​अभंग २०१:

आधी चरे पाठी प्रसवे ।
कैसी प्रतिदिनी गाभास जायेरे ।
विउनियां वांझ जालीरे ।
ती उन्हाळा मासां वोळलीरे कान्हो ॥१॥

दुहतां पान्हा न संवरेरे ।
पैल पर्वता सुटले झरेरे कान्हो ॥२॥

मोहें वाटायाच्या चा़डेरे ।
दोहीं तयावरि पडेरे ।
वत्स देखोनि उफ़राटी उडेरे ।
तया केलीया तिन्ही बाडेरे कान्हो ॥३॥

तिहीं त्रिपुटी हे चरतां दिसेरे ।
तिहीं वाडियां वेगळी बैसेरे ।
ज्ञानदेव म्हणे गुरुतें पुसारे ।
ते वोळतां लयलक्ष कैसेरे कान्हो ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात ज्ञानेश्वर सांगतात की जर एखादी गाय आधी चरत असेल आणि नंतर प्रसव करत असेल, तर ती नियमितपणे दूध कसे देईल? म्हणजेच चुकीच्या क्रमाने कामे केली तर योग्य फल मिळणार नाही. जर गाय वांझ झाली असेल, तर ती उन्हाळ्यात दूध देऊ शकणार नाही, म्हणजेच अयोग्य मार्गाने केलेले प्रयत्न व्यर्थ ठरतात.

ते पुढे म्हणतात की दूध काढतानाही पान्हा (दूध) मिळत नाही, जसे पर्वतावरून झरे फुटले तरी त्यातून पाणी येत नाही. हा उपमेद्वारे अध्यात्मिक दिशादर्शनाशिवाय केवळ भौतिक प्रयत्न कितीही केले तरी ते निरर्थक ठरतात.

अखेर, ज्ञानेश्वर गुरुंच्या महत्त्वाचा उल्लेख करतात, की गुरुंच्या ज्ञानानेच या त्रिसूत्रीचा (तिन्ही अवस्था - जागृत, स्वप्न, सुषुप्ति) वेगळा अर्थ समजतो, अन्यथा या अवस्थांचे रहस्य समजणे कठीण आहे.

अभंग २०२:

गावी तिचें निरंजनीं वाडेरे ।
तीसवें पाडेरे ।
तिनें दैत्य मारिले कुवाडेरे गाईचें
सांगतां बहुत कुवाडेरे कान्हो ॥१॥

ते सांग पा धेनु कवण रे ।
तिसी नाहीं तिन्हीं गुणरे कान्हो ॥२॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुरे ।
ते उभी पुंडलिकाचे द्वारीरे कान्हो ॥३॥

अर्थ:

१. गावी तिचें निरंजनीं वाडेरे । तीसवें पाडेरे । तिनें दैत्य मारिले कुवाडेरे गाईचें सांगतां बहुत कुवाडेरे कान्हो ॥
येथे "गावी" म्हणजे गोमाता, आणि "निरंजनीं" म्हणजे पवित्र आणि शुद्ध अशी गोमाता. संत ज्ञानेश्वर सांगतात की गोमातेने अनेक दुष्ट शक्तींचा नाश केला आहे, ज्यामुळे ती सर्व दोषांपासून मुक्त आहे. म्हणजेच, शुद्धता आणि साधनाच्या मार्गाने आपल्यातील आंतरिक दुर्गुणांचा नाश केला जाऊ शकतो.

२. ते सांग पा धेनु कवण रे । तिसी नाहीं तिन्हीं गुणरे कान्हो ॥
येथे ते विचारतात की ही गाय कोण आहे, जी तिन्ही गुणांपासून (सत्व, रज, तम) मुक्त आहे. या ओळीतून, संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञानाच्या अवस्थेचे वर्णन केले आहे, जेव्हा साधक त्रिगुणांच्या प्रभावापासून मुक्त होतो.

३. बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुरे । ते उभी पुंडलिकाचे द्वारीरे कान्हो ॥
या ओळीत संत ज्ञानेश्वरांनी पांडुरंग (विठ्ठल) आणि पुंडलीक यांच्या कथेला संदर्भ दिला आहे. ते सांगतात की विठ्ठल, जो रुक्मिणीचा पती आहे, तो पुंडलीकाच्या घरी उभा आहे. हे भक्तीचे महत्व आणि भगवानाचे भक्तावर असलेले प्रेम दर्शवते.

अभंग २०३:

तिही त्रिपुटीचे वाडेरे ।
सवालक्ष चरावया जायरे ।
ते दैत्यापाठी हुंबरत लागेरे ।
भक्ता घरीं दुभे सानुरागेरे कान्हो ॥१॥
तिचें नाम शांभवी आहेरे ।
तिची रुपरेखा कायरे कान्हो ॥२॥
येकी चौमुखी गाय पाहेरे ।
तिचा विस्तार बहु आहेरे ।
तिच्या नाभिकमळीं जन्म वासु सांगेरे ।
तिसी आदि पुरुषु बापमायेरे कान्हो ॥३॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु पाहीरे ।
ते भक्ता ओळली आहेरे ।
ते दोहतां भरणा पाहेरे ।
चारी धारा वर्षत आहेरे कान्हो ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत तुकाराम महाराज विश्वाच्या व्यापकतेचे आणि भक्तीच्या महत्त्वाचे वर्णन करतात. ते म्हणतात की त्रिपुटी म्हणजे ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांच्या शक्तीने बनलेला संसार आहे, जो जणू लाखो जीवांना चरायला सोडला आहे. या संसारात दुष्ट प्रवृत्तींचा प्रभाव असू शकतो, पण भक्तांसाठी तो नेहमीच प्रेमळ राहतो आणि त्यांना कृपेचा अनुभव देतो. या शक्तीला 'शांभवी' असे नाव आहे, जी सर्वत्र व्यापलेली आहे आणि तिचे स्वरूप अगाध आहे. ती शक्ती चौमुखी गाईसारखी आहे, जी चारही दिशांना पसरलेली आहे, आणि तिच्या नाभिकमळातून वासुदेवाचा जन्म झाला आहे, ज्यामुळे आदिपुरुष आणि माता यांची निर्मिती झाली. विठ्ठल, जो रखुमाईचा पती आहे, त्याने भक्तांना ओळखून त्यांचे इच्छित पूर्ण केले आहे. तो भक्तांवर चारही दिशांनी कृपेचा वर्षाव करतो आणि भक्तांना समाधान व आनंदाचा अनुभव देतो.

अभंग २०४:

काळी कोसी कपिला धेनुरे ।
तिचें दुभतें काय वानुरे ।
तिसी बापमाय दोन्ही नाहींरे ।
ते असक्रिया वेगळी पाहेरे कान्हो ॥१॥
ते अखरीं चरेरे ।
सर्वसाक्षी वरती जायरे कान्हो ॥२॥
पैल येकी सहस्त्रमुखीरे ।
तिहीहुनि येकी आहेरे ।
तिचीं नावें अनंत पाहेरे ।
तिसी बापमाय कोणरे कान्हो ॥३॥
बापरखुमादेविवरी विठ्ठली पाहेरे ।
ते पुंडलिकाचे द्वारीं जायेरे ।
तिचें दुभतें अपरंपाररे ।
तें दुभतें सहस्त्रधारीरे कान्हो ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत तुकाराम महाराज काळ्या कोसी कपिला गाईचे वर्णन करतात, जी दुभतं म्हणजे दूध देणारी आहे. या गाईला 'बापमाय' असे म्हणत, ते तिसरे आणि दोन वेगळे स्वरूप असले तरी ती असक्रिय आहे. ती गाई चारे घेताना प्रत्येक क्षणी सर्व जगाचे साक्षीदार असते. महाराज सांगतात की, या गाईच्या अनेक रूपे आणि नावे आहेत, ज्यांचे संख्याही अनंत आहे. विठ्ठल, जो रखुमाईचा पती आहे, त्याच्या प्रति पुंडलिकाच्या द्वारावर जातो, जिथे या गाईचे दूध असंख्य आहे. हे दूध जणू सहस्त्रधारीची शक्ती दर्शवित आहे, ज्यामुळे भक्तांना अनंत कृपेचा अनुभव मिळतो.

अभंग २०५:

आगरींचे क्षीर सागरीं पैल डोंगरी दुभते गायरे ।
दोहों जाणे त्याचे दुभतें जेवित्याची मेलि मायरे ॥१॥
कान्हो पाहालेरे कान्हो पाहालेरे नवल विपरित कैसें ।
जाणत्या नेणत्या झांसा पै चतुरा लागलें पिसें ॥२॥
पाणियानें विस्तव पेटविला ।
वारियानें लाविली वाती ।
आपें आप दीप प्रकाशला ।
तेथें न दिसे दिवस रातीरे ॥३॥
खोकरीं आधन ठेविलें ।
तेथें न दिसे माझी भाक ।
इंधनाविण पेटविले ।
तेथें चुलि नाहीं राख ॥४॥
जाणत्या नेणत्या झांसा ।
पैल चतुरा बोलिजे ह्याळीं ।
निवृत्तिप्रसादें ज्ञानदेव बोले ढिवर पडिले जाळीं ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत तुकाराम महाराजांनी एक गूढ विषय प्रस्तुत केला आहे, ज्यामध्ये त्यांनी अगदी प्रतिकूल परिस्थितीतही योग्यतेची आणि ज्ञानाची महत्ता दर्शवली आहे. पहिल्या चौकशीत, त्यांनी सांगितले आहे की क्षीर सागरात असलेल्या डोंगरांच्या गायी, ज्या दूध देतात, त्या दूध देताना काय अप्रतिम आहे. मात्र, जेव्हा दूध जेवणात वापरले जाते, तेव्हा त्याचे महत्व कमी होते.

दुसऱ्या चौकशीत, त्यांनी आपल्या ध्यानात आणले की केवळ दिसण्यात साध्या गोष्टींचे प्रतिकूल अर्थ असू शकतात.

तिसऱ्या चौकशीत, पाण्याने विस्तव पेटविला आणि वाऱ्याने वाती लावल्या, म्हणजे आत्मप्रकाशने पूर्ण वातावरण प्रकाशमान केले आहे. त्यामुळे दिवस आणि रात्रीची भिन्नता अदृश्य होते.

चौथ्या चौकशीत, खोकरीतील भाकरीचा अभाव असल्याने, खाण्याच्या आवश्यकतेवर भर देण्यात आले आहे. इंधनाशिवाय चूल पेटवलेली नाही, त्यामुळे तत्त्वज्ञान दाखविले आहे की, आध्यात्मिकतेसाठी योग्य साधनांची गरज आहे.

शेवटच्या चौकशीत, ज्ञानदेव निवृत्तिप्रसादाने स्पष्ट करतात की, शुद्ध ज्ञान आणि ध्यान ठेवणे आवश्यक आहे, अन्यथा व्यक्तीची चतुराई तात्पुरती आहे. या सर्व गोष्टींचा सारांश म्हणजे ज्ञानाचे महत्व आणि आवश्यकतेवर जोर दिला जातो.

अभंग २०६:

साई खडियातें घेवोनिया माते ।
तैसा संसारातें येत रया ॥१॥
सोय ध्यान उन्मनि पांचांची मिळणी ।
सत्रावीचे कानीं गोष्टी सांगे ॥२॥
दुभोनिया खडाणि नैश्वर्य ध्याय गगन ।
चेतलिया मन क्षीर देत ॥३॥
ज्ञानदेवीं समभाव त्रिगुणी नाहीं ठाव ।
आपेआप राणिव साई खडिया ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरीतून संसाराच्या व्याप्तीचे आणि जीवनाच्या गूढतेचे विवेचन करण्यात आले आहे. पहिल्या श्लोकात सांगितले आहे की, साई खडिया म्हणजे मातेसमान, जो या जगात असतो.

दुसऱ्या श्लोकात, ध्यान साधनाद्वारे पाच इंद्रियांचा एकत्रित अनुभव येतो, जो सत्रावीत अर्थपूर्ण गोष्टींची माहिती देतो.

तिसऱ्या श्लोकात दुभोनी खडाण म्हणजे नैश्वर्य आणि त्याचा गगनात उंची साधण्यासाठी मनाच्या चैतन्याबद्दल चर्चा केली आहे, ज्यामुळे जीवनाच्या गूढतेचे दर्शन होते.

चौथ्या श्लोकात ज्ञानदेवीच्या समानभावातून त्रिगुणांचे साक्षात्कार करण्यात आले आहे, जिथे ज्ञान आणि आत्मज्ञान यांचे एकत्रिकरण होते. या सर्वांच्या एकत्रिततेत, साई खडिया स्वतःची उपस्थिती दर्शवितात, जी जगाच्या वास्तविकतेत आहे.

एकविध – अभंग २०७ ते २०९​

​
अभंग २०७:

काय करिसी सकळ देवांचे वैभव विलास ।
माझिया स्वामीविण ते अवघे उदास रया ॥१॥
तपन त्या कमळा कमळीं विकाशु ।
सुकवि मयंकुरा करिसी अरे बा सुधांशु ॥२॥
साताही वारांचे दिवसु एकियाचि सुरिजे ।
तैसें सर्वा सर्वपण माजीयेन श्रीराजे ॥३॥
सर्वज्ञ सुंदर देव होतुकां भलतैसे ।
परि जडातें चेष्टविते आणिकां पै नसे ॥४॥
जया नांव नाहीं रुप चिन्ह काहीं ।
नामरुप चिन्ह स्वयेंचि पाहीं ॥५॥
बापरखुमादेविवरु आहे तैसाचि पुरे ।
काय करिसी आणिका देवांचीं गोवरें रया ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी देवत्वाचे गूढ अर्थ स्पष्ट केले आहेत. पहिल्या श्लोकात, त्यांनी विचारले आहे की, देवांचे वैभव आणि विलास काय आहे, जर त्यांचे स्वामी नसेल तर? हे सर्व काही उदास आहे, म्हणजे ते व्यक्तिमत्त्व किंवा स्वरूपात असामर्थ्य आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, कमळाच्या आभा आणि त्या तप्ततेवर भाष्य केले आहे, जिथे सुकवी मयंकुराने विचारले आहे की, सुंदरता आणि प्रकाश म्हणजे काय.

तिसऱ्या श्लोकात, सात वारांचे दिवस एकत्र येऊन सूर्याच्या प्रकाशात, सर्व काही त्यांच्या स्वामी श्रीराजावर अवलंबून आहे.

चौथ्या श्लोकात, सर्वज्ञ देव सुंदर असले तरी जडामध्ये चेष्टेची कमतरता असते, हे स्पष्ट केले आहे.

पाचव्या श्लोकात, ज्या देवाचे नांव किंवा रूप नाही, त्याच्यावर चर्चा केली जाते. त्या नामरूपाचे संकेत साक्षात्कार आहेत.

अखेरच्या श्लोकात, बापरखुमादेविवरु, म्हणजे सर्व महानता त्याच्यावर ठरवली जाते, हे संत ज्ञानेश्वार स्पष्ट करतात. त्यामुळे इतर देवांच्या गोष्टींची किंमत नाही, कारण सर्व काही त्याच्या कृपेवर अवलंबून आहे.

अभंग २०८:

पूर्वदिशे भानु उगवला नळनी कमळणी
विकासु केला ॥
उष्णकरु अस्तु जाला सीतकरु
प्रवर्तला कमळणी संकोचु केलाग बाईये ॥१॥
पढियंते मानसीं बहुवसे ।
असे दुरी तें जवळीच वसे रया ॥२॥
दोलक्षीं सोम अंबरी ।
त्याचे गुण उमटती सागरीं ।
अंवसे कळाहीनु येरु दिसे अंधारीं ।
तैसा समंधु ये शरीरीं रया ॥३॥
गगनीं वोळली घनुचरें तेणें
क्षितिवरी नाचती मयूरें ।
सोम शीतळपणें कळा मिरवी अमृत घेवों
जाणती ते चकोर रया ॥४॥
वोळलीं स्वातीचीं अंबुटें तें
तत्त्व झेलिती शुक्तिका संपुष्टें ।
येरें नक्षत्रें वरुषती निकटें
काय जळ तयाचें वोखटें रया ॥५॥
चातकु चंद्रातें चिंतितु ।
तो तयाचे मनोरथ पुरवितु ।
बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु तो मी सदां
असे ह्रदयीं ध्यातु रया ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी सूर्य, चंद्र, आणि निसर्गाच्या विविध घटकांचा उपयोग करून आत्मज्ञान आणि भक्ति यांचे महत्व स्पष्ट केले आहे. पहिल्या श्लोकात, पूर्व दिशेत सूर्य उगवून कमळाची फुलं खुलली आहेत. उष्णता आणि शीतलतेने कमळाला विकसन करण्याचा संदर्भ दिला आहे, म्हणजे आध्यात्मिक प्रगतीची प्रक्रिया आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, मनाची विविधता आणि अंतरात्म्याचे जवळीकवर लक्ष केंद्रित केले आहे, ज्यामुळे एकमेकांच्या मनातील विचारांची थोडी दूर किंवा जवळीक दाखवते.

तिसऱ्या श्लोकात, चंद्राच्या गुणांची प्रशंसा केली आहे. चंद्राच्या शीतलतेतून अमृताचा अनुभव मिळवला जातो, आणि तिथे अंधारामध्ये सुद्धा अनुभव दिसतो.

चौथ्या श्लोकात, गगनातील घनुचरांनी चैतन्य दाखवून, नाचणाऱ्या मयूरांचा उल्लेख आहे. चंद्राचा शीतलपणा चकोर यावर प्रकाश टाकतो.

पाचव्या श्लोकात, स्वातीच्या अंबुटेंवर विचार केला जातो, जे तत्त्व शुक्तिका संपुष्टात झेलते. येरें नक्षत्रांचा बरसणारा वर्षा किंवा जलद्रव्य जळते, हे जीवनाच्या अनुभवाचा प्रतिक आहे.

आखिरी श्लोकात, चातकाचा चंद्रात चिंतन आणि आनंदाचे प्रतीक आहे. बापरखुमादेविवरु विठ्ठल म्हणजे आत्मा आणि देह यांचा एकत्रित अनुभव असून, हे सर्व ह्रदयात ध्येय ठरवले आहे. यामुळे भक्ति आणि ध्यान साधना यांचे महत्व अधोरेखित केले आहे.

अभंग २०९:

पतीचा जिव्हाळा म्हणोनि सासुर्‍याचे साहिजे ।
येर्‍हवीं वाहिजे चामाची मोट ॥१॥
न पाहे वास न धरी मनीं आस ।
वायां निकण भुस काय उपणिसी ॥२॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचि पुरे ॥
चाड नाहीं आम्हां दुजेविण ॥३॥
ज्ञानेश्वरमहाराजांचा बुध्दिरुपी ॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी विवाह, नाते-गोते, आणि भक्ति याबद्दल विचार व्यक्त केले आहेत. पहिल्या श्लोकात, पतीचा जिव्हाळा आणि सासुर्‍याचे संबंध स्पष्ट केले आहेत. यात चामाची मोट म्हणजे सासुरवाड्यातील सहानुभूती व जिव्हाळ्याचे प्रदर्शन दर्शविले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, सखोल अर्थ सांगितला आहे की, मनामध्ये कोणताही वास किंवा आस न बाळगता, वायांच्या कडांवर उभे राहणारे कष्ट म्हणजे उपनिषदांच्या गूढ ज्ञानाला समर्पित होणे.

तिसऱ्या श्लोकात, बापरखुमादेविवरु विठ्ठल यांचा उल्लेख करून, त्यांच्यावर निर्भरतेचे महत्व अधोरेखित केले आहे. इतरांच्या बाजूने चाड किंवा अडचण नाही, हे व्यक्त केले आहे.

अखेरच्या ओळीत, ज्ञानेश्वर महाराजांचा बुद्धिरूपाने विचार केला आहे, म्हणजे त्यांचा ज्ञानाच्या अडथळ्यांवर विजय मिळवण्याच्या मार्गात गूढता आहे. हे अभंग अध्यात्मिक एकतेचा आणि आत्मज्ञानाच्या प्रवासाचा प्रतीक आहे.
​सखींशीं संवाद – अभंग २१० ते २१५

अभंग २१०:

ममता पुसे सये जिवशिवा ठाव ।
पूर्णता पान्हाये कोणे घरीं ॥१॥
ऐके सखिये पुससी बाईये ।
परब्रह्म सामाये पुंडलिका ॥२॥
नाहीं यासी ठावो संसार पै वावो ।
एकतत्त्वीं रावो घरीं वसे ॥३॥
बापरखुमादेविवरु उदार वोळला ।
विश्वजनपाळा ब्रीद साजे ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान, भक्ती, आणि विश्वाची एकता याबद्दल विचार व्यक्त केले आहेत. पहिल्या श्लोकात, "ममता" म्हणजे प्रेम आणि "जिवशिवा ठाव" म्हणजे जीवनाच्या शाश्वततेचा संदर्भ दिला आहे. पूर्णता आणि अस्तित्वाचे गूढ म्हणजे एक अद्वितीय प्रेमाची अनुभूती व्यक्त केली आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, सखियांनी विचारले आहे की, परब्रह्म म्हणजे सर्वोच्च अस्तित्व, आणि यामध्ये "पुंडलिका" याचा उल्लेख आहे. याने भक्तिमार्गात गूढतेची आणि समर्पणाची भावना स्पष्ट केली आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, संसाराच्या व्याप्तीचा विचार केला आहे, जिथे एकता आणि तत्त्व ज्ञानामध्ये जास्त महत्वाचे आहे. यामुळे एकात्मतेचे महत्व अधोरेखित केले आहे.

चौथ्या श्लोकात, बापरखुमादेविवरु यांचा उदार स्वरूपात उल्लेख केला आहे, ज्यात विश्वजनांची देखभाल करण्याची प्रेरणा व्यक्त केली आहे. "ब्रीद साजे" म्हणजे या सर्वांत सामर्थ्य आणि प्रेम यांचे संगम होते, ज्यामुळे जीवनाची गूढता आणि सौंदर्य अधिक स्पष्ट होते.

