिन त्याचे पाये।
तयालागीं जीऊ आहे उतावेळु॥२॥

भेटीचेनि सुखें मनचि होय मुर्के।
तें रुप देखें परि बोलावेना॥
सगुण गुणाचा म्हणोनि घातली मिठी।
तंव तो आपणया समसाठीं करुनि ठेलें॥३॥

काय नेणों कामाण कैसें वो जालें।
चित्त चोरुनि नेलें गोवळेनें।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठले अंग लपवूनि।
चैतन्य चोरुनि नेणों माये॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त आपल्या प्रियतम श्रीकृष्णाच्या भेटीबद्दल आणि त्याच्या प्रेमाबद्दल विचार करतो.

• प्रथम श्लोक: "देऊनियां भेटी मजसी न करी गोठी" म्हणजे, जगाने मला भेटले तरी, हृदयाच्या खोलीत प्रेमाचा अनुभव येत नाही. "लांचावला जीउ पाठी न राहेवो" म्हणजे, जीवाने कधीही त्याच्या प्रेमाला पार न करता पाठीशी थांबले पाहिजे.

• द्वितीय श्लोक: "तो दाखवावो माये धरिन त्याचे पाये" म्हणजे, त्याच्या चरणांची शोभा दाखवा, कारण त्या चरणांमध्ये जीवन आहे.

• तृतीय श्लोक: "भेटीचेनि सुखें मनचि होय मुर्के" म्हणजे, भेटीच्या सुखात मन बहरते, पण "तें रुप देखें परि बोलावेना" म्हणजे, त्या रूपाच्या सौंदर्यात मन गहिर्यात जातं, तरी बोलता येत नाही.

• चतुर्थ श्लोक: "काय नेणों कामाण कैसें वो जालें" म्हणजे, काय घेतले की, "चित्त चोरुनि नेलें गोवळेनें" म्हणजे, प्रेमाने मनाला चोरले जाते. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठले अंग लपवूनि" म्हणजे, विठोबाचा लपवलेला अंग दर्शवितो, ज्यामुळे चैतन्य चोरले जाते.

या अभंगातून भक्ताची भावना व्यक्त होते, जी भगवान श्रीकृष्णाच्या प्रेमात हरवून जाते. भक्ती, प्रेम, आणि आत्मा यांचा एक अद्भुत अनुभव सांगितला आहे.

अभंग १९८

सुख सेजारीं असतां कळि जाली वो पाहंतां।
देठु फ़ेडूनि सेवतां अरळ केलें॥१॥

अंगणीं कमळणी जळधरु वोले करी।
वाफ़ा सिंपल्यावरी वाळून जाये॥२॥

मोतियाचें पाणी वाहे निळिये सारणी।
गुणाची लावणी लाऊनि गेला॥३॥

अंगणीं वोळला मोतें वरुषला।
धन्य दिवसु जाला सोनियाचा॥४॥

चोरट्या मधुकरा कमळीं घेतलासे थारा।
मोतियांचा चारा राजहंसा॥५॥

अंगणीं बापया तूं परसरे चांपयां
असुवीं माचया भीनलया॥६॥

वाट पाहे मीं येकली मज मदन जाकली।
अवस्था धाकुली म्हणोनिया॥७॥

आतां येईल ह्मण गेला वेळु कां लाविला।
सेला जो भिनला मुक्ताफ़ळीं॥८॥

बावन चंदनु मर्दिला अंगीं वो चर्चिला।
कोणें सदैवें वरपडा जाला वो माये॥९॥

बापरखुमादेविवरु माझे मानसींचा होये।
तयालागी सये मी जागी सुती॥१०॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त आपल्या प्रियतमाच्या प्रेमाची आणि सुंदरतेची प्रशंसा करतो.

• प्रथम श्लोक: "सुख सेजारीं असतां कळि जाली वो पाहंतां" म्हणजे, सुखाची सेज असताना, प्रेयसीची उपस्थिती अनुभवताना मन सुखदायी होते. "देठु फ़ेडूनि सेवतां अरळ केलें" म्हणजे, त्याच्या प्रेमामध्ये अद्भुत आनंद अनुभवला जातो.

• द्वितीय श्लोक: "अंगणीं कमळणी जळधरु वोले करी" म्हणजे, कमळासारख्या सौंदर्यामुळे प्रेमाच्या भावना आणखी गडद होतात. "वाफ़ा सिंपल्यावरी वाळून जाये" म्हणजे, प्रेमाच्या अटल वचनांचे पालन झाले की प्रेम आणखी दृढ होते.

• तृतीय श्लोक: "मोतियाचें पाणी वाहे निळिये सारणी" म्हणजे, निळ्या पाण्यात मोती बागडताना, प्रेमाची गोडी वाढते. "गुणाची लावणी लाऊनि गेला" म्हणजे, प्रेमाने सजलेली सुंदरता मनाला मोहक वाटते.