अभंग २११:

चित्तींचें चैतन्य रुपीचे अनुकार ।
रुप असे साचार नयनांमाजी ॥१॥
तेजाचें तेज दीपीं कळिका सामावे ।
दीपक माल्हावे तेज तेजीं ॥२॥
काय सांगो सखिये तेज पै अढळ ।
इंद्रियें बरळ देखतांची ॥३॥
घनदाट रुपीं एकरुप तत्त्व ।
दीपीं दीपसमत्व आप दिसे ।
निराकार वस्तु आकार पै अपार ।
विश्वीं चराचर बिंबलीसे ॥४॥
प्राण प्रिया गेली पुसे आत्मनाथा ।
कैसेनि उलथा गुरुखुणे ॥
बापरखुमादेवीवर विठ्ठलीं उपरति ।
रुपीं दीपदीप्ति एक जाली ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी चैतन्य, रूप आणि दिव्यता याबद्दल गूढ विचार व्यक्त केले आहेत. पहिल्या श्लोकात, "चित्तींचें चैतन्य" म्हणजे मनाच्या चैतन्याची रूपरेषा दर्शविली आहे, जिथे नयनांमध्ये सौंदर्याचे दर्शन आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "तेजाचें तेज" म्हणजे दिव्यतेचा अनुभव घेण्याची प्रक्रिया आहे. "दीपक माल्हावे" म्हणजे ज्याने आपल्या तेजाने इतरांना प्रकाशित केले, तो अढळ असतो.

तिसऱ्या श्लोकात, "घनदाट रुपीं एकरुप तत्त्व" म्हणजे सर्व गोष्टींमध्ये एकत्व आहे, जिथे निराकार वस्तु आणि आकार यांचा संबंध स्पष्ट केला आहे. "विश्वीं चराचर बिंबलीसे" म्हणजे विश्वात सर्वत्र या तत्त्वाचे बिंब आहे.

चौथ्या श्लोकात, "प्राण प्रिया गेली पुसे आत्मनाथा" म्हणजे आत्मानंदाची अनुभूती प्राप्त झाल्यावर, गुरूच्या कृपेने उलटता येते, म्हणजे जीवनाच्या गूढतेत प्रविष्ट होते.

अखेरच्या ओळीत, "बापरखुमादेवीवर विठ्ठलीं उपरति" म्हणजे विठोबाच्या कृपेने, रूपांतराच्या अनुभवातून प्रकाशित होणारी दीपदीप्ति आहे. यामुळे भक्ती, ज्ञान, आणि आत्मज्ञान यांचे एकत्रित महत्त्व स्पष्ट केले आहे.

अभंग २१२:

प्राणासवें सखि आत्मा हा बिंबला ।
सवेगुणी निमाला याच्या वृत्ति ॥
ध्यान गेलें ठायां मन गेलें सुखा ।
नयनीं नयनसुखा अवलोकीं ॥
तेंचि सखि रुप वोळखे स्वरुप ।
विश्वीं विश्वरुप एका तेजें ॥२॥
द्वैत पै नाहीं दिसे अद्वैत सुरवाडु ।
एक दीपें उजेडु सर्वां घटीं ।
विराल्या कामना अमूर्त परिपाठीं ॥
चैतन्याची दृष्टी उघडली रया ॥३॥
सखी ह्मणे सुख प्राणासि भुललें ।
आत्मपणें मुकलें काय करुं ।
बापरखुमादेवीवर विठ्ठलें रुप ।
दाऊनि स्वरुप एक केलें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मा, चैतन्य, आणि अद्वैतता याबद्दल विचार केला आहे. पहिल्या श्लोकात, "प्राणासवें सखि आत्मा हा बिंबला" याचा अर्थ आत्मा आणि प्राण यांचा संबंध दर्शविणारा आहे, जिथे आत्म्याचे गुण स्पष्ट झाले आहेत. "ध्यान गेलें ठायां मन गेलें सुखा" म्हणजे ध्यानामुळे मन शांत आणि सुखी होते.

दुसऱ्या श्लोकात, "विश्वीं विश्वरुप एका तेजें" यामध्ये एकत्रता आणि एकत्वाचे गूढ आहे, जिथे सर्वात एकच तेज सर्वत्र उपस्थित आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "द्वैत पै नाहीं दिसे अद्वैत सुरवाडु" याचा अर्थ द्वैताच्या भासात अद्वैतता सिद्ध होते. "एक दीपें उजेडु सर्वां घटीं" म्हणजे एकच दिवा सर्वांमध्ये प्रकाश देतो, त्यामुळे एकता स्पष्ट होते.

चौथ्या श्लोकात, "सखी ह्मणे सुख प्राणासि भुललें" याचा अर्थ आत्मा सुखाने भरलेला आहे. "आत्मपणें मुकलें काय करुं" यामुळे आत्म्याची अनुभूती घेणे महत्त्वाचे आहे. "बापरखुमादेवीवर विठ्ठलें रुप" यामध्ये विठोबाच्या रूपात आत्म्याचे अद्वितीय स्वरूप दर्शविले आहे, म्हणजे सर्वांत एकत्व आणणारे ज्ञान व प्रेम हे अनुभवले जाते.

अभंग २१३:

प्राणाची पै सखी पुसे आत्मयासी ।
ईश्वरीं ध्यानाची वृत्ति गेली ॥
पांगुळल्या वृत्ति हरपली भावना ।
निमाली कल्पना ब्रह्मीं रया ॥१॥
हें सुख साचार सांगे कां विचार ।
आत्मयाचें घर गुरुखुणें ॥२॥
चेतवितें कोठें गुंफ़लें सगुण ।
निर्गुणी पै गुण समरस ॥
तें सुख अपार निळिये वेधलें ।
कृष्णरुप देखिले सर्वांरुपीं ॥३॥
या ध्यानीं गुंफ़लें मनामाजि वेख ।
द्वैतभानसुख नाठवे मज ॥
अद्वैत घरकुलें गुणाचें पै रुप ।
मनामाजि स्वरुप बिंबलें रया ॥४॥
विस्मृति गुणाची स्मृति पै भजन ।
दृष्टादृष्ट जन ब्रह्मरुप ॥
याचेनि सुलभे नाठवे संसारु ।
ब्रह्मींचा आकारु दिसत असे ॥५॥
वेगी सांग ठसा कोण हें रुपडें ।
कृष्णचि चहूंकडे बिंबलासे ।
बापरखुमादेवीवरु विठ्ठल सखी ।
कृष्णरुपीं सुखी तनु जाली ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मा, ध्यान, आणि चैतन्य याबद्दल विचारले आहेत. पहिल्या श्लोकात, "प्राणाची पै सखी पुसे आत्मयासी" याचा अर्थ आत्म्याच्या गूढतेकडे निर्देश करणारा आहे. "ईश्वरीं ध्यानाची वृत्ति गेली" म्हणजे ध्यानाच्या प्रक्रियेमुळे आत्मा आणि ईश्वर यांचा संबंध प्रकट होतो.

दुसऱ्या श्लोकात, "आत्मयाचें घर गुरुखुणें" याचा अर्थ आत्मज्ञानासाठी गुरुची महत्वता अधोरेखित केली आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "चेतवितें कोठें गुंफ़लें सगुण" याचा अर्थ चैतन्याच्या गुणांमध्ये समरसता असते, जिथे "कृष्णरुप देखिले सर्वांरुपीं" म्हणजे कृष्णाच्या रूपात संपूर्णता अनुभवता येते.

चौथ्या श्लोकात, "अद्वैत घरकुलें गुणाचें पै रुप" याचा अर्थ एकत्वात गुणांचे अस्तित्व आहे, जिथे मनामध्ये स्वरूप बिंबलं आहे.

पाचव्या श्लोकात, "विस्मृति गुणाची स्मृति पै भजन" म्हणजे गुणांची विस्मृती केली तरी ब्रह्माचा अनुभव मिळतो.

आखेरच्या श्लोकात, "कृष्णचि चहूंकडे बिंबलासे" याचा अर्थ कृष्णाच्या रूपात सुखाचा अनुभव घेत आहे, आणि "बापरखुमादेवीवरु विठ्ठल" यामध्ये विठोबाच्या कृपेने आत्म्याची गूढता प्रकट केली आहे.

एकत्रितपणे, हे अभंग आत्मज्ञान, भक्ति, आणि एकत्वाच्या अनुभवाबद्दल गूढ विचार दर्शवतात.

अभंग २१४:

तत्वता पै तत्त्व धरितां नये हातां ।
मग ममतेची चिंता तयासि पुसे ॥१॥
बाई कोणे घरीं सांगे वो जिवित्व ।
परेचें परतत्व कोणे घरीं ॥२॥
सखी सांगे गोष्ठी बाईये रुप वो धरीं ।
आपणचि घरीं सांपडेल ॥३॥
निवृत्तीनें खुणें सांगितलें ज्ञान ।
रखुमादेविवर ध्यान विठ्ठल वरदा ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी तत्त्वज्ञान, आत्मा, आणि परात्मा याबद्दल विचारले आहेत. पहिल्या श्लोकात, "तत्त्वता पै तत्त्व धरितां नये हातां" याचा अर्थ तत्त्वाच्या गूढतेकडे निर्देश करतो. येथे ज्ञान व आत्म्याची ओळख साधण्यासाठी ममता किंवा आसक्तीला बाजूला ठेवणे आवश्यक आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "बाई कोणे घरीं सांगे वो जिवित्व" याचा अर्थ जीवत्वाचा अनुभव घेणारे कोण आहे, असा प्रश्न विचारला आहे. "परेचें परतत्व कोणे घरीं" यामध्ये परात्म्याची शोध घेणे महत्त्वाचे आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "सखी सांगे गोष्ठी बाईये रुप वो धरीं" याचा अर्थ आपल्याच घरी आत्मा सापडतो, म्हणजेच आत्मज्ञान मिळवण्यासाठी बाहेरच्या गोष्टींचा मागोवा घेण्याची आवश्यकता नाही.

चौथ्या श्लोकात, "निवृत्तीनें खुणें सांगितलें ज्ञान" याचा अर्थ निवृत्तीच्या साधनांनी ज्ञानाचा अनुभव मिळवला जातो, ज्यामध्ये "रखुमादेविवर ध्यान विठ्ठल वरदा" यामध्ये विठोबा किंवा ईश्वराचे ध्यान करणे आवश्यक आहे.

संपूर्ण अभंगात आत्मज्ञान आणि एकत्वाचा अनुभव घेण्याबद्दल गूढ विचार करण्यात आले आहेत.

अभंग २१५:

येऊनि वर्‍हाडिणी बैसल्या टेकी ।
कोण तो नोवरा नाहीं वोळखी ॥१॥
मी कवणाची मज सांगा कोण्ही ।
वर्‍हाड आलिया वर्‍हाडणी ॥२॥
कवळ ते वरमाय कवण तो वरबाप ।
कवण तो नोवरा कवण तो मंडप ॥३॥
वर्‍हाड नव्हे स्वप्नगे माये ।
बापरखमादेविवराचे वेगी धरावे पाये ॥४॥

अर्थ २१६:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी विवाहाच्या संदर्भात विचार मांडले आहेत. पहिल्या श्लोकात, "येऊनि वर्‍हाडिणी बैसल्या टेकी" म्हणजे वर्‍हाडणीत बसलेली आहे, परंतु "कोण तो नोवरा नाहीं वोळखी" याचा अर्थ तिथे उपस्थित असलेल्या नवऱ्याची ओळख नाही, त्यामुळे अज्ञाततेची भावना व्यक्त केली आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "मी कवणाची मज सांगा कोण्ही" म्हणजे कोणते व्यक्तीमत्व मी ओळखावे, हे सांगितले आहे. वर्‍हाड आलं तरी त्या वातावरणात मी एकटा आहे, असे व्यक्त होत आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "कवळ ते वरमाय कवण तो वरबाप" याचा अर्थ वरमाय म्हणजे वराची ओळख सांगितली जात आहे. "कवण तो मंडप" म्हणजे या मंडपात कोण आहे, याबद्दल शंका व्यक्त केली आहे.

चौथ्या श्लोकात, "वर्‍हाड नव्हे स्वप्नगे माये" याचा अर्थ हे विवाह फक्त स्वप्नासारखे आहेत, ज्यामध्ये "बापरखमादेविवराचे वेगी धरावे पाये" याचा अर्थ ईश्वराच्या भक्ति व प्रेमावर आधारित असलेले जीवन हे अधिक महत्वाचे आहे.

संपूर्ण अभंगात विवाहाच्या गोष्टींमध्ये एक अनिश्चितता आणि आध्यात्मिक विचारांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे.

अभंग:

अखंड हरि वाचेसी ।
जरी सुकृताची राशी ।
तरीच हरि ये मुखासी ।
धन्य जन्मासी तो आला ॥१॥
देखता ज्याचे चरण ।
यम जातसे शरण ।
ऐसें सुकृताचें वर्णन ।
कवणे करावें तयाचें ॥२॥
तोचि एक साधु देखा ।
नित्य पुसावें त्या विवेका ।
तो कांहीं न धरी शंका ।
हरिनाम म्हणतसे ॥३॥
ज्ञानदेवी निजसूत्र ।
तोचि धन्य शुध्द पवित्र ।
हरिवांचूनि त्याचें वक्र ।
नेणें आणिक दुसरें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भगवान श्रीकृष्णाच्या महिमेचे वर्णन केले आहे. पहिल्या श्लोकात, "अखंड हरि वाचेसी" याचा अर्थ भगवान श्रीकृष्णाची वाणी अखंड आहे. "जरी सुकृताची राशी" यामध्ये चांगल्या कृत्यांची भरपूरता असली तरी, "तरीच हरि ये मुखासी" म्हणजे हरि केवळ काही भाग्यशाली व्यक्तींच्या समोर प्रकट होतो, म्हणून "धन्य जन्मासी तो आला" म्हणजे तो जन्म धन्य आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "देखता ज्याचे चरण" याचा अर्थ ज्याचे चरण पाहून "यम जातसे शरण" म्हणजे यमराजही त्याच्या चरणांचा धावा करतो. "ऐसें सुकृताचें वर्णन" यामध्ये त्यांच्या गुणांचे वर्णन करणे महत्त्वाचे आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "तोचि एक साधु देखा" याचा अर्थ त्या साधुचे दर्शन खूप महत्त्वाचे आहे. "नित्य पुसावें त्या विवेका" म्हणजे सदैव विवेकाच्या मार्गाने जावे. "तो कांहीं न धरी शंका" म्हणजे त्या साधूवर शंका ठेवणे आवश्यक नाही, कारण तो हरिनाम जपतो.

चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवी निजसूत्र" याचा अर्थ ज्ञानाची देवी ज्ञानेश्वरी आहे, जी शुद्ध आणि पवित्र आहे. "हरिवांचूनि त्याचें वक्र" याचा अर्थ त्या साधूच्या हृदयात हरिचा वास असतो, त्यामुळे "नेणें आणिक दुसरें" म्हणजे त्याला आणखी काही मागण्याची आवश्यकता नाही.

संपूर्ण अभंगात भक्ती, साधक, आणि भगवान श्रीकृष्णाच्या महिमेचा गौरव करण्यात आले आहे.

अभंग २१७:

आनंदलें वैष्णव गर्जती नामें ।
चौदाही भुवनें भरलीं परब्रह्में ॥१॥
नरोहरि हरि हरि नारायणा ।
सनकसनंदनमुनिजनवंदन ॥२॥
गातां गातां नाचतां । प्रेमें उल्हासें ।
चराचरींचे दोष नाशियलें अनायासें ॥३॥
हरि मनीं हरि चित्तीं हरि अंकु शरीरी ।
तयातें देखोनि हरि चार्‍ही बाह्या पसरी ॥४॥
अंघ्रिरुणु ज्याचा उध्दरितो पतिता ।
प्राकृत वाणी केविं वानूं हरिभक्ता ॥५॥
तीर्थे पावन जिहीं धर्म लेला घडौती ।
कैवल्यकल्पद्रुम ते त्रिजगतीं ॥६॥
मत्स्यकूर्मादिक ज्याचे महिमेसी आले ।
धन्य वैष्णव तेज रविशशिसीं पाहालें ॥७॥
बापरखुमादेविवरा पढियंती जीया तनु ।
तया संताचरणीं स्थिर हो कां मनु ॥८॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी वैष्णव धर्माचा उत्सव, श्रीकृष्णाचे महत्त्व, आणि संतांच्या चरणांतील स्थिरतेचे महत्त्व दर्शविले आहे. पहिल्या श्लोकात, "आनंदलें वैष्णव गर्जती नामें" याचा अर्थ वैष्णव भक्तांचा आनंद त्यांच्या नामांच्या घोषात व्यक्त होतो. "चौदाही भुवनें भरलीं परब्रह्में" म्हणजे सर्व विश्व परब्रह्माने व्यापले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "नरोहरि हरि हरि नारायणा" यामध्ये हरि आणि नारायण यांचा जप केला जातो, तर "सनकसनंदनमुनिजनवंदन" यामध्ये संतांची पूजा केली जाते.

तिसऱ्या श्लोकात, "गातां गातां नाचतां" म्हणजे भक्तीमध्ये आनंदाने गात आणि नाचत असताना "चराचरींचे दोष नाशियलें अनायासें" म्हणजे सर्व प्राण्यांच्या दोषांना सहजपणे दूर केले जाते.

चौथ्या श्लोकात, "हरि मनीं हरि चित्तीं" म्हणजे हरि आपल्या मनात, चित्तात आणि शरीरात आहे, त्यामुळे "तयातें देखोनि हरि चार्‍ही बाह्या पसरी" म्हणजे त्या हरिच्या दर्शनाने चारही दिशांत प्रसरण करतो.

पंचव्या श्लोकात, "अंघ्रिरुणु ज्याचा उध्दरितो पतिता" याचा अर्थ जो हरि पातितांना उद्धरतो, तोच "प्राकृत वाणी केविं वानूं हरिभक्ता" यामध्ये भक्तांना सुरेश अशी वाणी देतो.

सहाव्या श्लोकात, "तीर्थे पावन जिहीं धर्म लेला घडौती" याचा अर्थ तीर्थांमध्ये धर्माला पवित्रता असते. "कैवल्यकल्पद्रुम ते त्रिजगतीं" म्हणजे तो कैवल्याचे कल्पद्रुम म्हणजेच त्रिस्थानात आहे.

सातव्या श्लोकात, "मत्स्यकूर्मादिक ज्याचे महिमेसी आले" म्हणजे जे संत हे मत्स्य, कूर्म इत्यादींचे महिमेवर आहेत, "धन्य वैष्णव तेज रविशशिसीं पाहालें" याचा अर्थ त्यांच्या तेजाचे वर्णन सूर्यमंडळात केले जाते.

अखेरच्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरा पढियंती जीया तनु" म्हणजे संतांचे चरण धारण करून जीवन सुखी होईल, "तया संताचरणीं स्थिर हो कां मनु" म्हणजे संतांच्या चरणांत मन स्थिर होईल, असे ज्ञानेश्वारांनी दर्शवले आहे.

अभंग २१८:

श्रवणें कीर्तनें जाले ते पावन ।
सनकादिक जाण परम भक्त ॥१॥
जाली ते विश्रांति याचकां सकळां ।
जीवीं जीवनकळा श्रीमूर्तिरया ॥२॥
पादसेवनें आक्रूर जाला ब्रम्हरुप ।
प्रत्यक्ष स्वरुप गोविंदाचें ॥३॥
सख्यपणें अर्जुन नरनारायणीं ।
सृष्टि जनार्दनीं एकरुप ॥४॥
दास्यत्त्व निकट हनुमंते केलें ।
म्हणोनि देखिले रामचरण ॥५॥
बळि आणि भीष्म प्रल्हाद नारद ।
बिभीषणावरद चंद्रार्क ॥६॥
व्यास आणि वसिष्ठ वाल्मिकादिक ।
आणिक पुंडलिकादि शिरोमणी ॥७॥
शुकादिक योगी रंगले श्रीरंगी ।
परिक्षितीचा अंगीं ठसावलें ॥८॥
उध्दव यादव आणि ते गोपाळ ।
गोपिकांचा मेळ ब्रम्हरुप ॥९॥
अनंत भक्त राशी तरले ते वानर ।
ज्ञानदेवा घर चिदानंदीं ॥१०

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भक्तिमार्गातील विविध पैलू आणि भक्तांच्या अनुभवांचे वर्णन केले आहे.

पहिल्या श्लोकात "श्रवणें कीर्तनें जाले ते पावन" याचा अर्थ कीर्तन आणि श्रवणामुळे भक्ती पवित्र झाली आहे. "सनकादिक जाण परम भक्त" यामध्ये परमहंस भक्तांचा उल्लेख केला आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "जाली ते विश्रांति याचकां सकळां" म्हणजे याचकांना विश्रांती मिळाली आहे. "जीवीं जीवनकळा श्रीमूर्तिरया" याचा अर्थ श्रीमूर्तीने जीवनाची महत्त्वाची माहिती दिली आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "पादसेवनें आक्रूर जाला ब्रम्हरुप" म्हणजे आक्रूराने श्री गोविंदाचे चरणसेवन केले आणि ब्रह्मरूप झाले. "प्रत्यक्ष स्वरुप गोविंदाचें" याचा अर्थ श्री गोविंदाचे प्रत्यक्ष रूप त्याला दिसले.

चौथ्या श्लोकात, "सख्यपणें अर्जुन नरनारायणीं" म्हणजे अर्जुन आणि नरनारायण यांच्यातील सख्याचा संबंध दर्शवला आहे. "सृष्टि जनार्दनीं एकरुप" म्हणजे सृष्टीमध्ये जनार्दन एकरुप आहेत.

पंचव्या श्लोकात, "दास्यत्त्व निकट हनुमंते केलें" याचा अर्थ हनुमानजींच्या दास्यभावनेत साधला आहे. "म्हणोनि देखिले रामचरण" म्हणजे रामचरणांचा दर्शन घेतला.

आणखी श्लोकांमध्ये, भक्तिमार्गातील महत्त्वाच्या व्यक्तीं, जसे बळि, भीष्म, प्रल्हाद, नारद, बिभीषण, व्यास, वसिष्ठ, वाल्मिक, पुंडलिक यांचा उल्लेख केला आहे.

शोधलेला अद्वितीय अनुभव म्हणजे "शुकादिक योगी रंगले श्रीरंगी" यामध्ये योगी श्रीकृष्णात रंगले आहेत, आणि "परिक्षितीचा अंगीं ठसावलें" याचा अर्थ परिक्षिताने श्रीकृष्णाचे अंगी भेदक ठसा ठेवला आहे.

उध्दव, यादव, गोपाळ, आणि गोपिकांचा मेळ "ब्रम्हरुप" म्हणजे ब्रह्माच्या अनुभवात एकरूप झाला आहे.

आखेरच्या श्लोकात, "अनंत भक्त राशी तरले ते वानर" याचा अर्थ अनेक भक्तांचा समूह वानरांप्रमाणे जिवंत आहे. "ज्ञानदेवा घर चिदानंदीं" म्हणजे ज्ञानेश्वारांच्या घरात चिदानंद अनुभवला जातो.

अभंग २१९:

संत भेटती आजि मज ।
तेणें जाला चतुर्भुज ।
दोन्ही भुजा स्थुळीं सहज ।
दोन्ही सूक्ष्मीं वाढल्या ॥१॥

आलिंगनीं सुख वाटे ।
प्रेम चिदानंदीं घोटे ।
हर्षे ब्रह्मांड उतटे ।
समुळ उठे मीपण ॥२॥

या संतासी भेटतां ।
हरे संसाराची व्यथा ।
पुढता पुढती माथां ।
अखंडित ठेवीन ॥३॥

या संतांचे देणें ।
कल्पतरुहूनि दुणें ।
परिसा परीस अगाध देणें ।
चिंतामणि ठेंगणा ॥४॥

या संतापरीस उदार ।
त्रिभुवनीं नाहीं थोर ।
मायबाप सहोदर ।
इष्टमित्र सोईरे ॥५॥

कृपाकटाक्षें न्याहाळिलें ।
आपुल्यापदीं बैसविलें ।
बापरखमादेविवरे विठ्ठलें ।
भक्तां दिधलें वरदान ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी संतांच्या भेटीचा अनुभव आणि त्यातून मिळालेल्या आनंदाचे वर्णन केले आहे.

पहिल्या श्लोकात, "संत भेटती आजि मज" म्हणजे आज मला संत भेटले. "तेणें जाला चतुर्भुज" याचा अर्थ संतांच्या भेटीमुळे चार भुजांचा अनुभव झाला. "दोन्ही भुजा स्थुळीं सहज" म्हणजे संतांच्या भुजांनी मला आलिंगन दिले.

दुसऱ्या श्लोकात, "आलिंगनीं सुख वाटे" म्हणजे आलिंगन घेतल्यामुळे सुख वाटले. "प्रेम चिदानंदीं घोटे" याचा अर्थ प्रेमाने चिदानंदाचा अनुभव झाला. "हर्षे ब्रह्मांड उतटे" म्हणजे हर्षात ब्रह्मांडाचे उत्थान झाले.

तिसऱ्या श्लोकात, "या संतासी भेटतां" यामध्ये संतांच्या भेटीवरून "हरे संसाराची व्यथा" लक्षात येते. "पुढता पुढती माथां" म्हणजे या व्यथा पुढे आणल्या जातात. "अखंडित ठेवीन" म्हणजे मी या व्यथांना अखंडित ठेवण्याचा प्रयत्न करीन.

चौथ्या श्लोकात, "या संतांचे देणें" याचा अर्थ संतांचे दान कल्पतरुहूनही श्रेष्ठ आहे. "परिसा परीस अगाध देणें" म्हणजे संतांचे दान अगाध आहे, "चिंतामणि ठेंगणा" याचा अर्थ संतांची कृपा चितामणिजेवी अमूल्य आहे.

पंचव्या श्लोकात, "या संतापरीस उदार" म्हणजे संतांचे दान उदार आहे. "त्रिभुवनीं नाहीं थोर" याचा अर्थ संतांना कोणतीही थोरता नाही. "मायबाप सहोदर" म्हणजे संतांचे प्रेम मायबापांसारखे आहे.

आखेरच्या श्लोकात, "कृपाकटाक्षें न्याहाळिलें" म्हणजे संतांनी मला कृपाकटाक्षाने न्याहाळले. "आपुल्यापदीं बैसविलें" म्हणजे त्यांनी मला आपल्या चरणांमध्ये बसवले. "बापरखमादेविवरे विठ्ठलें" म्हणजे बापरखुमादेविवर विठ्ठलांनी भक्तांना वरदान दिले.

संपूर्ण अभंग भक्तिभाव, प्रेम, आणि संतांच्या भेटीतून मिळालेल्या अनुभवांचे महत्त्व दर्शवतो.

​ज्ञानेश्वर म. सार्थ गाथा,ज्ञानकाण्ड.​

अभंग २२९:

भाग्याचा उदयो किं दैवाचि गति ।
मज जोडली संगती संताची ॥१॥

माझें मीच भांडवल घेउनिया निगुती ।
लाभाची गति श्री विठ्ठलु ॥२॥

देशदेशाउरा न लगेची जाणें ।
ठाईच जोडणें एक्या भावें ॥३॥

खेपखेपांतर अनेक सोशिलें ।
मुदल उरलें लेखा चारी ॥४॥

मुदल देउनि वाणेरा फेडिला ।
उत्तीर्ण जाला दोही पक्षी ॥५॥

चौघे साक्ष देवउनि अंतरीं ।
वेव्हारा ज्ञानेश्वरी खंडियला ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भाग्य, दैव, आणि संतांच्या संगतीचा महत्त्वाचा अनुभव सांगितला आहे.

पहिल्या श्लोकात, "भाग्याचा उदयो किं दैवाचि गति" म्हणजे भाग्याची उगम व दैवाची गती यामध्ये संतांच्या संगतीने मला जोडले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "माझें मीच भांडवल घेउनिया निगुती" याचा अर्थ मीच माझे भांडवल घेऊन आलो आहे. "लाभाची गति श्री विठ्ठलु" म्हणजे श्री विठ्ठलाची लाभाची गती मला प्राप्त झाली आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "देशदेशाउरा न लगेची जाणें" म्हणजे विविध देशांमध्ये जाऊनही ज्ञान मिळत नाही. "ठाईच जोडणें एक्या भावें" म्हणजे एकाच भावनेने जोडले जाणे आवश्यक आहे.

चौथ्या श्लोकात, "खेपखेपांतर अनेक सोशिलें" म्हणजे अनेक खेपांमध्ये अनुभव घेतल्यामुळे. "मुदल उरलें लेखा चारी" म्हणजे प्रारंभ झाले तरीही चारी लेखा उरलात.

पंचव्या श्लोकात, "मुदल देउनि वाणेरा फेडिला" म्हणजे प्रारंभ करून वाणे देऊन. "उत्तीर्ण जाला दोही पक्षी" म्हणजे दोन्ही पक्षी उत्तीर्ण झाले.

आखेरच्या श्लोकात, "चौघे साक्ष देवउनि अंतरीं" म्हणजे चौघे साक्षात देव असल्यासारखे. "वेव्हारा ज्ञानेश्वरी खंडियला" याचा अर्थ ज्ञानेश्वरीने वेव्हारा केला आहे.

संपूर्ण अभंग संतांच्या संगतीचा लाभ, भाग्य, आणि दैव यांचे महत्त्व दर्शवतो.

अभंग २२१:

आकार उकार मकार करिती हा विचार ।
परिविठ्ठलु अपरंपर न कळे रया ॥१॥

संताचे संगति प्रेमाच्या कल्लोळा ।
आनंदें गोपाळामाजिं खेळे ॥२॥

बाळे भोळे भक्त गाताती साबडें ।
त्यांचें प्रेम आवडे विठोबासी ॥३॥

बापरखुमादेविवरु परब्रह्मपुतळा ।
तेथिल हे कळा निवृत्ति जाणे ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आकार, उकार, आणि मकार यांचा विचार केला आहे.

पहिल्या श्लोकात, "आकार उकार मकार करिती हा विचार" म्हणजे आकार, उकार, आणि मकार यांचा विचार करतांना परम विठोबा अपरंपर आहे हे कळत नाही.

दुसऱ्या श्लोकात, "संताचे संगति प्रेमाच्या कल्लोळा" याचा अर्थ संतांच्या संगतीत प्रेमाच्या लहरी उठतात. "आनंदें गोपाळामाजिं खेळे" म्हणजे आनंदाने गोपालाबरोबर खेळणे.

तिसऱ्या श्लोकात, "बाळे भोळे भक्त गाताती साबडें" म्हणजे भोळे भक्त बाळांची भक्ती गातात. "त्यांचें प्रेम आवडे विठोबासी" म्हणजे विठोबाला त्यांचे प्रेम आवडते.

आखेरच्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु परब्रह्मपुतळा" म्हणजे बापरखुमादेव विरुद्ध परब्रह्माचा पुतळा आहे. "तेथिल हे कळा निवृत्ति जाणे" याचा अर्थ तिथे निवृत्तीची कळा आहे.

संपूर्ण अभंग संतांच्या प्रेम, भक्ती, आणि निवृत्तीच्या महत्वावर प्रकाश टाकतो.

अभंग २२२:

शर्करेची गोडी निवडावया भले।
साधु निवडिले सत्संगती॥१॥

सत्संगे प्रमाण जाणावया हरी।
येर ते निर्धारी प्रपंचजात॥२॥

भानुबिंब पाहा निर्मळ निराळा।
अलिप्त सकळ तैसे साधु॥३॥

ज्ञानदेव हरि जपोनि निर्मळ।
सदा असे सोज्वळ निवृत्तिसंगें॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी साधुंच्या संगतीची महती वर्णन केली आहे.

• पहिल्या श्लोकात "शर्करेची गोडी निवडावया भले" म्हणजे गोड शर्करेची गोडी निवडण्यासारखे आहे, तसेच साधुंच्या संगतीत बसणे हे चांगले आहे.
• दुसऱ्या श्लोकात "सत्संगे प्रमाण जाणावया हरी" म्हणजे सत्संगात हरीचे प्रमाण ओळखता येते, त्यामुळे प्रपंचात निरंतरता साधता येते.
• तिसऱ्या श्लोकात "भानुबिंब पाहा निर्मळ निराळा" म्हणजे साधूंचे मन निर्मळ आहे, जसे भानुबिंब (सूर्याचे प्रतिबिंब) निराळे आहे.
• अखेरच्या श्लोकात "ज्ञानदेव हरि जपोनि निर्मळ" याचा अर्थ ज्ञानेश्वरी भक्ति करून मन सदा निर्मळ राहते.

अभंग २२३:

सोळा कळि चंद्र पूर्णिमे पूर्ण बोधु।
संतजना उद्वोधु सागरन्यायें॥१॥

नित्यता पूर्णिमा ह्रदयीं चंद्रमा।
आलिंगन मेघश्यामा देतु आहे॥२॥

ज्ञानदेवा मोहो नि:शेष निर्वाहो।
रुपीं रुप सोहं एका तेजें॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी संतांच्या महती आणि त्यांच्या ज्ञानाबद्दल विचार केला आहे.

• पहिल्या श्लोकात "सोळा कळि चंद्र पूर्णिमे पूर्ण बोधु" म्हणजे संतजना सागराच्या न्यायाने जागृत करतात.
• दुसऱ्या श्लोकात "नित्यता पूर्णिमा ह्रदयीं चंद्रमा" याचा अर्थ मनात सदा पूर्णिमा चंद्राची छाया असते.
• तिसऱ्या श्लोकात "ज्ञानदेवा मोहो नि:शेष निर्वाहो" म्हणजे ज्ञानेश्वरी अनुभवाच्या निराशेच्या पार जाण्याची भावना आहे, ज्यामध्ये आत्मा चंद्राच्या तेजाने एकरूप झाला आहे.

संपूर्ण अभंगात संतांच्या शुद्धतेची, ज्ञानाची आणि प्रेमाची महती वर्णित आहे.​

अभंग २२४:
खळें दान देसी भोक्तया सांपडे।
ऐसें तुवां चौखडें रुप केलें॥१॥

ज्ञान तेंचि धन ज्ञान तेंचि धान्य।
जालेरें कारण ज्ञानदेवा॥२॥

तळवटीं पाहे तंव रचिलें दान अपार।
वेदवक्ते साचार बुझावले॥३॥

सा चार आठरे भासासी।
उपरति भूसि निवडली॥४॥

मोक्ष मुक्ति फुका लाविली
तुंवा दिठि।
तुझा तूं शेवटीं निवडलासी॥५॥

निवृत्ति केलें तुवां ज्ञाना।
ब्रह्मीब्रह्म अगम्या रातलासी॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ज्ञानाच्या महत्त्वाबद्दल आणि दानाची अर्थपूर्णता वर्णन केली आहे. पहिल्या श्लोकात "खळें दान देसी भोक्तया सांपडे" म्हणजे दान देण्याने सुखी होणारे भोक्ते आहेत. "चौखडें रुप केलें" म्हणजे ज्ञानाने जीवनाचे चार पैलू समजले जातात. दुसऱ्या श्लोकात "ज्ञान तेंचि धन ज्ञान तेंचि धान्य" याचा अर्थ ज्ञान हेच खरे धन आणि धान्य आहे, ज्यामुळे जीवनाचा उद्देश साधता येतो. तिसऱ्या श्लोकात "तळवटीं पाहे तंव रचिलें दान अपार" याचा अर्थ तळाच्या ठिकाणी अपार दानाचे कार्य केले आहे. चौथ्या श्लोकात "सा चार आठरे भासासी" म्हणजे ज्ञानामुळे सर्वत्र भास होतो, त्यामुळे उपरती निवडली जाते. पाचव्या श्लोकात "मोक्ष मुक्ति फुका लाविली" याचा अर्थ ज्ञानाच्या प्रकाशाने मोक्षाची प्राप्ती होते. अंतिम श्लोकात "निवृत्ति केलें तुवां ज्ञाना" म्हणजे ज्ञानाने निवृत्तिमार्गाच्या प्राप्तीची निश्चिती होते. या अभंगात ज्ञानाच्या शक्तीवर आणि त्याच्या माध्यमातून जीवनातील मोक्ष, मुक्ति व आनंद प्राप्त करण्यावर जोर दिला गेला आहे.

अभंग २२५:
आवेगे ज्ञानजननी ज्ञाना आईगे।
ज्ञाननाथेगे ज्ञानें कामधेनु तूं माझीयेगे॥१॥

ज्ञानई तूं माय माझीगे।
ज्ञानाई तूं बाप माझागे॥२॥

ज्ञानाई गुरुदेव ज्ञान ध्यान।
साधन परत्रपावन॥३॥

इह तुजवांचून आन मज कोणगे।
बाई नुपेक्षीगे ज्ञानबहिणी॥४॥

राउळीचे कर्‍हे हारपले हाटीं।
माणुसप्रति झाडा घेताती वोठी॥५॥

नवल विपरीत देखिलें सृष्टीं।
माणुसप्रति झाडा येतातिवोटी॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ज्ञानाची महत्ता आणि त्याच्या मातेसमान स्थानाबद्दल बोलले आहे. "आवेगे ज्ञानजननी" म्हणजे ज्ञानाची माता आहे, जी जीवनाला दिशा देते. ज्ञाननाथ म्हणजे ज्ञानाचे ईश्वर, ज्याचे आशीर्वाद जीवनात यशस्वी बनवतात. ज्ञानाने भरलेली आई आणि बाप ह्याचे वर्णन करणे म्हणजे ज्ञानाचे महत्त्व अधोरेखित करणे. गुरुदेव आणि ज्ञान ध्यान साधण्याचा उल्लेख साधकाला संतुलित जीवन जगण्याचे मार्गदर्शन करतो.

"इह तुजवांचून आन मज कोणगे" याचा अर्थ ज्ञान विना अन्य काहीही उपयोगी नाही. "बाई नुपेक्षीगे ज्ञानबहिणी" म्हणजे ज्ञानाची बहिण कोणालाही नकार देत नाही. "राउळीचे कर्‍हे हारपले हाटीं" म्हणजे भक्तांच्या हृदयात ज्ञानाचे मूल्य आहे. शेवटचा श्लोक "नवल विपरीत देखिलें सृष्टीं" म्हणजे ज्ञानामुळे सृष्टीतील विपरीत गोष्टीही समजून घेता येतात. यामुळे ज्ञानाच्या व्यापकतेवर आणि त्याच्या जीवनातील महत्त्वावर जोर दिला जातो.

अभंग २२६:
उंच पताका झळकती।
टाळ मृदंग वाजती।
आनंदें प्रेमें गर्जती।
भद्रजाती विठ्ठलाचें॥१॥

आले हरीचे विनट।
वीर विठ्ठलाचे सुभट।
भेणें जाहले दिप्पट।
पळति थाट दोषांचे॥२॥

तुळसीमाळा कंठी।
गोपीचंदनाच्या उटी।
सहस्त्र विघ्नें लक्ष कोटी।
बारा वाटा पळताती॥३॥

सतत कृष्णमूर्ति सांवळी।
खेळे ह्रदयकमळीं।
शांति क्षमा तया जवळी।
जीवेंभावें अनुसरल्या॥४॥

सहस्त्र नामाचे हातियेर।
शंख चक्राचे श्रृंगार।
अतिबळ वैराग्याचे थोर।
केला मार षड्रवर्गां॥५॥

ऐसें एकांग वीर।
विठ्ठल रायाचें डिंगर।
बाप रखुमादेवीवर।
तींही निर्धारी जोडिला॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी विठोबाच्या भक्तिसंपन्न उत्सवाचे वर्णन केले आहे. "उंच पताका झळकती" याचा अर्थ भक्तीच्या उत्सवात पताकांचे झळकणे आणि आनंदाची गर्जना करणे यावर भर दिला आहे. "टाळ मृदंग वाजती" यामध्ये भक्तांच्या आनंदाच्या वातावरणात वाद्यांचे संगीत आहे.

"आले हरीचे विनट" म्हणजे विठोबा आणि त्यांच्या भक्तांचा विजय साजरा केला जात आहे. "वीर विठ्ठलाचे सुभट" यामध्ये वीरता आणि सुभटांचे सामर्थ्य दर्शवले आहे.

"तुळसीमाळा कंठी" हे तुळशीच्या मण्यांचे महत्त्व आणि गोपीचंदनाचा वापर दर्शवते. "सहस्त्र विघ्नें लक्ष कोटी" म्हणजे विघ्नांना हरविण्याचे आश्वासन आहे.

"सतत कृष्णमूर्ति सांवळी" याचा अर्थ कृष्णाची मूर्ती हृदयात चिरंतन स्थान आहे. "शांति क्षमा तया जवळी" म्हणजे शांतता आणि क्षमा यांचा समावेश आहे.

"सहस्त्र नामाचे हातियेर" म्हणजे नामजपाच्या शक्तीचे महत्त्व, आणि "अतिबळ वैराग्याचे थोर" यामुळे वैराग्याचे महत्त्व उभा राहतो.

शेवटी, "ऐसें एकांग वीर" म्हणजे विठोबाच्या भक्तांची एकजूट आणि "बाप रखुमादेवीवर" यामुळे रखुमादेवीच्या आशीर्वादाने भक्त एकत्रित झाले आहेत.

अभंग २२७:
कुंचे पताकाचे भार।
आले वैष्णव डिंगर।
भेणें पळती यमकिंकर।
नामें अंबर गर्जतसे॥१॥

आले हरिदासांचे थाट।
कळिकाळा नाहीं वाट।
विठ्ठलनामें करिती बोभाट।
भक्तां वाट सांपडली॥२॥

टाळ घोळ चिपळिया नाद।
दिंडि पताका मकरंद।
नाना बागडियाचे छंद।
कवच अभेद नामाचें॥३॥

वैष्णव चालिले गर्जत।
महावीर ते अद्रुत।
पुढें यमदूत पळत।
पुरला अंत महादोषा॥४॥

निवृत्ति संत हा सोपान।
महा वैष्णव कठीण।
मुक्ताबाई तेथें आपण।
नारायण जपतसे॥५॥

ज्ञानदेव वैष्णव मोठा।
विठ्ठल नामें मुक्तपेठा।
स्त्रान दान घडे श्रेष्ठा।
वैकुंठ वाटा संत गेले॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी वैष्णव भक्तांच्या उत्सवाचे आणि त्यांच्या आध्यात्मिक विजयाचे वर्णन केले आहे. "कुंचे पताकाचे भार" म्हणजे वैष्णवांचा उत्सव आणि आनंदाचे भार, ज्यात भक्तगण आनंदाने गातात आणि नाचतात.

"आले हरिदासांचे थाट" यामध्ये हरिदासांचे थाट आणि विठोबा नावाचे महत्त्व आहे. "भक्तां वाट सांपडली" याचा अर्थ भक्तांना सही मार्ग मिळाला आहे.

"टाळ घोळ चिपळिया नाद" म्हणजे वाद्यांचे गूंज आणि आनंदाने चुरशीचा उत्सव. "कवच अभेद नामाचें" म्हणजे नामजपाच्या शक्तीचा प्रभाव.

"वैष्णव चालिले गर्जत" यामध्ये वैष्णव भक्तांची शक्ती आणि यमदूतांना धावून जात असल्याचे वर्णन आहे. "महादोषा" याचा अर्थ भक्तांचा विजय आणि दुष्ट शक्तींचा नाश.

"निवृत्ति संत हा सोपान" म्हणजे निवृत्ती म्हणजे मुक्तीची सीढ़ी आहे, जिथे संत नारायणाचा आश्रय घेतात. "ज्ञानदेव वैष्णव मोठा" यामध्ये ज्ञानेश्वरा यांच्या आध्यात्मिकतेचा आदर व्यक्त केला आहे.

शेवटी, "वैकुंठ वाटा संत गेले" म्हणजे संतांचा मार्ग स्वर्गाच्या वाटेने आहे, जेथे ते उच्चतम स्थितीत जातात.

अभंग २२८:
पूर्वजन्मीं सुकृतें थोर केलीं।
तें मज आजि फळासि आलीं॥१॥

परमानंदु आजि मानसीं।
भेटी जाली या संतासी॥२॥

मायबाप बंधु सखे सोयरें।
यांते भेटावया मन न धरे॥३॥

एक एका तीर्थाहूनि आगळे।
तयामाजि परब्रह्म सांवळे॥४॥

निर्धनासि धनलाभु जाला।
जैसा अचेतनीं प्राण प्रगटला॥५॥

वत्स विघडलिया धेनु भेटली।
जैसी कुरंगिणी पाडसा मीनली॥६॥

हें पियुष्या परतें गोड वाटत।
पंढरिरायाचे भक्त भेटत॥७॥

बापरखुमादेविवर विठ्ठलें।
संत भेटतां भवदु:ख फीटलें॥८॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी पूर्वजन्मांतील चांगल्या कृत्यांची महती सांगितली आहे. "पूर्वजन्मीं सुकृतें थोर केलीं" म्हणजे आधीच्या जन्मांत केलेल्या शुभ कर्मांचा फळ आज त्यांना मिळाला आहे.

"परमानंदु आजि मानसीं" याचा अर्थ संतांचा आनंद त्यांच्या मनात अनुभवला जातो. "मायबाप बंधु सखे सोयरें" यामध्ये आत्मीयतेने जोडलेले संबंध व्यक्त केले आहेत, जिथे भेटीची इच्छा नेहमी असते.