• चतुर्थ श्लोक: "अंगणीं वोळला मोतें वरुषला" म्हणजे, प्रेमाने सजलेल्या मनात दिवसा उष्णता वळते. "धन्य दिवसु जाला सोनियाचा" म्हणजे, प्रेमाच्या सौंदर्यामुळे जीवन धन्य होते.

• पंचम श्लोक: "चोरट्या मधुकरा कमळीं घेतलासे थारा" म्हणजे, मधुर प्रेमाच्या अनुभवाने मन आनंदात भरले जाते. "मोतियांचा चारा राजहंसा" म्हणजे, राजहंसाच्या गोडीतून प्रेमाच्या मूळांचा अनुभव घेतला जातो.

• षष्ट श्लोक: "अंगणीं बापया तूं परसरे चांपयां" म्हणजे, प्रेमात हरवलेला भक्त जिवाला शांती अनुभवतो. "असुवीं माचया भीनलया" म्हणजे, सर्व दुःख भुलवून प्रेमात गडप होतो.

• सप्तम श्लोक: "वाट पाहे मीं येकली मज मदन जाकली" म्हणजे, मी प्रेमाच्या आगमनाची वाट पाहात आहे. "अवस्था धाकुली म्हणोनिया" म्हणजे, प्रेमाच्या स्वप्नात हरवलेला भक्त आहे.

• अष्टम श्लोक: "आतां येईल ह्मण गेला वेळु कां लाविला" म्हणजे, प्रेमाच्या लवाजुकेच्या आगमनाची प्रतिक्षा आहे. "सेला जो भिनला मुक्ताफ़ळीं" म्हणजे, प्रेमात गडप झालेल्या भक्ताचे जीवन बदलते.

• नवम श्लोक: "बावन चंदनु मर्दिला अंगीं वो चर्चिला" म्हणजे, प्रेमाच्या शीतलतेने मनाला शांति देते. "कोणें सदैवें वरपडा जाला वो माये" म्हणजे, सदैवच्या प्रेमामुळे भक्ताचे जीवन संपन्न होते.

• दहावा श्लोक: "बापरखुमादेविवरु माझे मानसींचा होये" म्हणजे, विठोबा आणि रखुमाईच्या प्रेमाच्या मार्गाने भक्ताचे मन नेहमी आनंदित होते. "तयालागी सये मी जागी सुती" म्हणजे, भक्ताने प्रेमाने सजलेल्या मनाने त्याला स्वागत केले आहे.

या अभंगातून भक्ताची भावना आणि प्रेमाचे अनंत सौंदर्य व्यक्त झाले आहे.

अभंग १९९

प्रभा कळिकादीप शून्याकार हें स्वरुप।
मुनिजनमानसींचे सुख येकलेपणें॥

बिंब अर्धबिंब अर्धमार्तृका तुर्या नातळे ज्यासी।
आनु तो दिठी केविं धरावा॥१॥

गुणातीत निर्गुणीं जे सहजीं सहजची
सगुणीं विखुरेरया॥२॥

आपआपणिया पडे माय विसरु।
मज आवडे तो नंदाचा कुमारुगे माये॥३॥

म्हणौनि डोळियचे अंजन
आणि मेघ:शाम बुंथीचें दर्शन।
निडारलें वृत्ति नयन पाहों जावो।
तेथें तो अनुमतेम नलगे मतांतरें
भावो देखणे होय देवोरया॥४॥

डोळ्याचा डोळसु विचरे हा परेशु
तोचि परमात्मा सर्वी असे।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु उघडा
पुरविला सौरसुगे माये॥५॥

आम्हां जितांचि मरणें किं
मेलिया कल्पकोटी जिणें।
निवृत्तीनें दाविला परेशु रया॥६॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त आपल्या अनुभवांद्वारे ईश्वराच्या अद्वितीय स्वरूपाचे वर्णन करतो.

• प्रथम श्लोक: "प्रभा कळिकादीप शून्याकार हें स्वरुप" म्हणजे, प्रभूच्या तेजस्वी स्वरूपाचा वर्णन करतो जो अनंत शून्यात असतो. "मुनिजनमानसींचे सुख येकलेपणें" म्हणजे, त्या स्वरूपात साधकांना एकत्रित सुख प्राप्त होते.

• द्वितीय श्लोक: "बिंब अर्धबिंब अर्धमार्तृका तुर्या नातळे ज्यासी" म्हणजे, ईश्वराचे स्वरूप अर्ध-बिंबासारखे आहे, ज्यामुळे भक्तांना त्याच्या आध्यात्मिक अनुभवाची साक्षात्कारीता मिळते. "आनु तो दिठी केविं धरावा" म्हणजे, तो अनुभव घेण्याची प्रक्रिया नेहमीच आध्यात्मिक असते.

• तृतीय श्लोक: "गुणातीत निर्गुणीं जे सहजीं सहजची" म्हणजे, जो गुणरहित आहे, त्याच्यातील गुणांची सहजता अनुभवली जाते. "सगुणीं विखुरेरया" म्हणजे, सर्वत्र सगुण रूपात ईश्वर विखुरलेला आहे.