"एक एका तीर्थाहूनि आगळे" याचा अर्थ प्रत्येक तीर्थस्थानाचे महत्व असून, त्या ठिकाणी परब्रह्माचा अनुभव आहे. "निर्धनासि धनलाभु जाला" म्हणजे जी व्यक्ती आधी निर्धन होती, ती धन्य झाली आहे.

"वत्स विघडलिया धेनु भेटली" यामध्ये संतांना प्राप्य झालेल्या दिव्य ज्ञानाचा संदर्भ दिला आहे. "हें पियुष्या परतें गोड वाटत" म्हणजे भक्तांच्या भेटीचा आनंद आणि प्रेम भव्य आहे.

शेवटी, "संत भेटतां भवदु:ख फीटलें" याचा अर्थ संतांच्या भेटीने भविष्यातील दु:ख दूर होते. संतांचा आशीर्वाद मिळवणे हे जीवनातील सर्वोत्तम धन आहे.

अभंग २२९:
आजी सोनियाचा दिनु।
वर्षे अमृताचा घनु॥१॥

हरी पाहिलारे हरी पाहिलारे।
सबाह्यभ्यंतरीं अवघा व्यापक मुरारी॥२॥

दृढ विटे मन मुळीं।
विराजीत वनमाळी॥३॥

बरवा संत समागमु प्रगटला आत्मरामु॥४॥

कृपासिंधु करुणा कर।
बापरखुमादेविवर॥५॥

सदगुरु निवृत्तीनाथाचे प्रसादानें प्राप्त।
झालेल्या स्थितीचा विचार।

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी दिव्य अनुभव, करुणा, आणि सदगुरुच्या कृपेची महती व्यक्त केली आहे. "आजी सोनियाचा दिनु" याचा अर्थ आजचा दिवस अत्यंत सुंदर आणि अमृतमय आहे, ज्यामुळे संतांच्या उपस्थितीने जीवनात अमृतासमान आनंदाची अनुभूती होत आहे.

"हरी पाहिलारे हरी पाहिलारे" यामध्ये हरी म्हणजे भगवान श्रीकृष्ण किंवा विठोबा यांची ओळख करून दिली आहे, ज्यांनी सर्व विश्वात आपले अस्तित्व व प्रसार केला आहे.

"दृढ विटे मन मुळीं" याचा अर्थ मनाची गहनता आणि स्थिरता आहे, जिथे संतांचा आत्मा वसतो. "बरवा संत समागमु प्रगटला आत्मरामु" म्हणजे संत आत्मराम यांचा प्रकट होणे, जो भक्तांसाठी मार्गदर्शक आहे.

"कृपासिंधु करुणा कर" यामध्ये संतांचा करुणारस व कृपाशक्तीचा उल्लेख आहे, ज्या आपल्या भक्तांसाठी सर्वकाही करतात. "सदगुरु निवृत्तीनाथाचे प्रसादानें प्राप्त" म्हणजे निवृत्तीनाथाच्या आशीर्वादाने ही स्थिती प्राप्त झाली आहे, जी जीवनातील सर्वात महत्वाची गोष्ट आहे.

अंततः, अभंगात संतांच्या कृपेचा, सद्गुरुंच्या आशीर्वादाचा आणि आत्मज्ञानाचा महत्त्व यावर जोर देण्यात आला आहे

.निवृत्तीनाथांचा प्रसाद – अभंग २३० रे २८२

अभंग २३०:
कापुराचे कळीवर अनळाचा मरगळा।
भेदोन द्वैताचा सोहळा केविं निवडों पाहे॥१॥

बोलु अखरीच वळला भीतरी नाहीं आला।
तो केविं विठ्ठला पावेजी तुम्हां॥२॥

मन बुध्दीसी जें आद्य तयासी जें वेद्य।
कळिकाळा कवळेना संधि जडोनि जाये॥३॥

वाचाळपणें परा येवो न ल्हाये दातारा।
अनुभवो भीतरा बाहेजु वेडावला॥४॥

निरयदृष्टी ती खोली येऊनी राहे बुबुळीं।
लवण ठाव घेऊनी जळीं केवि निवडों पाहे॥५॥

निवृत्तिदासु तेथें निवृत्ति करुनी पातें।
श्रीगुरुनिवृत्तिनाथें पुढें केलें॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी द्वैताची ओळख करून दिली आहे, जिथे कापुराच्या गंधाने आणि अनळाच्या रंगाने मनुष्याच्या अस्तित्वातील भेदभाव स्पष्ट केला आहे. "बोलु अखरीच वळला भीतरी नाहीं आला" यामध्ये भक्ति आणि आत्मज्ञानाच्या गूढतेचा उल्लेख आहे, जिथे ज्ञान प्राप्तीची प्रक्रिया आत्मा भेद करते.

"मन बुध्दीसी जें आद्य तयासी जें वेद्य" म्हणजे आधीच्या मन आणि बुद्धीच्या समजुतींवर आधारित ज्ञान प्राप्तीचा विचार. "वाचाळपणें परा येवो न ल्हाये दातारा" म्हणजे बोलण्याची क्षमता व्यक्तीला अनुभवाच्या क्षेत्रात आणते, परंतु बाह्य जगात फसवेगिरी निर्माण करते.

"निरयदृष्टी ती खोली येऊनी राहे बुबुळीं" यामध्ये चिंतनाची गहनता व्यक्त होते, जिथे आत्मज्ञानाच्या प्रक्रियेत मन आणि बुद्धी एकमेकांमध्ये जडतात. "निवृत्तिदासु तेथें निवृत्ति करुनी पातें" म्हणजे निवृत्तीनाथाच्या आशीर्वादाने स्वत्वाच्या गूढतेतून मुक्तता मिळवणे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भक्ती, ज्ञान आणि मूळ आत्म्याची ओळख यांचे महत्त्व व्यक्त केले आहे, जे शुद्धता आणि आत्मशोधाच्या मार्गात अगदी आवश्यक आहे.

अभंग २३१:
व्यक्ताव्यक्त दिठी घालूनि कल्पांता
कल्पना नुरोचि तेथें आतां॥१॥

पाहाणियाचा प्रपंचु पाहता।
निमाला कवणा बोलु ठेऊं आतां॥२॥

दुजें ह्मणो जाय तंव मी माजी हारपे।
नवर्णवे तुझी सत्ता रया।
गोडियेचें गोडपण गोडि केविं मिरवे।
तुजमाजी असतां ते वेगळीक रया॥३॥

निशीं जागरणीं निमाला कीं तंतुचि तंतीं आटला।
रसीं रसु दुणावला तुझ्या ठाई॥४॥

तेथें कल्पनेसि मूळ विरोनियां पाल्हाळ।
तैसें उभय संदीं तूं विदेहीरया॥५॥

या लागीं बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु
उदारु दिठीचे दिठीं माजी अंजन।
सुखीं सुख दुणावलें चौघा पडिले मौन्य।
येणें निवृत्तिरायें खुणा दाऊनियां सकळ।
डोळ्यांविण दिठी प्रबळ रया॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी व्यक्ती आणि ईश्वर यांमध्ये असलेल्या नातेसंबंधावर विचार केला आहे. "व्यक्ताव्यक्त दिठी घालूनि कल्पांता" यामध्ये व्यक्तीच्या अनुभवानुसार ईश्वराची कल्पना व्यक्त केली आहे, जिथे ती व्यक्तीच्या अनुभवानुसार बदलते.

"पाहाणियाचा प्रपंचु पाहता" यामध्ये जगाच्या वास्तवतेबद्दल विचार केला आहे. "निमाला कवणा बोलु ठेऊं आतां" म्हणजे ज्ञान मिळवण्यासाठी योग्य शब्द सापडत नाहीत.

"दुजें ह्मणो जाय तंव मी माजी हारपे" यामध्ये "दुजा" म्हणजे दुसरा, दुसऱ्या आयामात जाऊन व्यक्तीला स्वतःचा अहंकार तोडण्याची महत्त्वता दर्शवली आहे.

"निशीं जागरणीं निमाला कीं तंतुचि तंतीं आटला" यामध्ये रात्रीच्या जागरणामध्ये संपूर्ण जिवात्म्याची गहराई साक्षात होते. "रसीं रसु दुणावला तुझ्या ठाई" म्हणजे भक्तीच्या रसात चिंतन करते तेव्हा तो ईश्वराचा अनुभव घेऊ शकतो.

"तेथें कल्पनेसि मूळ विरोनियां पाल्हाळ" यामध्ये कल्पना आणि वास्तविकता यांचा संवाद दर्शवला आहे.

"सुखीं सुख दुणावलें चौघा पडिले मौन्य" म्हणजे सुखी असताना चारही बाजूंनी मौन पसरले आहे, जिथे ईश्वराचा अनुभव मनुष्याला गहिराई देते.

संपूर्ण अभंग भक्ती, आत्मा, आणि ईश्वराच्या जडणघडणीच्या गूढतेचा वेध घेतो, जिथे व्यक्तीची भक्ति त्याला सुखाचा अनुभव देते.

अभंग २३२:
अनुभव खुण मी बोले साजणी।
निरंजन अंजन लेईलें अंजनी॥१॥

गुरुमुखें साधन जालें पै निवृत्ति।
तत्त्वसार आपणचि जाली निवृत्ति॥२॥

बापरखुमादेंविवरा विठ्ठल कृपाचित्तें।
पुंडलिका साधलें प्रेम तत्त्वार्थे॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी अनुभवाच्या आधारे अध्यात्मिक प्रवासाची चर्चा केली आहे.

"अनुभव खुण मी बोले साजणी" यामध्ये अनुभव हे सर्वांत महत्त्वाचे आहे, जिथे निरंजन म्हणजे असत्य व भास यांपासून दूर राहणे, हे दर्शवले आहे. "अंजनी" म्हणजे ज्ञान किंवा बोध, जो आध्यात्मिक मार्ग दर्शवतो.

"गुरुमुखें साधन जालें पै निवृत्ति" यामध्ये गुरुच्या मार्गदर्शनाखाली साधना करणे म्हणजे आत्मा साधित करणे, जिथे "तत्त्वसार आपणचि जाली निवृत्ति" म्हणजे आत्मज्ञानामुळे माणसाची आत्मा स्वच्छ होते.

"बापरखुमादेंविवरा विठ्ठल कृपाचित्तें" यामध्ये विठोबा म्हणजे ईश्वराची कृपा, जिचा अनुभव घेतल्यावर साधक पुंडलिकासारखा प्रेमात परिपूर्ण होतो. "प्रेम तत्त्वार्थे" म्हणजे प्रेम हा आत्मज्ञानाचे सार आहे.

संपूर्ण अभंगात अनुभव, गुरु, आणि प्रेमाचे महत्व दर्शवले आहे, जिथे सत्य आणि ज्ञानाच्या शोधात साधना आवश्यक आहे.

अभंग २३३:
पदोपदीं निजपद गेलें वो।
कर्म संचित सकर्म जालें वो॥१॥

तेथें आपुलें नाठवे कांहीं वो।
आपाआपणा न संपडे डाईवो॥२॥

श्रीगुरुप्रसादें ज्ञान बोधु झाला वो।
नव्हे तें ठाउकें पडिलें माय वो॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी कर्म, आत्मज्ञान, आणि गुरुच्या कृपेचा महत्त्व स्पष्ट केला आहे.

"पदोपदीं निजपद गेलें वो" म्हणजे प्रत्येक पावलावर, आत्मा आपल्या खऱ्या स्थानाकडे (निजपद) जातो. "कर्म संचित सकर्म जालें वो" यामध्ये कर्मांचे महत्त्व दर्शवले आहे, जिथे संचित कर्मांनी (ज्यांचे परिणाम असतात) माणसाला संपूर्णत्वाकडे (सकर्म) नेते.

"तेथें आपुलें नाठवे कांहीं वो" म्हणजे त्या आत्म्याच्या प्रवासात, त्याचे स्वत्व किंवा नाठव (आत्मा) कुठेही नसते, जो काहीही अनुभवले तरी ते आपल्यालाच परत भेटते. "आपाआपणा न संपडे डाईवो" म्हणजे आत्मा कधीही संपत नाही, तो शाश्वत आहे.

"श्रीगुरुप्रसादें ज्ञान बोधु झाला वो" यामध्ये गुरुच्या कृपेने आत्मज्ञान प्राप्त झाले आहे. "नव्हे तें ठाउकें पडिलें माय वो" म्हणजे आधीच्या स्थितीत ज्ञान नसले तरी आता ज्ञान मिळाले आहे.

संपूर्ण अभंग आत्मा, कर्म, आणि गुरुच्या कृपेच्या आधारे ज्ञान प्राप्तीचा मार्ग दर्शवतो.

अभंग २३४:

इवलेंसें रोप लाविलें द्वारीं।
त्याचा वेल गेला गगनावरी॥१॥

मोगरा फ़ुलला मोगरा फ़ुलला।
फ़ुलें वेंचिता अतिभारुकळियांसि आला॥२॥

मनाचिये गुंती गुंफ़ियेला शेला।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलीं अर्पिला॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भावनात्मक आणि आध्यात्मिक गुंफण केलेली आहे. "इवलेंसें रोप लाविलें द्वारीं" यामध्ये द्वारावर रोप लावल्याचे वर्णन केले आहे, ज्याचा वेल आकाशात गेला आहे. हे प्रतीकात्मक आहे, म्हणजे साधना किंवा भक्तीच्या माध्यमातून आत्मा उंचावतो.

"मोगरा फ़ुलला" म्हणजे भक्तीच्या बगिच्यात प्रेम आणि श्रद्धा फुललेली आहे. "फुलें वेंचिता अतिभारुकळियांसि आला" यामध्ये प्रेमाचा आभार व्यक्त केलेला आहे, म्हणजे फुललेल्या प्रेमाचे मूल्य अनमोल आहे.

"मनाचिये गुंती गुंफ़ियेला शेला" यामध्ये मनाच्या गुंतीत प्रेम आणि भक्तीची शेल अशी गुंफण केली आहे. "बापरखुमादेविवर विठ्ठलीं अर्पिला" यामध्ये सर्व भक्ती आणि प्रेम भगवान विठोबा (विठ्ठल) यांना अर्पित केले आहे.

संपूर्ण अभंग भक्ती, प्रेम, आणि आध्यात्मिक उन्नतीचा मार्ग दर्शवतो.

अभंग २३५:
प्रकृतीचें पूजन प्राप्तिविण जाण।
प्राप्ति सिंचन दोन्हीं वायां गेलीं॥१॥

पूजन कवणा करुं सिंचन कवणा करुं।
नाहीं नव्हे तें धरुं गुरुमुखें॥२॥

रखुमादेविवर गुरुमुखा भ्याला।
होता तो लपाला नाहीं ते ठाई॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी प्रकृतीची महत्त्वता आणि गुरूच्या उपासनेवर प्रकाश टाकला आहे.

"प्रकृतीचें पूजन प्राप्तिविण जाण" यामध्ये सांगितले आहे की, जगातील सर्व गोष्टींचे पूजन करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून आपण जीवनात मिळवलेले ज्ञान आणि अनुभव वाढवू शकू. "प्राप्ति सिंचन दोन्हीं वायां गेलीं" म्हणजे प्राप्त केलेल्या ज्ञानाचे आणि भक्तीचे सिंचन जीवनाच्या दोन महत्वाच्या वायांमध्ये होते.

"पूजन कवणा करुं सिंचन कवणा करुं" या प्रश्नात संत विचारतात की, पूजन कोणासाठी करावे आणि सिंचन कोणासाठी करावे, हे गुरुमुखाच्या मार्गदर्शनाशिवाय कसे ठरवायचे?

"रखुमादेविवर गुरुमुखा भ्याला" यामध्ये सांगितले आहे की, जो व्यक्ती गुरुच्या आशीर्वादाने उभा राहतो, त्याला कधीही लपावे लागणार नाही. हे अभंग एक प्रकारे गुरुप्रमुखतेचा महिमा व्यक्त करतो आणि आत्मा व प्रकृती यांच्या एकात्मतेवर जोर देतो.

अभंग २३६:
जन्मा आवर्ती येरझारी फ़िटली।
ब्रह्मसमदृष्टी जाली गुरुमुखें॥१॥

भागल्याचा सिणु भागल्यानें नेला।
भाग्योदय जाला भाग्येविण॥२॥

रखुमादेविवरु भाग्यें जोडला।
जोडोनी मोडला कांहीं नव्हतेपणें॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी जन्मातील आवर्तन, भाग्य आणि गुरुच्या मार्गदर्शनावर भाष्य केले आहे.

"जन्मा आवर्ती येरझारी फ़िटली" यामध्ये सांगितले आहे की, जीवनाच्या चक्रात एकाच धाग्यात अडकून राहणे योग्य नाही. "ब्रह्मसमदृष्टी जाली गुरुमुखें" याचा अर्थ, गुरुच्या कृपेने ब्रह्मदृष्टी प्राप्त झाली आहे, ज्यामुळे सत्याचे ज्ञान मिळवले आहे.

"भागल्याचा सिणु भागल्यानें नेला" म्हणजे भाग्याच्या मार्गाने आपला भाग्याचा उद्धार झाला आहे. "भाग्योदय जाला भाग्येविण" म्हणजे भाग्याचे उगम म्हणजेच योग्य वेळेवर योग्य गोष्टी प्राप्त होणे, हे भाग्याच्या आभावी शक्य नाही.

"रखुमादेविवरु भाग्यें जोडला" यामध्ये संत ज्ञानेश्वारांनी सांगितले आहे की, गुरुच्या आशीर्वादाने भाग्य एकत्रित केले आहे. "जोडोनी मोडला कांहीं नव्हतेपणें" म्हणजे हे भाग्य एकत्र केले की ते कधीही मोडणार नाही.

संपूर्ण अभंग भक्ती, भाग्य आणि गुरुच्या मार्गदर्शनाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतो.

अभंग २३७:
दृश्यादृश्य नातळे स्थूळ प्रपंचभान।
तेथें मायेचें कारण हेत नाहीं॥
म्हणोनि ज्ञानविज्ञान कल्पना लक्षण।
तेथें सुखासि सुख जाण भोगिताहे॥१॥

नामावांचुनि संवादे निवृत्ति अभेदपदें।
निज भजनीं स्वानंदें नवल पाहे॥२॥

तेथें दिवस ना रात्री सर्वहेतुविवर्जितु।
स्वयंभासक तूं नवल त्यांचें॥
चिन्मय ना चिन्मात्र वेद्य सर्वगत।
स्वसंवेद्य साक्षभूत।
आपणवासीं॥४॥

स्वसंवेद्य सन्मुखता भेदु नाहीं आतां।
भक्ति आणि परमार्था हेंचि रुप॥५॥

निवृत्तिप्रसादें संपर्केसि बोध।
नीत नवा आनंद ज्ञानदेवा॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी दर्शनीय आणि अदृश्य यांच्यातील संबंधावर, तसेच ज्ञान आणि भक्ति यांच्या महत्वावर विचारले आहेत.

"दृश्यादृश्य नातळे स्थूळ प्रपंचभान" म्हणजे प्रपंचातील सर्व दृश्य आणि अदृश्य संबंधांना एकत्रित करून पाहणं, आणि "तेथें मायेचें कारण हेत नाहीं" याचा अर्थ तिथे माया किंवा भ्रामकता नसल्याने, वास्तविकता जाणून घेणे आवश्यक आहे.

"ज्ञानविज्ञान कल्पना लक्षण" यामध्ये ज्ञान आणि विज्ञान यांच्या माध्यमातून सुख आणि आनंद प्राप्त करण्याची साधना आहे. "स्वानंदें नवल पाहे" म्हणजे आपला आनंद अनुभवणं हेच खरे कार्य आहे.

"तेथें दिवस ना रात्री सर्वहेतुविवर्जितु" यामध्ये सांगितले आहे की, तिथे वेळेचे बंधन नाही. "स्वयंभासक तूं नवल त्यांचें" म्हणजे आपणच आपल्या वास्तविकतेत एक नवा प्रकाश आणतो.

"स्वसंवेद्य सन्मुखता भेदु नाहीं आतां" यामध्ये सांगितले आहे की, आत्मज्ञानाच्या स्थितीत भेदभाव नसतो.

शेवटी, "निवृत्तिप्रसादें संपर्केसि बोध" याचा अर्थ निवृत्तिप्राप्तीच्या आशीर्वादाने ज्ञानाची प्राप्ती होईल, ज्यामुळे नवा आनंद प्राप्त होतो.

संपूर्ण अभंग भक्ती, ज्ञान आणि आत्मसाक्षात्काराच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतो.

अभंग २३८:
अंतरींच्या सुखा नाहीं पै मर्यादा।
यापरि अगाधा होऊनि खोल॥१॥

तेथें गोविंदु आवघाचि जाला।
विश्व व्यापुनिया उरला असे॥२॥

बाह्यअभ्यंतरी नाहीं आपपार।
सर्व निरंतर नारायण॥३॥

मी पण माझें न देखे दुजे।
ज्ञानदेवो म्हणे ऐसें केलें निवृत्तिराजे॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी अंतरीच्या सुखाबद्दल विचारले आहे, जे केवळ सीमित नसून अगाध आणि खोल आहे. "अंतरींच्या सुखा नाहीं पै मर्यादा" याचा अर्थ असं सुख कुठल्याही पद्धतीने मर्यादित नाही, हे अगदी खोल आहे.

"तेथें गोविंदु आवघाचि जाला" म्हणजे गोविंद म्हणजे नारायण सर्वत्र व्यापून राहतात, आणि तेव्हा तेथे सर्वत्र सुख अनुभवले जाते.

"बाह्यअभ्यंतरी नाहीं आपपार" यामध्ये बाह्य आणि अंतर्गत दोन्ही जगाचे अस्तित्व नाही; सर्वत्र एकाच निरंतर नारायणाचा आधार आहे.

शेवटी, "मी पण माझें न देखे दुजे" याचा अर्थ साधकांनी आत्मज्ञान प्राप्त केल्यावर त्यांना कोणताही भेद न वाटता, आत्मा आणि परमात्मा यांचा एकत्व अनुभवायला मिळतो. "ज्ञानदेवो म्हणे ऐसें केलें निवृत्तिराजे" यामध्ये ज्ञानेश्वरा असा अनुभव प्रतिपादन करतो की हेच वास्तव आहे, जे निवृत्तिराजांच्या मार्गदर्शनात प्राप्त होते.

संपूर्ण अभंग भक्ती, एकात्मता आणि आत्मज्ञानाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकतो.

अभंग २३९:
लेउनि अंजन दाविलें निधान।
देखतांचि मन मावळलें॥१॥

ऐसिया सुखाचे करुनियां आळें।
बीज तें निर्मळ पेरी आतां॥२॥

ज्ञानाचा हा वाफ़ा भरुनियां कमळीं।
सतरावी निराळी तिंबतसे॥३॥

निवृत्ति प्रसादें पावलों या सुखा।
उजळलीया रेखा ज्ञानाचिया॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ज्ञानाच्या अनुभवाने प्राप्त झालेल्या सुखाबद्दल वर्णन केले आहे.

"लेउनि अंजन दाविलें निधान" यामध्ये अंजन म्हणजे चष्मा किंवा दृष्टिपात करणे, आणि निधान म्हणजे खजिना; त्यामुळे ज्ञानाने बोध घेतल्याने मनाचा प्रकाश झाला आहे. "देखतांचि मन मावळलें" म्हणजे या ज्ञानाच्या प्रकाशामुळे मन सुखाने भरून गेलं आहे.

"ऐसिया सुखाचे करुनियां आळें" याचा अर्थ, या सुखाच्या कारणाने संत आत्मसुख अनुभवतात, "बीज तें निर्मळ पेरी आतां" म्हणजे ह्या सुखाचे मूळ म्हणजे निर्मळता आहे.

"ज्ञानाचा हा वाफ़ा भरुनियां कमळीं" म्हणजे ज्ञानाचा हा अनुभव केवळ एकदम गहन आहे, "सतरावी निराळी तिंबतसे" याचा अर्थ ज्ञानातील विविधता जाणीव होत आहे.

"निवृत्ति प्रसादें पावलों या सुखा" यामध्ये निवृत्ति म्हणजे मोक्ष किंवा आत्मज्ञानाचा अनुभव; हा अनुभव प्राप्त केल्यावर "उजळलीया रेखा ज्ञानाचिया" म्हणजे ज्ञानाचा प्रकाश आपल्याला सर्वत्र दिसतो.

संपूर्ण अभंग संतांच्या ज्ञानाने आणि त्याच्या आनंदाने एकता अनुभवायला शिकवतो.

अभंग २४०:
मी माझें द्वैत अद्वैत होउनि ठेलें।
सदगुरु एका बोलें ठेविलें ठायीं॥१॥

द्वैत गिळी अद्वैत मेळीं।
चित्ताची काजळी तोडी वेगीं॥२॥

ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति उदार।
दीपीं दीप स्थिर केला सोयी॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी द्वैत आणि अद्वैत या तत्त्वांचा विवेचन केला आहे.

"मी माझें द्वैत अद्वैत होउनि ठेलें" म्हणजे द्वैत म्हणजे भेद, अद्वैत म्हणजे एकता; म्हणजे संताने स्वतःच्या मनातील द्वैत (भेद) भावना अद्वैतात (एकतेत) विलीन केली आहे.

"सदगुरु एका बोलें ठेविलें ठायीं" याचा अर्थ सदगुरुने एकच सच्चा मार्ग दाखवला आहे जो ज्ञानाच्या प्रकाशाने भरलेला आहे.

"द्वैत गिळी अद्वैत मेळीं" म्हणजे द्वैत भावना अद्वैतात विलीन झाली आहे, "चित्ताची काजळी तोडी वेगीं" याचा अर्थ म्हणजे मनाच्या धुंद अवस्थेमुळे निर्माण झालेल्या अडथळ्यांचा नाश झाला आहे.

"ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति उदार" म्हणजे संत ज्ञानेश्वारांचा अनुभव उदार आहे, "दीपीं दीप स्थिर केला सोयी" याचा अर्थ ज्ञानाने दीप किंवा प्रकाश स्थिर केला आहे, ज्यामुळे सर्व अंधार दूर झाला आहे.

या अभंगात संतांनी ज्ञान आणि आत्मबोधाच्या मार्गाने साधना करण्याची प्रेरणा दिली आहे.

अभंग २४१:
अनंत अनंता परी देखतां अंतरीं।
ह्रदयाभींतरीं मज निववितो माये॥१॥

चाळवी चक्रचाळ अलमट गोपाळ।
यानें केला सुकाळ सहज सुखाचा वो माये॥२॥

सांगवी ते सांगणी उमगूनि चक्रपाणी।
त्या निर्गुणाचे रहणी मी रिघालें वो माये॥३॥

भ्रांतिभुली फ़ेडूनियां निवृत्ति।
रखुमादेविवरु विठ्ठलीं गती जाली वो माये॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी अनंततेचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

"अनंत अनंता परी देखतां अंतरीं" म्हणजे अनंताची अनुभूती होत असतानाही हृदयात असलेल्या मायेचा अनुभव घेत आहे.

"चाळवी चक्रचाळ अलमट गोपाळ" याचा अर्थ भगवान श्रीकृष्णाच्या लीलांचा अनुभव घेत आहे, ज्याने सुखाचा अनुभव दिला आहे.

"सांगवी ते सांगणी उमगूनि चक्रपाणी" म्हणजे त्या निर्गुण, निराकार तत्त्वाचा अनुभव घेताना आत्मा शांत झाला आहे.

"भ्रांतिभुली फ़ेडूनियां निवृत्ति" म्हणजे संपूर्ण भ्रम नष्ट झाल्यावर संत ज्ञानेश्वारांनी निवृत्तीचा अनुभव घेतला आहे, "रखुमादेविवरु विठ्ठलीं गती जाली वो माये" याचा अर्थ विठोबाच्या आशीर्वादामुळे जीवनात गती प्राप्त झाली आहे.

या अभंगात संतांनी अनंतता, आत्मा आणि तत्त्वज्ञान यांचे साधकत्व व्यक्त केले आहे, ज्यामुळे भक्ताला आत्मज्ञान प्राप्त होतो.

अभंग २४२:
पंचविसा वेगळें महत्तत्त्व बोलिजे।
तें मज अंगविजे ऐसें निवृत्तीं केलें वो माये॥१॥

सहज बोधें बोधलें न विचारीं आपुलें।
म्हणोनियां मुकलें अवघ्यांसी वो माय॥२॥

पांचाहूनी परती मी जाहालिये निवृत्ति।
चिदानंदीं सरती स्वरुपीं वो माये॥३॥

ऐसें जाहलें चांग अचिर देवांग।
रखुमादेवीवरें पांग फ़ेडिला वो माये॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आध्यात्मिक अनुभव आणि निवृत्तीसंदर्भात विचार केले आहेत.

"पंचविसा वेगळें महत्तत्त्व बोलिजे" म्हणजे पंच महत्त्वाच्या तत्त्वांचा विचार करत आहेत. "तें मज अंगविजे ऐसें निवृत्तीं केलें वो माये" याचा अर्थ या महत्त्वांनी त्यांच्या आत्म्यात एक विलक्षण परिवर्तन केले आहे.

"सहज बोधें बोधलें न विचारीं आपुलें" म्हणजे त्यांनी सहजपणे ज्ञान प्राप्त केले आहे आणि त्यामध्ये विचार करण्याची आवश्यकता भासली नाही.

"पांचाहूनी परती मी जाहालिये निवृत्ति" याचा अर्थ पंच तत्त्वांमध्ये मनोयोग साधताना, त्यांनी निवृत्तिमार्गाचा अनुभव घेतला आहे.

"चिदानंदीं सरती स्वरुपीं वो माये" म्हणजे चिदानंद स्वरुपात, जो सदैव आनंदी असतो, त्या स्थितीत ते आले आहेत.

"ऐसें जाहलें चांग अचिर देवांग" याचा अर्थ या अनुभवामुळे ते चांगले आणि आंतरिक देवत्व साधित झाले आहेत.

"रखुमादेवीवरें पांग फ़ेडिला वो माये" म्हणजे विठोबा आणि रखुमाईच्या आशीर्वादाने त्यांच्या जीवनातील सर्व अडचणी दूर झाल्या आहेत.

या अभंगात संतांनी ज्ञान, निवृत्ती आणि देवाच्या आशीर्वादाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे, ज्यामुळे भक्ताला आत्मशांती आणि शाश्वत आनंद प्राप्त होतो.

अभंग २४३:
साध्यसाधनकाज निवृत्तिचें गुज।
केशव सहज सर्वंभूतीं॥१॥

रामकृष्ण मंत्रें प्रोक्षियेलीं गात्रें।
हरिरुप सर्वत्र क्षर दिसे॥२॥

गुरुगम्य चित्त जालें माझें हित।
दिनदिशीं प्राप्त हरि आम्हां॥३॥

पूर्णिमाप्रकाशचंद्र निराभास।
हरि हा दिवस उगवला॥४॥

चकोरें सेवीति आळीउळें पाहाती।
घटघटा घेती अमृतपान॥५॥

ऐसें हें पठण ज्ञानदेवा जालें।
निवृत्तीनें केलें आपणा ऐसें॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी निवृत्तिच्या महत्त्वाबद्दल आणि देवाच्या साक्षात्काराबद्दल विचारले आहेत.

"साध्यसाधनकाज निवृत्तिचें गुज" याचा अर्थ साधनेची आणि साध्याची चांगली गूढता निवृत्तीत आहे, जो केशवाशी संबंधित आहे.

"रामकृष्ण मंत्रें प्रोक्षियेलीं गात्रें" याचा अर्थ राम आणि कृष्ण यांच्या मंत्रांनी शरीरात एक साक्षात्कार घडवला आहे.

"गुरुगम्य चित्त जालें माझें हित" याचा अर्थ गुरुच्या मार्गाने माझा मनास लाभ झाला आहे.

"दिनदिशीं प्राप्त हरि आम्हां" म्हणजे दिनरात हरि प्राप्त होतो आहे.

"पूर्णिमाप्रकाशचंद्र निराभास" याचा अर्थ पूर्णिमेच्या प्रकाशात चंद्र निराकार आहे.

"हरि हा दिवस उगवला" म्हणजे हरिचा प्रकाश आता सर्वत्र दिसतो आहे.

"चकोरें सेवीति आळीउळें पाहाती" म्हणजे चकोर पाण्यातील चंद्राचे दर्शन घेतो आहे.

"घटघटा घेती अमृतपान" याचा अर्थ चकोर अमृताचे पान घेतो आहे.

"ऐसें हें पठण ज्ञानदेवा जालें" याचा अर्थ ज्ञानेश्वारांनी हे सर्व सांगितले आहे, जे निवृत्तीत साधता येईल.

या अभंगात संतांनी ज्ञान, प्रेम, आणि भक्तीच्या मार्गाने साधनेची गूढता स्पष्ट केली आहे, ज्यामुळे भक्ताला आत्मिक शांती आणि आनंद मिळतो.

अभंग २४४:
अवेवीं सावेव सम साम्य बुध्दी।
शांति दया सिध्दि प्रगटल्या॥१॥

वोळली हे कृपा निवृत्ति दयाळा।
सर्व रोम पाल्हाळा प्रेमांकुर॥२॥

दिवसाचें चांदिणें रात्रीचें उष्ण।
सागितला प्रश्न निवृत्तिराजें॥३॥

सोहंसिध्दमंत्रें प्रोक्षिलासंसार।
मरणाचि येरझार कुंठीयेली॥४॥

चित्तवित्तगोत आपण पैं जाला।
देहीं देहभाव गेला माझा॥५॥

ज्ञानदेवा रसिं स्त्रान दान गंगे।
प्रपंचेसी भंगे विषयजात॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञानाच्या अनुभवाबद्दल, शांती आणि दयाबद्दल विचारले आहेत.

"अवेवीं सावेव सम साम्य बुध्दी" याचा अर्थ बुद्धीमध्ये समता आणि साम्य येते, जिथे शांती, दया, आणि सिद्धी प्रकट होतात.

"वोळली हे कृपा निवृत्ति दयाळा" याचा अर्थ निवृत्तिस्वामीची कृपा सर्वत्र व्यापली आहे, जिथे प्रेमाचे अंकुर उगवतात.

"दिवसाचें चांदिणें रात्रीचें उष्ण" याचा अर्थ दिवसा चंद्राच्या प्रकाशात आणि रात्रीच्या उष्णतेत सृष्टीसंबंधी विचारलेला प्रश्न निवृत्तिराजाने उत्तर दिला आहे.

"सोहंसिध्दमंत्रें प्रोक्षिलासंसार" याचा अर्थ सोहं मंत्राच्या सिद्धीने संसारात प्रकट झाले आहे.

"मरणाचि येरझार कुंठीयेली" म्हणजे मरणाचे भय आणि अवसाद याला दूर केले आहे.

"चित्तवित्तगोत आपण पैं जाला" याचा अर्थ आत्मा आणि चित्त एकत्रित झाले आहेत, जिथे देहभावाच्या सीमारेषा लोप पावतात.

"ज्ञानदेवा रसिं स्त्रान दान गंगे" याचा अर्थ ज्ञानेश्वारांनी गंगेच्या पाण्याने जीवनात रस भरला आहे.

"प्रपंचेसी भंगे विषयजात" म्हणजे प्रपंचाच्या भांगेत विषयांचा अद्वितीय अनुभव घेण्यात आलेला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मा, कृपा, आणि प्रेमाची महत्त्वता स्पष्ट केली आहे, जी भक्तांना शांती आणि आनंद देते.

अभंग २४५:
अरे अरे ज्ञाना झालासि पावन।
तुझें तुज ध्यान कळों आलें॥१॥

तुझा तूंचि देव तुझा तूंचि भाव।
फ़िटला संदेह अन्यतत्त्वीं॥२॥

मुरडूनियां मन उपजलासि चित्तें।
कोठें तुज रितें न दिसे रया॥३॥

दीपकीं दीपक मावळल्या ज्योती।
घरभरी वाती शून्य झाल्या॥४॥

वृत्तीची निवृत्ति आपणासकट।
अवघेंची वैकुंठ चतुर्भुज॥५॥

निवृत्ति परमअनुभव नेमा।
शांति पूर्ण क्षमा ज्ञानदेवो॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ज्ञानाच्या अनुभवाची महत्ता स्पष्ट केली आहे.

"अरे अरे ज्ञाना झालासि पावन" याचा अर्थ, ज्ञानाच्या प्राप्तीने पवित्रता मिळवली आहे.

"तुझें तुज ध्यान कळों आलें" याचा अर्थ तुज स्वतःवर ध्यान देणे आवश्यक आहे.

"तुझा तूंचि देव तुझा तूंचि भाव" याचा अर्थ तूच तुझा देव आणि तूच तुझा भाव आहेस. यामुळे अन्य कोणत्याही संदिग्धतेची आवश्यकता नाही.

"मुरडूनियां मन उपजलासि चित्तें" म्हणजे मन मुरडून एकाग्रता साधता येते, परंतु तुझा साक्षात्कार कोठेही दिसत नाही.

"दीपकीं दीपक मावळल्या ज्योती" याचा अर्थ, दीपकाच्या प्रकाशामुळे प्रकाश मावळला आहे, आणि घरातील वाती शून्य झाल्या आहेत.

"वृत्तीची निवृत्ति आपणासकट" याचा अर्थ, आत्मा आणि वृत्तीचा निवृत्ती प्राप्त करणे म्हणजे वैकुंठात प्रवेश करणे.

"निवृत्ति परमअनुभव नेमा" याचा अर्थ निवृत्तिस्वामीचा अनुभव सदा परिपूर्ण असावा.

"शांति पूर्ण क्षमा ज्ञानदेवो" म्हणजे ज्ञानेश्वारांनी शांती आणि क्षमा मिळवण्याचे मार्गदर्शन केले आहे.

या अभंगात ज्ञान आणि आत्मा यांच्या अनुभवावर जोर दिला आहे, जो भक्तांच्या जीवनात शांती आणि पवित्रता आणतो.

अभंग २४६:
परेसी जंव पाहे तंव दिसे हें अरुतें।
तळीं तळाखालतें विश्वरुप॥१॥

दिव्य चक्षूदृष्टि निवृत्तीनें दिधली।
अवघीच बुझाली विष्णुमाया॥२॥

शम दम कळा दांत उदांत।
शंतित्तत्त्व मावळत उपरमेसी॥३॥

रयनि दिनमणी गगनासकट।
अवघेची वैकुंठ तया घरीं॥४॥

उध्दट कारण केलें हो ऐसें।
तुष्टोनि सौरसें केलें तुम्हीं॥५॥

ज्ञानदेव शरण निवृत्तीच्या चरणा।
कांसवीचा पान्हा पाजीयेला॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी तत्त्वज्ञानाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे.

"परेसी जंव पाहे तंव दिसे हें अरुतें" याचा अर्थ, जेव्हा आपण बाह्य जगाकडे पाहतो, तेव्हा त्या दृष्टीत असीमता किंवा अरुत दर्शविलेली असते.

"तळीं तळाखालतें विश्वरुप" याचा अर्थ, यामध्ये अदृश्य रूपाने सृष्टीच्या तळात विश्व आहे.

"दिव्य चक्षूदृष्टि निवृत्तीनें दिधली" याचा अर्थ, निवृत्तीसाठी दिव्य दृष्टि प्राप्त होते.

"अवघीच बुझाली विष्णुमाया" याचा अर्थ, या ज्ञानामुळे विष्णुची मायावी शक्ती मिटवली जाते.

"शम दम कळा दांत उदांत" म्हणजे मनाचे आणि इंद्रियांचे नियंत्रण साधून शांती साधणे.

"शंतित्तत्त्व मावळत उपरमेसी" याचा अर्थ, तत्त्वज्ञानाची शांती आणि स्थिरता अनुभवण्यात येते.

"रयनि दिनमणी गगनासकट" याचा अर्थ, सर्वत्र त्या दिव्य प्रकाशाचा प्रभाव असतो.

"अवघेची वैकुंठ तया घरीं" म्हणजे तिथे सर्व काही वैकुंठ रूपात आहे.

"उध्दट कारण केलें हो ऐसें" याचा अर्थ, हे सृष्टीतील कारण कोणतेही असू शकते.

"तुष्टोनि सौरसें केलें तुम्हीं" म्हणजे तुम्ही या सर्वांत तृप्त केले आहे.

"ज्ञानदेव शरण निवृत्तीच्या चरणा" याचा अर्थ, ज्ञानेश्वरा निवृत्तीस्मरणात शरण आहेत.

"कांसवीचा पान्हा पाजीयेला" म्हणजे त्यांच्याकडे आपले कष्ट आणि दुःख बिस्कट करून त्यांना मदत केली आहे.

या अभंगात ज्ञान आणि भक्ति यांचे सामर्थ्य प्रकट केले आहे, जे आध्यात्मिक अनुभवात शांती आणि मुक्ती मिळवण्यास मदत करते.

अभंग २४७:
ऐसें हें अंडज सांगितलें देवें।
सांगोनिया भावें गिळियेलें॥१॥

गिळिला प्रपंच समाप्ति इंद्रियां।
वैष्णवी हे माया बिंबाकार॥२॥

निरशून्य शून्य साधूनि उपरम।
वैकुंठीचे धाम ह्रदय केलें॥३॥

जिव शिव शेजे पंक्तीस बैसली।
पंचतत्वांची बोली नाहीं तेथें॥४॥

तत्त्वीं तत्त्व गेलें बोलणें वैखरी।
वेदवक्ते चारी मान्य झाले॥५॥

ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति तुष्टला।
सर्वागें दीधला समबोध॥६॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी अद्वितीयता आणि आध्यात्मिक स्थितीचे वर्णन केले आहे.

"ऐसें हें अंडज सांगितलें देवें" याचा अर्थ, हे सर्व काही अनंत अंडज (सृष्टीच्या आधीचे) तत्वज्ञानाने सांगितले आहे.

"सांगोनिया भावें गिळियेलें" म्हणजे या ज्ञानाचा अनुभव घेतल्यावर मनाला समजले की सर्व काही तत्त्वज्ञानाचा एक भाग आहे.

"गिळिला प्रपंच समाप्ति इंद्रियां" म्हणजे प्रपंचातील सर्व इंद्रियांनी एकत्रितपणे अनुभव घेतले आणि त्याचा समाप्ति गाठला.

"वैष्णवी हे माया बिंबाकार" याचा अर्थ, हे ज्ञान वैष्णवाची माया आहे, जी आकाराच्या बिंबात व्यक्त होते.

"निरशून्य शून्य साधूनि उपरम" म्हणजे निराशेमध्ये शून्य साधून विश्रांती मिळवली आहे.

"वैकुंठीचे धाम ह्रदय केलें" याचा अर्थ, वैकुंठाची अनुभूती हृदयात आहे.

"जिव शिव शेजे पंक्तीस बैसली" म्हणजे जीव आणि शिव एकत्र येऊन एकत्रितपणे बसले आहेत.

"पंचतत्वांची बोली नाहीं तेथें" म्हणजे पंचतत्त्वांचा संवाद येथे नाही.

"तत्त्वीं तत्त्व गेलें बोलणें वैखरी" याचा अर्थ, तत्त्वज्ञानाच्या शब्दात बोलले जाते.

"वेदवक्ते चारी मान्य झाले" म्हणजे वेदाच्या वक्त्यांनी हे चार तत्त्व स्वीकारले आहेत.

"ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति तुष्टला" याचा अर्थ, ज्ञानेश्वरा निवृत्तीच्या तत्त्वाला समर्पित आहेत.

"सर्वागें दीधला समबोध" म्हणजे सर्वत्र एकात्मता अनुभवली आहे.

या अभंगात ज्ञान, अनुभव, आणि अंतर्ज्ञानाच्या गूढतेचा थोडा खुलासा केला आहे, ज्याने आध्यात्मिक स्थिरतेचा अनुभव घेण्यास मदत केली आहे.

अभंग २४८:
सत्त्व रज तम प्रकृती अपारा।
याहि भिन्न प्रकारा हरी रया॥१॥

दिसोनि न दिसे लोकीं व्यापारी।
घटमठ चार्‍ही हरी व्याप्त॥२॥

स्वानुभवें धरी अनुभवें वाट।
तंव अवचित बोभाट पुढें मागें॥३॥

ज्ञानदेव म्हणे न कळे याची लीला।
ते निवृत्तीनें डोळां दाविली मज॥४॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी सृष्टीच्या तत्त्वज्ञानाचा आणि अनुभवाचा गूढपणा स्पष्ट केला आहे.

"सत्त्व रज तम प्रकृती अपारा" याचा अर्थ, सृष्टीतील सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण आहेत, जे भिन्न प्रकारांमध्ये व्यक्त होतात.

"याहि भिन्न प्रकारा हरी रया" म्हणजे या गुणांच्या भिन्नता असूनही, सर्वत्र हरि व्याप्त आहे.