• चतुर्थ श्लोक: "आपआपणिया पडे माय विसरु" म्हणजे, भक्त आपल्या स्वतःच्या माया विसरतो आणि नंदाच्या कुमाराची प्रेमभावना अनुभवतो. "मज आवडे तो नंदाचा कुमारुगे माये" म्हणजे, श्रीकृष्णाच्या रूपात भक्ति अनुभवत आहे.

• पंचम श्लोक: "म्हणौनि डोळियचे अंजन" म्हणजे, भक्त डोळ्यांच्या अंजनाने ईश्वराच्या दर्शनाची प्रार्थना करतो. "निडारलें वृत्ति नयन पाहों जावो" म्हणजे, निडर वृत्तीतून भक्त पाहतो.

• षष्ट श्लोक: "डोळ्याचा डोळसु विचरे हा परेशु" म्हणजे, परमात्मा सर्वत्र आहे आणि त्याचे अस्तित्व सर्वांना जाणवते. "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु उघडा" म्हणजे, विठोबा सर्व भक्तांना उघड्या मनाने स्वीकारतो.

• सप्तम श्लोक: "आम्हां जितांचि मरणें किं" म्हणजे, मरणाच्या अनुभवांवर भक्त विचार करतो. "मेलिया कल्पकोटी जिणें" म्हणजे, भक्ति जीवनाची अनंतता जपते.

• आठव्या श्लोक: "निवृत्तीनें दाविला परेशु रया" म्हणजे, निवृत्तीनंतर भक्त परमेश्वराच्या साक्षात्काराची गोडी घेतो.

या अभंगातून भक्ताची भावनात्मक एकता, ईश्वराचे अद्वितीय स्वरूप आणि भक्ति मार्गावरचा अनुभव यांचे सुरेख चित्रण केले आहे.

अभंग २००

भेटिसी गेलीये तंव तीच जालिये।
भुलली ठेलिये मज न कळे कांहीं॥

परतलिया दृष्टी जंव मागुता न्याहाळी।
तंव काळी ना सावळी मूर्ति चोजवेना॥१॥

काय सांगो माये न कळे तयाची सोये।
येणें मनाचे मोडुनि पाये वेधियेलें॥२॥

आंतु बाहेरी कैसी भरलेनि रंगें।
क्षेम देऊं गेलें अंगे तंव तो जडूनि ठेला॥
वारितां नावरे काय सांगो माय गोटी
करुनि ठेला साठीं जीवित्वेसी॥३॥

आशेचिये हावे तंव तो परतीचा धावे।
निराशेसी पावे वेळु न लागतां।
बापरखुमादीववरु विठ्ठलीं उपावो।
ज्ञानदेवा भावो निवृत्तिपायीं॥४॥

अर्थ:

या अभंगात भक्त श्रीकृष्णाच्या दिव्य रूपाचे वर्णन करतो.

• प्रथम श्लोक: "भेटिसी गेलीये तंव तीच जालिये" म्हणजे, भक्ताने भेटलेल्या श्रीकृष्णाच्या रूपाची अनुभूती घेतली आहे, परंतु त्याला ती कशी आहे हे समजत नाही. "परतलिया दृष्टी जंव मागुता न्याहाळी" म्हणजे, जेव्हा भक्त परत पाहतो, तेव्हा काळी सावळी मूळ शरीराला चांगलेच रूपात पाहतो.

• द्वितीय श्लोक: "काय सांगो माये न कळे तयाची सोये" म्हणजे, भक्त ईश्वराचे स्वरूप कसे वर्णन करावे हे त्याला समजत नाही. "येणें मनाचे मोडुनि पाये वेधियेलें" म्हणजे, भक्ताचा मन उधळला जातो आणि तो चिंतन करतो.

• तृतीय श्लोक: "आंतु बाहेरी कैसी भरलेनि रंगें" म्हणजे, बाहेरील रंगांनी भक्ताला आकर्षित केले आहे. "क्षेम देऊं गेलें अंगे तंव तो जडूनि ठेला" म्हणजे, भक्ताच्या अंगात क्षेम येतो. "वारितां नावरे काय सांगो माय गोटी" म्हणजे, आई, तुझ्या समोर काय सांगू, सृष्टीतील प्रेमाने गोठलेल्या जीवांचे वर्णन करतो.

• चतुर्थ श्लोक: "आशेचिये हावे तंव तो परतीचा धावे" म्हणजे, आशेचा धागा पकडून भक्त परमेश्वराकडे परत येतो. "निराशेसी पावे वेळु न लागतां" म्हणजे, निराशा येत नाही आणि भक्त लवकरच आपल्या मनाचे शांती प्राप्त करतो. "बापरखुमादीववरु विठ्ठलीं उपावो" म्हणजे, ज्ञानेश्वरा, तुझ्या विचारांनी विठोबाकडे मार्गदर्शन करतो.

या अभंगात भक्ताच्या मनातील श्रीकृष्णाच्या रूपाबद्दलच्या प्रेमाची आणि भक्तीची गोड भावना व्यक्त केली आहे, ज्यामुळे त्याला आनंद आणि समाधान मिळते.