"दिसोनि न दिसे लोकीं व्यापारी" याचा अर्थ, हे गुण लोकीं व्यापारी असले तरी प्रत्यक्षात दिसत नाहीत.

"घटमठ चार्‍ही हरी व्याप्त" म्हणजे प्रत्येक घटकात, प्रत्येक गोष्टीत हरि व्याप्त आहे.

"स्वानुभवें धरी अनुभवें वाट" याचा अर्थ, स्वानुभवांच्या आधारे व्यक्तीला योग्य मार्ग अनुभवता येतो.

"तंव अवचित बोभाट पुढें मागें" म्हणजे त्या अनुभवात, व्यक्ती पुढे मागे काहीच न पाहता हरीच्या साक्षात्कारात स्थिर राहतो.

"ज्ञानदेव म्हणे न कळे याची लीला" म्हणजे ज्ञानेश्वरा सांगतात की, हरिची लीला कळणे सोपे नाही.

"ते निवृत्तीनें डोळां दाविली मज" याचा अर्थ, निवृत्तिप्राप्त व्यक्तींनी केवळ आत्मज्ञानाने हरीच्या लीलेला बघितले आहे.

या अभंगात ज्ञान, अनुभव आणि आध्यात्मिक साक्षात्कार यांचे महत्त्व दर्शवले आहे, ज्याने व्यक्तीला तत्त्वज्ञानाच्या गूढतेतून मुक्त होण्यास मदत केली आहे.

अभंग २४९:
देखिले तुमचे चरण। निवांत राहिलें मन।
कासया त्यजीन प्राण आपुलागे माये॥१॥

असेन धणी वरी आपुले माहेरी।
मग तो श्रीहरी गीती गाईनगे माये॥२॥

सकळही गोत माझें पंढरिसी जाण।
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण॥३॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भक्ति आणि प्रेमाचे भाव व्यक्त केले आहेत.

"देखिले तुमचे चरण" याचा अर्थ, तुजच्या चरणांचे दर्शन घेतल्यानंतर, मनाला शांती आणि स्थिरता मिळाली आहे.

"निवांत राहिलें मन" म्हणजे मन शांत आणि स्थिर राहते, म्हणून हे भक्ति रूपी प्रेमाने सजलेले आहे.

"कासया त्यजीन प्राण आपुलागे माये" म्हणजे, हे प्रेम आणि भक्ति पाहून, मी माझ्या प्राणांचा त्याग करण्यास तयार आहे.

"असेन धणी वरी आपुले माहेरी" याचा अर्थ, ज्या तुजवर विश्वास ठेवतो, तो श्रीहरी माझ्या हृदयात आहे.

"मग तो श्रीहरी गीती गाईनगे माये" म्हणजे, मी श्रीहरीची गीते गाणार आहे, यामध्ये माझा आनंद आहे.

"सकळही गोत माझें पंढरिसी जाण" याचा अर्थ, माझे सर्व कर्तव्य पंढरीमध्ये आहे.

"बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची आण" म्हणजे, बापरखुमादेविवरच्या चरणांमध्ये विठोबाची उपासना करणे, हा माझा उद्धार आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भक्तीचा अनुभव, शांती, आणि आत्मसमर्पणाचे गूढ व्यक्त केले आहे, ज्याने भक्तांना प्रेम आणि विश्वासाचा मार्ग दाखवला आहे.

अभंग २५०:
तृप्ति भुकेली काय करुं माये।
जीवनीं जीवन कैसें तान्हेजत आहे॥

मन धालें परि न धाये।
पुढत पुढती राजा विठ्ठलु पाहे॥

निरंजनीं अंजन लेइजत आहे।
आपुलें निधान कैसें आपणची पाहे॥

निवृत्ति गार्हस्थ्य मांडले आहे।
निष्काम आपत्य प्रसवत जाये॥

त्रिभुवनीं आनंदु न मायेगे माये।
आपेआपु परमानंदु वोसंडतु आहे॥

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुगे माये।
देहभाव सांडूनि भोगिजत आहे॥

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी जीवनातील तृप्ती आणि आत्मसुखाचे गूढ व्यक्त केले आहे.

"तृप्ति भुकेली काय करुं माये" म्हणजे जीवनातील भुकेची तृप्ती कशी करावी?
"जीवनीं जीवन कैसें तान्हेजत आहे" म्हणजे जीवनाच्या या प्रवासात जीवनाची गोडी कशी अनुभवावी?
"मन धालें परि न धाये" म्हणजे मन पूर्ण तृप्त झालेलं असलं तरी जगाच्या फेऱ्यात हरवलेलं आहे.
"पुढत पुढती राजा विठ्ठलु पाहे" याचा अर्थ, विठोबा सदैव आपल्या भक्तांच्या नजरेत आहेत.
"निरंजनीं अंजन लेइजत आहे" म्हणजे निरंजन परब्रह्म सदैव आपल्याला त्याच्या प्रेमाने भरतो आहे.
"आपुलें निधान कैसें आपणची पाहे" म्हणजे स्वतःचा आत्मा कुठे आहे, याची जाणीव ठेवावी लागते.
"निवृत्ति गार्हस्थ्य मांडले आहे" म्हणजे निवृत्ति म्हणजे घरगुती जीवनातले ऐक्य साधून आपत्तींचा सामना करणे.
"निष्काम आपत्य प्रसवत जाये" म्हणजे आपली निष्काम भावना मुलीच्या रूपात प्रकट होते.
"त्रिभुवनीं आनंदु न मायेगे माये" म्हणजे आनंदाचे तिन्ही जगामध्ये ज्ञानाशिवाय काहीच नाही.
"आपेआपु परमानंदु वोसंडतु आहे" म्हणजे परमानंद आपल्या आतल्या आत्म्यात आहे.
"बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुगे माये" म्हणजे विठोबा आणि संत ज्ञानेश्वारांचे आशीर्वाद आपल्याला सर्व काही देतात.
"देहभाव सांडूनि भोगिजत आहे" म्हणजे देहाचा भास सोडून आत्मिक आनंद घेतला जातो.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मसुख, भक्ती, आणि जीवनातील वास्तविक आनंदाचा अनुभव स्पष्ट केला आहे.

अभंग २५१:
सांवळा सकुमार लावण्य त्रिभुवनीं।
अवचितां आंगणीं देखिला रया।

आळवितां नयेचि सचेतनीं अचेत।
भावेंचि तृप्त माझा हरी।

अज्ञानी न दिसे ज्ञानी येऊनि उभा।
विज्ञानेसी शोभा दावी रया।

ज्ञानदेवा सार सावळीये मूर्ति।
निवृत्तीनें गुंति उगविली।

अर्थ:
या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी सावळ्या विठोबाच्या सौंदर्याचे वर्णन केले आहे.

"सांवळा सकुमार लावण्य त्रिभुवनीं" म्हणजे त्रिभुवनात सावळा, सुखदायक, आणि सुंदर विठोबा आहे.
"अवचितां आंगणीं देखिला रया" म्हणजे मनाच्या गाभ्यात विठोबाची जाणीव होत आहे.
"आळवितां नयेचि सचेतनीं अचेत" म्हणजे भक्त हृदयात निश्चल असतांना हृदयाच्या गाभ्यात सावळा विठोबा आहे.
"भावेंचि तृप्त माझा हरी" म्हणजे आपल्या भावनांमुळे विठोबामध्ये तृप्ती सापडते.
"अज्ञानी न दिसे ज्ञानी येऊनि उभा" म्हणजे अज्ञानी व्यक्तीला ज्ञानाचा अनुभव येत नाही, पण ज्ञानी व्यक्तीला तो उभा दिसतो.
"विज्ञानेसी शोभा दावी रया" म्हणजे ज्ञानाने शुद्धता प्राप्त होते आणि ती शोभा देते.
"ज्ञानदेवा सार सावळीये मूर्ति" म्हणजे ज्ञानेश्वरा, सावळा विठोबा, सर्वात सुंदर स्वरूप आहे.
"निवृत्तीनें गुंति उगविली" म्हणजे निवृत्तीनंतर ज्ञानाचा अनुभव उगवतो.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी विठोबाच्या स्वरूपाचे आणि ज्ञानाच्या महत्त्वाचे वर्णन केले आहे.

अभंग २५२:

श्रीगुरुसारिखा असतां पाठीराखा ।
इतरांचा लेखा कोण करी ॥१॥
राजयाची कांता काय भीक मागे ।
मनाचिया जोगे सिध्दि पावे ॥२॥
कल्पतरुतळवटीं जो कोणी बैसला ।
काय वाणी त्याला सांगिजोजी ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे तरलों तरलों ।
आतां उध्दरलों गुरुकृपें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी गुरु आणि आत्मज्ञानाच्या महत्वाबद्दल विचार केला आहे. पहिल्या श्लोकात, "श्रीगुरुसारिखा असतां पाठीराखा" याचा अर्थ गुरुची साथ असताना इतरांचा विचार करणे किंवा त्यांच्या कृतींचा लेखा घेणे आवश्यक नाही.

दुसऱ्या श्लोकात, "राजयाची कांता काय भीक मागे" यामध्ये आत्मा किंवा मनाने साधलेली सिद्धी महत्त्वाची आहे, हे दर्शविले आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "कल्पतरुतळवटीं जो कोणी बैसला" म्हणजे जो ज्ञानाच्या आंब्याखाली बसतो, त्याला सर्व इच्छा पूर्ण करण्याची संधी मिळते.

चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेव म्हणे तरलों तरलों" म्हणजे ज्ञानेश्वरांचा अनुभव आहे की गुरुच्या कृपेने आत्मा उद्धरला जातो. "आतां उध्दरलों गुरुकृपें" यामध्ये गुरुच्या आशीर्वादाने आत्मा उद्धरला जातो, हे स्पष्ट केले आहे. त्यामुळे गुरुंच्या उपस्थितीचे महत्व आणि आत्मज्ञानाची प्राप्ती यावर बल देण्यात आले आहे.

अभंग २५३:

ब्रह्मीं ब्रह्म होणें हें तो कठीण सांगता ।
आब्रह्मीता जयाचिया सत्ता विस्तारले ॥१॥
सांगतां नये सांगावें तें काय ।
तेथील हे सोय गुरुखुणा ॥२॥
मन हें अमोलिक जरि गुंपे अमूपा ।
तरिच हा सोपा मार्ग रया ॥३॥
बापरखुमादेविवरु ब्रह्मविद्येचा पुतळा ।
तेथील हे कळा निवृत्तिप्रसादें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ब्रह्मत्वाच्या प्राप्तीचा मार्ग स्पष्ट केला आहे. पहिल्या श्लोकात, "ब्रह्मीं ब्रह्म होणें हें तो कठीण सांगता" याचा अर्थ ब्रह्मत्व प्राप्त करणे हे सोपे नाही, पण "आब्रह्मीता जयाचिया सत्ता विस्तारले" म्हणजे ब्रह्माच्या असीम शक्तीचा अनुभव घेणे आवश्यक आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "सांगतां नये सांगावें तें काय" यामुळे ब्रह्माचे वर्णन शब्दांत करणे अवघड आहे. "तेथील हे सोय गुरुखुणा" म्हणजे गुरुच्या मार्गदर्शनानेच या गूढता स्पष्ट करता येते.

तिसऱ्या श्लोकात, "मन हें अमोलिक जरि गुंपे अमूपा" म्हणजे मन अत्यंत मूल्यवान आहे, आणि त्यास अमूल्य ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी साधला जाऊ शकतो. "तरिच हा सोपा मार्ग रया" म्हणजे साधा मार्ग म्हणजे गुरुच्या उपदेशाद्वारे आत्मज्ञानाकडे जाणे.

चौथ्या श्लोकात, "बापरखुमादेविवरु ब्रह्मविद्येचा पुतळा" याचा अर्थ ज्ञानेश्वरीतील ब्रह्मविद्येचे महत्त्व दर्शविले आहे, जे निवृत्तिप्रसादाद्वारे प्रकट होते. यामुळे गुरुंच्या उपदेशाचे महत्त्व आणि ब्रह्मत्वाची गूढता यावर जोर दिला आहे.

अभंग २५४:

परे पडे मिठी तेथे बोलणेचि नुठी ।
आवडी गिळुनियां आतां जिवे नाहीं तुटी ॥१॥
सांगिजे बोलिजे तैसे नव्हेगे माये ।
सुमर मारिलें येणें श्रीगुरुराये ॥२॥
निवृत्ति दासास निधान दुरी ।
आवडी गिळुनि आतां जिवे नाहीं उरि ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भक्ति आणि गुरुच्या प्रेमाबद्दल विचार केला आहे. पहिल्या श्लोकात, "परे पडे मिठी तेथे बोलणेचि नुठी" याचा अर्थ परंपरागत बोलण्याने किंवा चर्चांनी आध्यात्मिक अनुभव प्राप्त होत नाही. "आवडी गिळुनियां आतां जिवे नाहीं तुटी" म्हणजे ज्यांना गोडी लागली आहे, त्यांना आत्म्याची अनुभूती असते, त्यामुळे त्यांचे जीवन तुटत नाही.

दुसऱ्या श्लोकात, "सांगिजे बोलिजे तैसे नव्हेगे माये" याचा अर्थ योग्य मार्गाने सांगणे आवश्यक आहे. "सुमर मारिलें येणें श्रीगुरुराये" यामध्ये गुरुच्या स्मरणानेच आत्मज्ञान प्राप्त होऊ शकते, हे दर्शविले आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "निवृत्ति दासास निधान दुरी" याचा अर्थ निवृत्ति म्हणजे आत्मज्ञान आणि त्याचे अढळ स्थान आहे. "आवडी गिळुनि आतां जिवे नाहीं उरि" यामुळे भक्तांना गुरुच्या प्रेमात, त्यांच्या उपदेशाने आत्मिकता प्राप्त होऊ शकते. हे सर्व भक्तिपंथ आणि गुरुच्या महत्त्वाचे दर्शन देते.

अभंग २५५:

समसुख शेजे निमोनियां काय ।
साधिलेंसे बीज निवृत्तिरायें ॥१॥
पृथ्वीतळ शय्या आकाश प्रावरण ।
भूतदया जीवन जीव भूत ॥२॥
निजीं निज आली हरपल्या कळा ।
ब्रह्मानंद सोहळा गुरुशिष्यीं ॥३॥
ज्ञानदेवी काज निरालंबी रुप ।
तळिवरी दीप सतेजला ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी जीवनाच्या सुखदायी अनुभवाबद्दल आणि गुरु-शिष्याच्या नात्याबद्दल विचार केला आहे. पहिल्या श्लोकात, "समसुख शेजे निमोनियां काय" याचा अर्थ संतोषाच्या क्षणांमध्ये सुखद अनुभव प्राप्त करणे सोपे आहे. "साधिलेंसे बीज निवृत्तिरायें" म्हणजे निवृत्तीच्या मार्गावर जाऊन हे अनुभवले जाऊ शकते.

दुसऱ्या श्लोकात, "पृथ्वीतळ शय्या आकाश प्रावरण" यामध्ये पृथ्वीवर असलेल्या सर्व प्राण्यांचा समावेश करून जीवनाची सृष्टी निर्माण केली आहे. "भूतदया जीवन जीव भूत" म्हणजे जीवनाचे प्रत्येक प्राणी आणि त्यांच्या भूतकाळाची काळजी घेणे आवश्यक आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "निजीं निज आली हरपल्या कळा" याचा अर्थ आत्मा आणि ब्रह्म यांचा संबंध स्थापित केला जातो. "ब्रह्मानंद सोहळा गुरुशिष्यीं" म्हणजे गुरु-शिष्यांच्या नात्यात ब्रह्मानंदाचा अनुभव मिळतो.

चौथ्या श्लोकात, "ज्ञानदेवी काज निरालंबी रुप" याचा अर्थ ज्ञानदेवी म्हणजे ज्ञानाची देवी, जी निरालंब आहे, "तळिवरी दीप सतेजला" म्हणजे ज्ञानाच्या प्रकाशात सर्वत्र उजाळा येतो. यामुळे ज्ञानाचे महत्त्व आणि गुरुच्या मार्गदर्शनाचे महत्त्व यावर जोर दिला आहे.

अभंग २५६:

रवितेजकिरण फांकलिया तेज ।
उडेरे सहज तिमिर रया ॥१॥
तैसा तूं गभस्ति निवृत्ति उदारा ।
उगवोनि चराचरा तेज केलें ॥२॥
तेजीं तेज दिसे अव्यक्ताचा ठसा ।
उमजोनि प्रकाशा न मोडे तुझा ॥३॥
चंद्रोदयीं कमळें प्रकासिलितें ।
तैसें तुझें भरतें करी आह्मां ॥४॥
वृत्तीची निवृत्ति देखिली म्यां तुझी ।
हरपली माझी चित्तवृत्ति ॥५॥
ज्ञान ऐसें नांव ज्ञानदेवा देसी ।
शेखी तुवां रुपासी मेळविलें ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी परमात्मा आणि त्याच्या तेजाबद्दल विचार केला आहे. पहिल्या श्लोकात, "रवितेजकिरण फांकलिया तेज" याचा अर्थ सूर्याच्या किरणांनी अंधार दूर केला आहे. "उडेरे सहज तिमिर रया" म्हणजे सहजतेने तिमिर नष्ट झाले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "तैसा तूं गभस्ति निवृत्ति उदारा" याचा अर्थ परमात्मा निवृत्तीचा उदार स्वरूप आहे. "उगवोनि चराचरा तेज केलें" म्हणजे त्याने सर्व प्राण्यांना उजाळा दिला आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "तेजीं तेज दिसे अव्यक्ताचा ठसा" म्हणजे त्याचा तेज अपार आहे आणि "उमजोनि प्रकाशा न मोडे तुझा" यामध्ये त्याचा प्रकाश कधीच कमी होत नाही.

चौथ्या श्लोकात, "चंद्रोदयीं कमळें प्रकासिलितें" याचा अर्थ चंद्राच्या प्रकाशात कमळे उगवतात. "तैसें तुझें भरतें करी आह्मां" म्हणजे तुझ्या कृपेने आमच्या जीवनातही प्रकाश येतो.

पाचव्या श्लोकात, "वृत्तीची निवृत्ति देखिली म्यां तुझी" याचा अर्थ परमात्मा आपल्या भक्तांच्या वृत्तींचा उधळा करतो. "हरपली माझी चित्तवृत्ति" म्हणजे त्याने माझे मन शांत केले आहे.

आखेरच्या श्लोकात, "ज्ञान ऐसें नांव ज्ञानदेवा देसी" याचा अर्थ ज्ञान हा तुझा स्वरूप आहे. "शेखी तुवां रुपासी मेळविलें" म्हणजे ज्ञान आणि भक्ती यांचा संबंध स्थापन केला आहे. यामुळे ज्ञानाचे महत्त्व आणि परमात्म्याच्या तेजाचे अद्भुत रूप दर्शवले आहे.

अभंग २५७:

अरे स्वरुपाकारणें विश्वरुप घेतलें ।
सगुणें झाकिलें निर्गुण रया ॥१॥
तत्त्वीं तत्त्व कवळी उगवे रवीमंडळी ।
अवघीच झांकोळी अपल्या तेजें ॥२॥
द्रष्टाचिये दीप्तीं दृश्यचि न दिसे ।
समरसीं भासे तेज त्याचें ॥३॥
चित्स्वरुपीं नांदे चित्स्वरुपीं भासे ।
ॐकारासरिसें तदाकार ॥४॥
प्रेमकळीं ओतले सप्रमळीत तेज ।
तेथें तूं विराजे ज्ञानदेवा ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ब्रह्म आणि त्याच्या सगुण-निर्गुण स्वरूपाबद्दल विचार केला आहे. पहिल्या श्लोकात, "अरे स्वरुपाकारणें विश्वरुप घेतलें" याचा अर्थ परमात्मा आपल्या स्वरूपामुळे संपूर्ण विश्वाचा अवतार घेतो. "सगुणें झाकिलें निर्गुण रया" म्हणजे सगुण स्वरूपामुळे निर्गुण स्वरूप लपले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "तत्त्वीं तत्त्व कवळी उगवे रवीमंडळी" म्हणजे तत्त्वज्ञांनी तत्त्वाचे अध्ययन केले आहे, जे सूर्याच्या उगवण्यासारखे आहे. "अवघीच झांकोळी अपल्या तेजें" म्हणजे सर्वत्र त्याचे तेज प्रकाशमान आहे.

तिसऱ्या श्लोकात, "द्रष्टाचिये दीप्तीं दृश्यचि न दिसे" याचा अर्थ दृष्टीने पाहता त्या तेजाचा अनुभव घेतला जात नाही. "समरसीं भासे तेज त्याचें" म्हणजे युद्धाच्या प्रसंगात देखील त्याचे तेज स्पष्ट दिसते.

चौथ्या श्लोकात, "चित्स्वरुपीं नांदे चित्स्वरुपीं भासे" याचा अर्थ आत्मा चैतन्य स्वरूप आहे. "ॐकारासरिसें तदाकार" म्हणजे त्याचे रूप ॐकारासारखे आहे.

पाचव्या श्लोकात, "प्रेमकळीं ओतले सप्रमळीत तेज" याचा अर्थ प्रेमाच्या कळीमध्ये एक तेज ओतले आहे. "तेथें तूं विराजे ज्ञानदेवा" म्हणजे ज्ञानदेव त्या प्रेमाच्या कळीत विराजमान आहेत. यामुळे परमात्म्याचा प्रेम आणि तेज यांवर बलात्कार केला आहे.

अभंग २५८:

स्वामीचे कृपेनें चिदघन ओळलें ।
रसा तळ पाल्हेलें ब्रह्मतेजें ॥१॥
कृपाळु श्रीगुरु ओळला सर्वत्र ।
आपेआप चरित्र दृष्टी दावी ॥२॥
ॐ काराचें बीज समूळ मातृकीं ।
दिसे लोकांलोकीं एकतत्त्वीं ॥३॥
विकारीं साकार अरुपीं रुपस ।
दावी आपला भास आपणासहित ॥४॥
सर्वांग सम तेज असा हा चोखडा ।
पाहतां चहूंकडा दिव्य तेज ॥५॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तिशीं पुशिलें ।
सत्रावी दोहिल पूर्ण अंशीं ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आपल्या स्वामीच्या कृपेची महिमा वर्णन केली आहे. पहिल्या श्लोकात, "स्वामीचे कृपेनें चिदघन ओळलें" याचा अर्थ स्वामीच्या कृपेने चैतन्य स्वरूपाचे ज्ञान मिळाले. "रसा तळ पाल्हेलें ब्रह्मतेजें" याचा अर्थ ब्रह्माच्या तेजात पूर्णतः विलीन होणे.

दुसऱ्या श्लोकात, "कृपाळु श्रीगुरु ओळला सर्वत्र" म्हणजे सर्वत्र कृपाळु गुरु अनुभवले. "आपेआप चरित्र दृष्टी दावी" म्हणजे गुरु आपल्यातल्या गुणांचे दर्शन घडवतात.

तिसऱ्या श्लोकात, "ॐ काराचें बीज समूळ मातृकीं" याचा अर्थ ॐकार हे सर्व ज्ञानाचे बीज आहे, जे मातृकासमेत एकता दर्शवते. "दिसे लोकांलोकीं एकतत्त्वीं" म्हणजे लोकांमध्ये एकता स्पष्ट होते.

चौथ्या श्लोकात, "विकारीं साकार अरुपीं रुपस" याचा अर्थ साकार जगात रूप आणि निराकार तत्त्व एकत्रित आहे. "दावी आपला भास आपणासहित" म्हणजे आपल्या आत्म्यासहित आपला भास दर्शविला जातो.

पाचव्या श्लोकात, "सर्वांग सम तेज असा हा चोखडा" याचा अर्थ हे तेज सर्वांगात एकसमान आहे. "पाहतां चहूंकडा दिव्य तेज" म्हणजे ते दिव्य तेज सर्वत्र जाणवते.

आखिरीत, ज्ञानदेव म्हणतात की "निवृत्तिशीं पुशिलें" म्हणजे निवृत्तीत या ज्ञानाचा अनुभव घ्या. "सत्रावी दोहिल पूर्ण अंशीं" याचा अर्थ पूर्णता आणि समाधान प्राप्त होते.

अभंग २५९:

अरे अरे ज्ञाना ज्ञान उघडे बोलसी ।
तुझा तूंचि होशी हरि ऐसा ॥१॥
आपुलें तें झाकी पर तें दावी ।
पंश्यतिये भावीं मध्यमे राहे ॥२॥
तत्त्व तेंचि धरी रजो गुण चारी ।
पंचमा आचारी सांपडती ॥३॥
षड्रसीं भोक्ता हरिरुप करी ।
सप्तमा जिव्हारीं कळा धरी ॥४॥
अष्टमा अष्टसिध्दि अष्टांग नेमेशीं ।
तें जीवेंभावेंसी तूंचि होसी ॥५॥
नवमा नवमी दशमावृत्ती ।
एकादशीं तृप्ती करी ज्ञाना ॥६॥
ऐसा तूं एकादश होई तूंरे ज्ञाना ।
द्वादशीच्या चिन्हा सांगों तुज ॥७॥
निवृत्ति द्वादशगुरुवचनीं भाष्य
एकविध कास घाली ज्ञाना ॥८॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ज्ञानाच्या स्वरूपाचे आणि तत्त्वाचे विवेचन केले आहे. पहिल्या श्लोकात, "तुझा तूंचि होशी हरि ऐसा" म्हणजे आपले ज्ञान आणि हरिविषयीची धारणा एकमेकांत विलीन झालेली आहे.

दुसऱ्या श्लोकात, "आपुलें तें झाकी पर तें दावी" याचा अर्थ आपण जे सत्य आहे ते आपल्याला स्वतःला शोधावे लागेल. "पंश्यतिये भावीं मध्यमे राहे" म्हणजे जगाच्या विविध स्तरांमध्ये हे ज्ञान व्यक्त होते.

तिसऱ्या श्लोकात, "तत्त्व तेंचि धरी रजो गुण चारी" म्हणजे तत्त्वज्ञानात चार गुण असतात, जे महत्वाचे आहेत. "पंचमा आचारी सांपडती" म्हणजे पाचवे गुण म्हणजे साधना आणि अनुभवांचा समावेश आहे.

चौथ्या श्लोकात, "षड्रसीं भोक्ता हरिरुप करी" म्हणजे हा अनुभव हरिदेवाच्या रूपात आहे. "सप्तमा जिव्हारीं कळा धरी" म्हणजे जीवाची नवी कळा हे तत्त्वज्ञान आहे.

पाचव्या श्लोकात, "अष्टमा अष्टसिध्दि अष्टांग नेमेशीं" याचा अर्थ अष्टांग योग आणि सिद्धीचा अनुभव, जे जीवनात आहे. "तें जीवेंभावेंसी तूंचि होसी" म्हणजे हे ज्ञान सर्वांना सामावले आहे.

नवव्या श्लोकात, "एकादशीं तृप्ती करी ज्ञाना" म्हणजे ज्ञानाने एकादशीच्या उपासना समृद्ध होते. "ऐसा तूं एकादश होई तूंरे ज्ञाना" म्हणजे ज्ञान आत्मा आणि तत्त्वज्ञानात विलीन झाले आहे.

दहाव्या श्लोकात, "द्वादशीच्या चिन्हा सांगों तुज" याचा अर्थ द्वादशीचा अभ्यास ज्ञानाने सांगितला आहे.

अखेरच्या श्लोकात, "निवृत्ति द्वादशगुरुवचनीं भाष्य" म्हणजे ज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानाची व्याख्या गुरुंच्या वचनांत आहे. "एकविध कास घाली ज्ञाना" याचा अर्थ एकाच प्रकारचा ज्ञानाचा गाभा आहे.

अभंग २६०:

अरे अरे ज्ञाना ज्ञान हे निवृत्ति ।
देहीं देहा उपरती तुज प्राप्त ॥१॥
अर्थावबोध अर्थुनि दाविला ।
ज्ञानियां तूं भला ज्ञानदेवा ॥२॥
सोहं तत्त्वसाधनें प्रमाण सर्वत्रीं ।
उभयतां गात्रीं प्रेम तनू ॥३॥
बिंबी बिंबरसीं उपरम देखिला ।
प्रपंच शोखिला तुवां एकें ॥४॥
विष्णुनाम मंत्र सोहं तेज दिवटा ।
उजळून चोहटा शुध्द केला ॥५॥
निवृत्तीचा शिष्य ज्ञानदेवीं भावी ।
शांति समरस बोध उतरे ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ज्ञानाच्या स्वरूपाची आणि निवृत्तीच्या महत्वाची चर्चा केली आहे. पहिल्या श्लोकात "अरे अरे ज्ञाना ज्ञान हे निवृत्ति" हे नमूद करून, ज्ञानाची खरी महत्त्व समजावण्यात आले आहे, ज्याद्वारे देहातील उपरती साधता येते.

दुसऱ्या श्लोकात "अर्थावबोध अर्थुनि दाविला" म्हणजे अर्थाने ज्ञान मिळविणे आणि "ज्ञानियां तूं भला ज्ञानदेवा" याचा अर्थ ज्ञानाने मानवाला लाभलेले बलवान ज्ञान.

तिसऱ्या श्लोकात "सोहं तत्त्वसाधनें प्रमाण सर्वत्रीं" म्हणजे तत्त्वज्ञानाची साधना सर्वत्र आहे, "उभयतां गात्रीं प्रेम तनू" याचा अर्थ प्रेमामुळे सर्वांना एकत्र आणले जाते.

चौथ्या श्लोकात "बिंबी बिंबरसीं उपरम देखिला" म्हणजे जीवनाचे खरे स्वरूप पहिल्यानंतर, "प्रपंच शोखिला तुवां एकें" याचा अर्थ एकत्वाच्या अनुभवानंतर, प्रपंचाची महत्त्वता कमी होते.

पाचव्या श्लोकात "विष्णुनाम मंत्र सोहं तेज दिवटा" याचा अर्थ विष्णूच्या मंत्राने उजळलेले तेज, "उजळून चोहटा शुध्द केला" म्हणजे आपल्या मनाची शुद्धता साधली जाते.

आखेरच्या श्लोकात "निवृत्तीचा शिष्य ज्ञानदेवीं भावी" म्हणजे निवृत्तीच्या मार्गावर ज्ञानेश्वारांचा शिष्य असल्याचे मानले आहे, "शांति समरस बोध उतरे" याचा अर्थ शांति आणि समरसता या ज्ञानाच्या प्राप्तीचा अनुभव आहे.

अभंग २६१:

सूक्ष्म साध्य काज सांगितले स्वामी ।
धृति धारणा क्षमीं हारपल्या ॥१॥
सूक्ष्म सख्य नेलें विश्वरुप देहीं आलें ।
प्रपंचेसि मावळलें तिमिर रया ॥२॥
विशेषेंसि मिठी दिधलि शरिरें ।
इंद्रियें बाहिरें नाईकती ॥३॥
ऐसें हें साधन साधकां कळलें ।
चेतवितां बुझालें मन माजें ॥४॥
उतावेळ पिंड ब्रह्मांडा सहित ।
नेत्रीं विकाशत ब्रह्मतेज ॥५॥
ज्ञानदेव विनवी निवृत्तीस काज ।
हरपली लाज संदेहेसीं ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी सूक्ष्म साधनाचे महत्व स्पष्ट केले आहे. पहिल्या श्लोकात "सूक्ष्म साध्य काज सांगितले स्वामी" म्हणजे सूक्ष्म साधनाचा उद्देश सांगितला आहे, ज्या मधून "धृति धारणा क्षमीं हारपल्या" म्हणजे धैर्य, ध्यान आणि क्षमा यांचे महत्व समजावण्यात आले आहे.

दुसऱ्या श्लोकात "सूक्ष्म सख्य नेलें विश्वरुप देहीं आलें" म्हणजे आत्मा आणि विश्वात एकता साधली आहे, "प्रपंचेसि मावळलें तिमिर रया" याचा अर्थ प्रपंचातील अज्ञानाचे अंधकार दूर झाले आहे.

तिसऱ्या श्लोकात "विशेषेंसि मिठी दिधलि शरिरें" म्हणजे शरीराचे विशेष महत्व ठरवले आहे, "इंद्रियें बाहिरें नाईकती" याचा अर्थ इंद्रियांच्या बाह्य संबंधांपासून मुक्तता साधली आहे.

चौथ्या श्लोकात "ऐसें हें साधन साधकां कळलें" म्हणजे असे साधन साधकांना समजले आहे, "चेतवितां बुझालें मन माजें" म्हणजे चेतनेतून मनाची शुद्धता साधली आहे.

पाचव्या श्लोकात "उतावेळ पिंड ब्रह्मांडा सहित" याचा अर्थ पिंड आणि ब्रह्मांड एकरूप झाले आहेत, "नेत्रीं विकाशत ब्रह्मतेज" म्हणजे नेत्रांद्वारे ब्रह्माच्या तेजाचा अनुभव घेतला आहे.

आखेरच्या श्लोकात "ज्ञानदेव विनवी निवृत्तीस काज" म्हणजे ज्ञानेश्वरा निवृत्तीच्या मार्गावर विनवणी करीत आहेत, "हरपली लाज संदेहेसीं" याचा अर्थ संदेहाला हरवून, सत्याचा अनुभव घेण्यात लाज वाटत नाही.

अभंग २६२:

पहातें पाहाता निरुतें ।
पाहिलिया तेथें तेंचि होय ॥१॥
तोचि तो आपण श्रीमुखे आण ।
आणिक साधन नलगे कांहीं ॥२॥
भानुबिंबेवीण निरसलें तम ।
ज्ञानदेवी वर्म सांगितलें ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आध्यात्मिक अनुभवेवरील त्यांच्या विचारांचा सांगोपांग विचार केला आहे.

पहिल्या श्लोकात "पहातें पाहाता निरुतें" याचा अर्थ पाहत असताना निरंतरतेचा अनुभव येतो, "पाहिलिया तेथें तेंचि होय" म्हणजे जे काही पाहिले जाते तेच वास्तव असते. हे तत्त्व आत्मानुभवाशी संबंधित आहे.

दुसऱ्या श्लोकात "तोचि तो आपण श्रीमुखे आण" याचा अर्थ तत्त्वज्ञाने सांगितले की सत्य हे नेहमीच आपल्या समोर असते. "आणिक साधन नलगे कांहीं" म्हणजे या सत्याच्या साधनेसाठी अन्य कोणतीही साधनाची आवश्यकता नाही, ते स्वतःच समजून येते.

तिसऱ्या श्लोकात "भानुबिंबेवीण निरसलें तम" याचा अर्थ सूर्यमंडलाच्या प्रतिबिंबाशिवाय संपूर्ण अंधकार निरस होतो, "ज्ञानदेवी वर्म सांगितलें" म्हणजे ज्ञान देवीने या अंधकाराच्या दूर करण्याचा उपदेश दिला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान, वास्तविकता, आणि साधना यांवर प्रकाश टाकला आहे.

अभंग २६३:

अनुपम्य तेजें धवळलें ब्रह्मांड ।
विश्वरुपीं अखंड तदाकार ॥१॥
रसी रस मुरे प्रेमाचें स्फ़ुंदन ।
एकरुपी घन हरि माझा ॥२॥
नाद आणि ज्योति परिपूर्ण आत्मा ।
परेसि परमात्मा उजेडला ॥३॥
जाला अरुणोदयो उजळलें सूर्यतेज ।
त्याहुनि सतेज तेज आलें ॥४॥
हरपल्या रश्मि देहभाव हरी ।
रिध्दि सिध्दि कामारी जाल्या कैंशा ॥५॥
निवृत्ती उपदेश ज्ञानियां लाधला ।
तत्त्वीं तत्त्व बोधला ज्ञानदेव ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आध्यात्मिक तेज आणि प्रेमाची गहराई स्पष्ट केली आहे.

पहिला श्लोक "अनुपम्य तेजें धवळलें ब्रह्मांड" म्हणजे या अनंत तेजाने ब्रह्मांडाला प्रकाशित केले आहे, "विश्वरुपीं अखंड तदाकार" म्हणजे त्या तेजात संपूर्ण विश्वाची एकरूपता आहे.

दूसरा श्लोक "रसी रस मुरे प्रेमाचें स्फ़ुंदन" म्हणजे प्रेमाची अनुभूती चैतन्याच्या रूपात अनुभवली जाते, "एकरुपी घन हरि माझा" म्हणजे माझा प्रियतम हरि एक अद्वितीयता आहे.

तिसरा श्लोक "नाद आणि ज्योति परिपूर्ण आत्मा" म्हणजे सर्व नाद आणि प्रकाश आत्म्यात सामावलेला आहे, "परेसि परमात्मा उजेडला" म्हणजे परमात्मा सर्वत्र प्रकट झालेला आहे.

चौथा श्लोक "जाला अरुणोदयो उजळलें सूर्यतेज" म्हणजे सूर्योदयाने तेजाने उजळले आहे, "त्याहुनि सतेज तेज आलें" म्हणजे त्यापेक्षा अधिक तेज प्रकट झाले आहे.

पाचवा श्लोक "हरपल्या रश्मि देहभाव हरी" म्हणजे हरिच्या किरणांनी शरीराच्या भावनांवर परिणाम केला आहे, "रिध्दि सिध्दि कामारी जाल्या कैंशा" म्हणजे सिद्धी आणि साधनांची प्रवृत्ती उगम पावली आहे.

शेवटचा श्लोक "निवृत्ती उपदेश ज्ञानियां लाधला" म्हणजे निवृत्तींवर ज्ञानाने उपदेश दिला आहे, "तत्त्वीं तत्त्व बोधला ज्ञानदेव" म्हणजे ज्ञानदेवाने त्या तत्त्वाचे ज्ञान प्राप्त केले आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान, प्रेम आणि विश्वाची एकता यांवर विचार केला आहे.

अभंग २६४:

भ्रमर रस द्वंद्व विसरला भूक ।
त्याहुनी एथें सुख अधिक दिसे ॥१॥
जंववरि भुली तंववरी बोली ।
समुद्रींचि खोली विरळा जाणे ॥२॥
आशापाश परि निवृत्ति तटाक ।
पडियेले ठक चिद्रूप रुपीं ॥३॥
प्रकाश हरीचा प्रकाशला देहीं ।
नेणतीच कांही मूढजन ॥४॥
ऐलतीरीं ठाके पैलतिरीं ठाके ।
तेथें कैसेनि सामर्थे पाहों आतां ॥५॥
जाणिव शाहाणिव तूंचि निवृत्ति देवा ।
हरि उभय भावा ज्ञान देसी ॥६॥
ज्ञानदेवा शांति उन्मनि रहस्य ।
हरिरुप भाष्य करविलें ॥७॥
बापरखुमादेविवरविठ्ठल ह्रदयीं ।
आलिंगितां बाही भ्रमर जाला ॥८॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी भक्ति, आत्मज्ञान आणि ईश्वराशी संलग्नतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

पहिला श्लोक "भ्रमर रस द्वंद्व विसरला भूक" म्हणजे आत्मज्ञानाने द्वंद्वाचा भ्रम मिटविला आहे, "त्याहुनी एथें सुख अधिक दिसे" म्हणजे त्यात सुखाचे स्वरूप अधिक स्पष्ट आहे.

दूसरा श्लोक "जंववरि भुली तंववरी बोली" म्हणजे जेव्हा विचारांचा भ्रम दूर झाला, "समुद्रींचि खोली विरळा जाणे" म्हणजे त्या समुद्राच्या खोलीत जाण्याची तयारी झाली.

तिसरा श्लोक "आशापाश परि निवृत्ति तटाक" म्हणजे आशा-आकांक्षा चिरत निवृत्तीत जाऊन, "पडियेले ठक चिद्रूप रुपीं" म्हणजे त्या शुद्ध रूपात संपूर्ण आत्मा प्रकट झाला.

चौथा श्लोक "प्रकाश हरीचा प्रकाशला देहीं" म्हणजे हरिच्या प्रकाशाने देहात तेज भरले, "नेणतीच कांही मूढजन" म्हणजे मूढ लोक त्याच्या प्रकाशाला समजत नाहीत.

पाचवा श्लोक "ऐलतीरीं ठाके पैलतिरीं ठाके" म्हणजे त्याच ठिकाणी सृष्टीचे सामर्थ्य पाहता येते, "तेथें कैसेनि सामर्थे पाहों आतां" म्हणजे तिथे सामर्थ्य पहाण्यासाठी गहराईची गरज आहे.

शेवटचा श्लोक "जाणिव शाहाणिव तूंचि निवृत्ति देवा" म्हणजे ज्ञानाची जाण नसली तरी देवाला निवृत्ति देण्याची भावना आहे, "हरि उभय भावा ज्ञान देसी" म्हणजे हरि म्हणजे दोन्ही हातांनी ज्ञान देणारा आहे.

शांतिदायी श्लोक "ज्ञानदेवा शांति उन्मनि रहस्य" म्हणजे ज्ञान देवाने शांती दिली आहे, "हरिरुप भाष्य करविलें" म्हणजे हरि रूपात व्यक्त केले आहे.

शेवटचा श्लोक "बापरखुमादेविवरविठ्ठल ह्रदयीं" म्हणजे बापरखुमादेविवरविठ्ठल हृदयात स्थित आहे, "आलिंगितां बाही भ्रमर जाला" म्हणजे प्रेमाने घेरून घेतले आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी ईश्वराच्या प्रेमाचे आणि ज्ञानाचे गहन रहस्य व्यक्त केले आहे.

अभंग २६५:

साकारु निराकारु वस्तु सदगुरु आमुचा।
तेणें या देहाचा केला उगऊ ॥१॥
उगविलें मायेतें निरशिलें।
एकतत्त्व दाविलें त्रिभुवन रया ॥२॥
सत्रावी दोहोनी इंद्रिया सौरसु।
गुरुमुखें उल्हासु भक्ति महिमें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे मी नेणतां प्रपंच।
तोडली मोहाची पदवी आम्हीं ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी सद्गुरुच्या उपासनेचा आणि आत्मज्ञानाचा अनुभव व्यक्त केला आहे.

पहिला श्लोक "साकारु निराकारु वस्तु सदगुरु आमुचा" म्हणजे सद्गुरु साकार आणि निराकार दोन्ही स्वरूपांमध्ये असतो, "तेणें या देहाचा केला उगऊ" म्हणजे सद्गुरुच्या कृपेने या देहात आत्मज्ञानाचा प्रकाश उगवला आहे.

दूसरा श्लोक "उगविलें मायेतें निरशिलें" म्हणजे मायेतून निरशिलतेचा अनुभव झाला आहे, "एकतत्त्व दाविलें त्रिभुवन रया" म्हणजे एक तत्त्व सृष्टीच्या सर्व स्तरांवर प्रसार झाला आहे.

तिसरा श्लोक "सत्रावी दोहोनी इंद्रिया सौरसु" म्हणजे इंद्रिया या सृष्टीच्या दोन्ही बाजूंवर अवशिष्ट आहेत, "गुरुमुखें उल्हासु भक्ति महिमें" म्हणजे गुरुच्या मुखात भक्ति आणि आनंदाचे स्वरूप आहे.

चौथा श्लोक "ज्ञानदेव म्हणे मी नेणतां प्रपंच" म्हणजे ज्ञानेश्वरा, प्रपंचातील प्रत्येक गोष्टीत असलेले ज्ञान घेऊन जातो, "तोडली मोहाची पदवी आम्हीं" म्हणजे मोहाची वेष्टनं तोडली आहे आणि आत्मज्ञानाचे प्रकाश मिळवले आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी सद्गुरूच्या उपस्थितीत आत्मज्ञानाची गूढता, भक्ति आणि मोहाचा त्याग यांचे महत्व स्पष्ट केले आहे.

अभंग २६६:

अमित्य भुवनीं भरलें शेखीं जें उरलें।
तें रुप आपुले मज दावियलें वो माय ॥१॥
आतां मी नये आपुलिया आस।
तुटले सायास भ्रांतीचे वो माय ॥२॥
मंजुळ मंजुळ वायो गती झळकती।
तापत्रयें निवृत्ति निर्वाळिलें वो माय ॥३॥
वेडावलें एकाएकीं निजधाम रुपीं।
रखुमादेविवरु दीपीं दिव्य तेज वो माय ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान, भक्ति आणि संसाराच्या मोहाचा त्याग यावर विचार व्यक्त केला आहे.

पहिला श्लोक "अमित्य भुवनीं भरलें शेखीं जें उरलें" म्हणजे अमरता, सृष्टीतले ज्ञान आणि स्थायी स्वरूप याने भरले आहे, "तें रुप आपुले मज दावियलें वो माय" म्हणजे हे रूप माझ्यासाठी मायेसमान आहे.

दूसरा श्लोक "आतां मी नये आपुलिया आस" म्हणजे आता मला कोणतीही अपेक्षा नाही, "तुटले सायास भ्रांतीचे वो माय" म्हणजे भ्रांतीची जोडी तुटली आहे.

तिसरा श्लोक "मंजुळ मंजुळ वायो गती झळकती" म्हणजे सुखदायी वायूची गती चांगली आहे, "तापत्रयें निवृत्ति निर्वाळिलें वो माय" म्हणजे ताप आणि दुःखाची समाप्ती झाली आहे.

चौथा श्लोक "वेडावलें एकाएकीं निजधाम रुपीं" म्हणजे अचानक निजधामात प्रवेश झाला आहे, "रखुमादेविवरु दीपीं दिव्य तेज वो माय" म्हणजे सर्वस्वी प्रकाशमयता आणि दिव्यता प्राप्त झाली आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञानाच्या गूढतेचा अनुभव आणि त्यातून मिळालेल्या शांततेचा भाव व्यक्त केला आहे. त्यांच्या विचारांमध्ये शांति, भक्ति आणि आत्मसमर्पण यांचे महत्व स्पष्टपणे व्यक्त झाले आहे.

अभंग २६७:

शुध्दमतीगती मज वोळला निवृत्ती।
त्यानें पदीं पदीं प्रीति स्वरुपीं वो माय ॥१॥
आतां मी जाईन आपुलिया गांवा।
होईल विसावा सुखसागरीं वो माय ॥२॥
पाहातां न देखे आपुलें कोणी नाहीं।
निजरुप पाहीं अनंता नयनीं वो माय ॥३॥
हा रखुमादेविवरु गुरुगम्य सागरु।
न करीच अव्हेरु माझा वो माय ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी शुद्ध मन आणि आत्मज्ञानाच्या प्रवासाबद्दल विचार व्यक्त केला आहे.

पहिला श्लोक "शुध्दमतीगती मज वोळला निवृत्ती" म्हणजे शुद्ध मनाच्या गतीने मला निवृत्ती मिळाली आहे, "त्यानें पदीं पदीं प्रीति स्वरुपीं वो माय" म्हणजे त्याने प्रत्येक पावलावर प्रेम स्वरूपात मला घेतले आहे.

दूसरा श्लोक "आतां मी जाईन आपुलिया गांवा" म्हणजे आता मी आपल्या गावी जाईन, "होईल विसावा सुखसागरीं वो माय" म्हणजे तिथे सुखसागरीत आराम मिळेल.

तिसरा श्लोक "पाहातां न देखे आपुलें कोणी नाहीं" म्हणजे इथे कोणतीही मला पहाणारी व्यक्ती नाही, "निजरुप पाहीं अनंता नयनीं वो माय" म्हणजे अनंताने आपल्या स्वरूपात मला पाहिले.

चौथा श्लोक "हा रखुमादेविवरु गुरुगम्य सागरु" म्हणजे हा रखुमादेवि, गुरुगम्य सागरासमान आहे, "न करीच अव्हेरु माझा वो माय" म्हणजे तो मला कधीही नाकारत नाही.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी निवृत्ती, प्रेम, आणि आत्मज्ञानाच्या गूढतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. ते म्हणतात की शुद्ध मनाने आणि आत्मज्ञानाच्या गतीने त्यांना शांति, प्रेम, आणि विश्रांती मिळते. यामध्ये गुरूच्या आशीर्वादाने आत्मज्ञानाचे महत्त्व आणि त्याचा अनुभव घेतला जातो.

अभंग २६८:

आपुलें कांही न विचारितां धन।
निगुणासी ऋण देऊं गेलें ॥१॥
थिवें होतें तें निध सांठविलें।
विश्वासें घेतलें लक्ष वित्त ॥२॥
ऐसा हा निवृत्तिप्रसादु फ़ळासि आला।
निर्फ़ळ केला मज निर्गुणाकारें ॥३॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु
साच म्हणोनि निघालों।
तेणें नेऊनि घातलों निरंजनी ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मसाक्षात्काराच्या अनुभवाबद्दल आणि त्या प्रक्रियेत आलेल्या समृद्धीबद्दल विचारले आहेत.

पहिला श्लोक "आपुलें कांही न विचारितां धन" म्हणजे मी स्वतः काहीही विचार न करता धन प्राप्त केले, "निगुणासी ऋण देऊं गेलें" म्हणजे गुणांमध्ये त्याने मला कर्ज दिलं.

दूसरा श्लोक "थिवें होतें तें निध सांठविलें" म्हणजे जे काही होतं, ते संपत्ति जमा केली, "विश्वासें घेतलें लक्ष वित्त" म्हणजे विश्वास ठेवून लक्षपूर्वक वित्त साठवले.

तिसरा श्लोक "ऐसा हा निवृत्तिप्रसादु फ़ळासि आला" म्हणजे असं निवृत्तिप्रसाद हा फलदायी झाला, "निर्फ़ळ केला मज निर्गुणाकारें" म्हणजे निर्गुणाकारामुळे मला निरुपयोगी ठरवले.

चौथा श्लोक "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु" म्हणजे बापरखुमादेवाला विठोबाच्या स्वरूपात, "साच म्हणोनि निघालों" म्हणजे एक व्रत म्हणून निघालो, "तेणें नेऊनि घातलों निरंजनी" म्हणजे त्याने मला निरंजनीकडे घेऊन गेला.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी निरुपद्रव आणि समर्पणाच्या अनुभवाबद्दल व्यक्त केले आहे. ते सांगतात की आत्मा आणि देह यांच्यातील नातं आणि तिथे मिळालेल्या दिव्य अनुभवामुळे त्यांना एक अनमोल दृष्टी मिळाली आहे. यामध्ये गुरूच्या आशीर्वादाने आत्मज्ञान मिळवणे आणि त्याच्या मार्गदर्शनात जाऊन आत्मसाक्षात्कार साधणे याचं महत्त्व व्यक्त करण्यात आलं आहे.

अभंग २६९:

चौदा भुवनीं चौघां भुलविलें।
वेव्हार नासिले स्मृति व्यालीगे माये ॥१॥
अवघे धन देऊनी मज निधन केलें।
ऋण मागावया धाडिलें नये ते ठायीं ॥२॥
ऐसें श्रीनिवृत्ति शब्दें।
अगाध जालें।
माझें मीपण गेलें धन देखा ॥३॥
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु साक्षी।
तो मज पारखी घेऊनी गेला ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीबद्दल आणि ब्रह्मज्ञानाबद्दल चर्चा केली आहे.

पहिला श्लोक "चौदा भुवनीं चौघां भुलविलें" म्हणजे चौदा भुवनींमध्ये, चारही दिशांना भुलविणारा, "वेव्हार नासिले स्मृति व्यालीगे माये" म्हणजे वेव्हार म्हणजे व्यवहार, जो स्मृतीला विसरून गेला.

दूसरा श्लोक "अवघे धन देऊनी मज निधन केलें" म्हणजे सर्व धन मला देऊन, "ऋण मागावया धाडिलें नये ते ठायीं" म्हणजे ज्याला मी कर्ज मागितलं त्याला धाडसाने देण्यात आलं नाही.

तिसरा श्लोक "ऐसें श्रीनिवृत्ति शब्दें" म्हणजे अशा प्रकारे श्री निवृत्तिप्राप्तीचे शब्द, "अगाध जालें" म्हणजे अगाधात जाऊन, "माझें मीपण गेलें धन देखा" म्हणजे मीपण, अर्थात अहंकार, धनाच्या रूपात गायब झालं.

चौथा श्लोक "बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु साक्षी" म्हणजे बापरखुमादेवी, विठोबा साक्षी, "तो मज पारखी घेऊनी गेला" म्हणजे तो मला पारखी घेऊन गेला.

या अभंगात ज्ञानेश्वारांनी आत्मसाक्षात्काराची गूढता स्पष्ट केली आहे, जिथे अहंकाराचा त्याग करून, साक्षात्काराच्या अनुभवाने जीवनाचा अर्थ गवसला जातो. त्यांनी यामध्ये आपल्या अंतर्मनाची शुद्धता, ब्रह्मज्ञान आणि गुरूच्या कृपेच्या महत्त्वावर जोर दिला आहे.

अभंग २७०:

अवघड तें एक घडलें माझ्या अंगी।
तीही ऋण चौघी मज देवविलें ॥१॥
ज्यासि दिधलें त्यासी नांव पैं नाहीं।
जया रुप नाहीं त्यासी ऋण देवविलें ॥२॥
निवृत्ति गुरुनें अधिक केलें।
निमिष्यमात्रीं दाविलें धन माझें ॥३॥
येणें रखुमादेविवरु विठ्ठलें होतें तें आटिलें।
सेखी निहाटिलें निरळारंभी ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान आणि ब्रह्मज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी केलेल्या संघर्षाबद्दल बोलले आहे.

पहिला श्लोक "अवघड तें एक घडलें माझ्या अंगी" म्हणजे एक अवघड अनुभव माझ्या अंगी घडला आहे. "तीही ऋण चौघी मज देवविलें" म्हणजे चार ऋणं मला दिली गेली आहेत.

दूसरा श्लोक "ज्यासि दिधलें त्यासी नांव पैं नाहीं" म्हणजे ज्याला दिलं आहे त्याला नांव नाही. "जया रुप नाहीं त्यासी ऋण देवविलें" म्हणजे ज्या रूपाचा अस्तित्व नाही त्याला ऋण दिलं गेलं आहे.

तिसरा श्लोक "निवृत्ति गुरुनें अधिक केलें" म्हणजे निवृत्तीने गुरूंनी अधिक केले आहे. "निमिष्यमात्रीं दाविलें धन माझें" म्हणजे क्षणभरातच मला धन दिलं.

चौथा श्लोक "येणें रखुमादेविवरु विठ्ठलें होतें तें आटिलें" म्हणजे येताना रखुमादेव आणि विठोबाने जे काही केले ते आटोपलं. "सेखी निहाटिलें निरळारंभी" म्हणजे त्याच्यासमवेत निरळारंभ झाला.

या अभंगात ज्ञानेश्वारांनी अनुभवलेल्या विविध आंतरिक आणि बाह्य संघर्षांचे आणि ज्ञानाच्या प्राप्तीचे वर्णन केले आहे. त्यांनी सांगितलं आहे की, गूढ ज्ञान प्राप्तीच्या मार्गावर आत्म्याच्या अवस्थेची एक विशेषता असते, जी गुरूच्या कृपेने पूर्ण होते.

अभंग २७१:

मायाविवर्जित जालें वो।
माझें गोत पंढरिये राहिलें वो ॥१॥
पतिव्रता मी परद्वारिणी।
परपुरुषेंसी व्यभिचारिणी ॥२॥
सा चारि चौदा जाली वो।
सेखीं अठरा घोकुनी राहिलें वो।
निवृत्ति प्रसादें मी गोवळी वो ॥३॥
माझा भावो तो विठ्ठलु न्याहाळीवो ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी मायावी जगातून निर्लेप राहून तळागाळातील जीवनाच्या साधनेबद्दल बोलले आहे.

पहिला श्लोक "मायाविवर्जित जालें वो" म्हणजे मायाचाराला दूर ठेवले आहे. "माझें गोत पंढरिये राहिलें वो" म्हणजे पंढरीत राहून आपला संबंध टिकवून ठेवला आहे.

दूसरा श्लोक "पतिव्रता मी परद्वारिणी" म्हणजे मी पतिव्रता असून परधर्मा मध्ये नाही. "परपुरुषेंसी व्यभिचारिणी" म्हणजे परपुरुषांसोबत व्यभिचार करणे स्वीकारलेले नाही.

तिसरा श्लोक "सा चारि चौदा जाली वो" म्हणजे चारदा चौदा काहीतरी झाला आहे. "सेखीं अठरा घोकुनी राहिलें वो" म्हणजे तिथे अठरा गोष्टी साधल्या आहेत.

चौथा श्लोक "निवृत्ति प्रसादें मी गोवळी वो" म्हणजे निवृत्तिप्रसादामुळे मी गोवळीत राहिले. "माझा भावो तो विठ्ठलु न्याहाळीवो" म्हणजे माझा भाव विठोबा न्याहाळतो.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी पांडित्याचे आणि सच्चे भक्तीचे जिवंत उदाहरण दिले आहे. त्यांनी जीवनात वाईट प्रवृत्तींपासून दूर राहून चांगल्या विचारांचे पालन करण्याचा संदेश दिला आहे. ज्ञानेश्वारांचा विठोबा कसा त्यांच्या जीवनात आणि भावनांमध्ये महत्त्वाचा आहे, हे देखील व्यक्त झाले आहे.

अभंग २७२:

प्राण जाये प्रेत न बोले
चित्रीचे लेप न हाले।
तैसें दृश्य द्रष्टा दर्शन त्रिपुटी वो
करी हे शब्दची वाउगे ठेले रया ॥१॥

आतां आपणया आपणचि विचारी।
शेखीं प्रकृति ना पुरुष निर्धारी ॥२॥

आतां प्रेताचे अळंकार सोहळुले।
कां शब्दज्ञानें जे डौरले
दीपने देखती कांहीं केलें।
ऐसे जाणोनिया सिण मनी तीं
प्रतिष्ठा भोगिती भले रया ॥३॥

बापरखुमादेविवर विठ्ठल देखतांचि जे बोधले।
ते तेणें सुखें होऊनी सर्वात्मक जे
असतांचि देहीं विस्तारलें।
येणें निवृत्तिरायें खुणा दाउनी सकळ।
बोलतां सिण झणे होईल रया ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान, प्राण, आणि प्रेत यांच्यातील गूढता व संबंध विषद केला आहे.

पहिला श्लोक "प्राण जाये प्रेत न बोले" म्हणजे प्राण जातो आणि प्रेत काही बोलत नाही. "चित्रीचे लेप न हाले" म्हणजे कलेचा आविष्कार थांबतो. "तैसें दृश्य द्रष्टा दर्शन त्रिपुटी वो" म्हणजे तिसरा त्रिक दृष्टा असतो, जो भासमानतेतून बाहेर येतो.

दूसरा श्लोक "आतां आपणया आपणचि विचारी" म्हणजे आपण आपल्याबद्दल विचार करणे आवश्यक आहे. "शेखीं प्रकृति ना पुरुष निर्धारी" म्हणजे शेखीं निसर्ग आणि पुरुष अनिर्णयित आहेत.

तिसरा श्लोक "आतां प्रेताचे अळंकार सोहळुले" म्हणजे प्रेताच्या सौंदर्याचे प्रदर्शन केले जाते. "कां शब्दज्ञानें जे डौरले" म्हणजे शब्दज्ञानाने योग्य प्रकट केले आहे. "दीपने देखती कांहीं केलें" म्हणजे दीपाने काही केले आहे. "ऐसे जाणोनिया सिण मनी तीं" म्हणजे हे जाणून घेतल्याने मनात चांगले विचार येतात.

चौथा श्लोक "बापरखुमादेविवर विठ्ठल देखतांचि जे बोधले" म्हणजे विठोबाच्या दृष्टितून जे काही बोधले गेले आहे. "ते तेणें सुखें होऊनी सर्वात्मक जे" म्हणजे सर्वात्मक सुखाचे विस्तार होते. "येणें निवृत्तिरायें खुणा दाउनी सकळ" म्हणजे निवृत्तिप्रसादाने सर्वांना मार्गदर्शन केले आहे. "बोलतां सिण झणे होईल रया" म्हणजे बोलल्यानंतर सिद्धी साधता येते.

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वारांनी जीवनातील महत्त्वाचे तत्त्वज्ञान स्पष्ट केले आहे, की जीवन आणि मरण यांमधील समरुपता आणि ज्ञान यांचा अवलोकन करणे आवश्यक आहे. ज्ञानाचे आणि आत्मज्ञानाचे महत्त्व पटवून देत त्यांनी आत्मा, प्रेत, आणि ज्ञान यांचे एकत्रित दर्शन प्रस्तुत केले आहे.

अभंग २७३:

पृथ्वी आडणी आकाश हें ताट।
अमृत घनवट आप तेज॥
नित्य हें जेवितां तेज प्रकाशत।
सर्वलि गोमटी ब्रह्मद्वारें॥१॥

जेवणार भला जेउनिया धाला।
योगि जो निवाला परमहंस॥२॥

चांदिणा वोगरु दिसे परिकरु।
नवनित घातलें व्योमी बरवें॥
निळिये परवडि शाक जालें निकें।
अंबट घाला तिखें प्रेम तेथें॥३॥

गंगा यमुना तिसरिये सागरीं।
म्हणौनि प्रकारी क्षीर जाली॥
सोज्वळ ब्रह्मतेजें साकर सोजोरी।
जेवितो हे गोडी तोचि जाणे॥४॥

इडा क्षीर घारी पिंगळा गुळवरी।
त्या माजि तिसरी तेल वरी॥
सुषुम्नेचे रुची तुर्या अतुडली।
अहिर्निशि जाली जेवावया॥५॥

सितळ भिनला चंद्र अंबवडा।
सूर्य जो कुरवडा खुसखुसित॥
तया दोहीं संगें भाव हेचि मांडे।
मग जेवा उदंडे एक चित्तें॥६॥

पवित्र पापडु मस्तकिं गुरुहस्त।
म्हणउनि अंकित तयातळी॥
सोरसाचि गोडी जयासी लाधलीसे।
उपदेशितां जालीं अमृतफळें॥७॥

कपट वासनेचि करुनिया सांडई।
शेवा कुरवडई गोमटी किजे॥
गुरुचरणीं लाडू करुनियां गोडु।
मग जेवी परवडी योगिराजु॥८॥

गुरुपरमार्थे ग्रासुनिया भूतें।
क्षेम अवकाशातें आच्छादुनि॥
जेवणें जेवितां ध्वनि उठे अंबरीं।
तें सुख अंतरीं प्रेम वाढे॥९॥

षड्रसाचि उपमा देऊं म्हणो जर।
ब्रह्म रसापरते गोड नाहीं॥
येणें दहिभातें जेवणें हे जाले।
तिखटही आलें प्रेम तेथें॥१०॥

अमृत जेविला अमृतें आंचवला।
सेजे विसावला निरालंबीं॥
मन हें तांबूल रंगलें सुरंग।
नव जाये अभंग कव्हणीकडे॥११॥

कापुर कस्तुरी शुध्द परिमळु।
गोडियेसि गुळु मिळोनि गेला।
सुमनाचि मूर्ति सुमनीं पूजिली।
सुमनीं अर्चिलि कनकपुष्पीं॥१२॥

ऐसें नानापरिचें जेवण जालें।
बापनिवृत्तियोगियानें वाढिलें॥
ज्ञानदेव म्हणे धणिवरि जेविलें।
बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें सुखिया केलें॥१३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी जीवनाच्या आध्यात्मिक खाद्याची विस्तृत आणि समृद्ध चित्रण केले आहे.

1. प्रथम श्लोकात पृथ्वी आणि आकाशाची तुलना ताटाप्रमाणे केली आहे. हे ताट अमृताच्या घनवट तेजाने भरलेले आहे. या तेजात सर्वत्र प्रकाश आहे.

2. दूसरा श्लोक योगींनी जेवण केले तरी ते अद्भुत असते. "परमहंस" म्हणजे हे एक उच्च दर्जाचे जीवन आहे.

3. तिसरा श्लोक चांदणीला चांदणे आणणाऱ्या प्रेमाने सजवलेले शाक किंवा भाजींचे भोजन, म्हणजे प्रेमाने घातलेले अंबट-तिखट अन्न.

4. चौथा श्लोक गंगा आणि यमुना यांच्या सागरात क्षीरासारख्या गोड अन्नाची चर्चा करतो.

5. पाचवा श्लोक शरीरातील इडा, पिंगळा, आणि सुषुम्ना चक्रांचा विचार करतो, जे साधकांच्या आहारात दिवसभर उपासना करतात.

6. सहावा श्लोक चंद्र आणि सूर्याच्या प्रेमाच्या संगमाबद्दल आहे, ज्यात एक चित्ताने भोजन करण्याची सुंदरता आहे.

7. सातवा श्लोक गुरुंच्या हाताने जो पवित्र पापड आहे, तो एक शक्तिशाली उपदेश आहे.

8. आठवा श्लोक संत ज्ञानेश्वारांनी गुरुचरणांना लाडू करणे म्हणजे ज्ञानाचा स्वाद.

9. नववा श्लोक गुरुच्या आशीर्वादाने सुख आणि प्रेम वाढत जाते.

10. दहावा श्लोक आत्मज्ञानाचे गोडवा वर्णन करतो.

11. अकरावा श्लोक अमृताची उपासना आणि तांबूलाची आनंददायी स्थिती.

12. बारा श्लोक सर्व प्रकारच्या आहाराची समृद्धता दर्शवितो.

13. तेरावा श्लोक ज्ञानदेव म्हणतात की, त्यांच्या उपासना आणि विठोबा त्यांच्या जीवनात आनंद आणतो.

या अभंगामध्ये जीवन, प्रेम, ज्ञान, आणि अध्यात्म यांचे गोडीने आणि गहनता दर्शविले आहे. संत ज्ञानेश्वारांच्या विचारांनी भक्ती आणि प्रेमाचे महत्त्व समजवले आहे, ज्यामध्ये भक्तीने जीवनास गोडी भरते.

अभंग २७४:

अनुभव अनुभव बोधा बोध आथिला।
निशब्दीं निशब्द नादावला॥१॥

माझा श्रीगुरु ब्रह्म बोलणी बोलवील।
तेथील संकेतु कोण्ही नेणें॥२॥

निवृत्ति प्रसादें म्यां ब्रह्मचि जेविलें।
ब्रह्म ढेंकरी पाल्हाईलें नेणोनियां॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी अनुभव आणि ज्ञानाच्या गूढतेची चर्चा केली आहे.

1. पहिला श्लोक अनुभवाचा आणि बोधाचा निरंतर प्रवास दर्शवतो, जिथे निशब्दता आणि नाद यांचे संगम दिसतो. यामुळे साधक अनुभवाच्या गहराईत जातो.

2. दुसरा श्लोक येथे संत ज्ञानेश्वार त्यांच्या गुरुच्या भूमिकेचा उल्लेख करतात. श्रीगुरु ब्रह्म बोलणे शिकवितात, आणि त्या ठिकाणी कोणत्या संकेतांचा उपयोग करावा लागेल हे विचारले आहे.

3. तिसरा श्लोक निवृत्तीतून प्राप्त झालेल्या आशीर्वादाबद्दल आहे, ज्यामुळे ज्ञानेश्वारांनी ब्रह्माचे अद्भुत स्वरूप अनुभवले आहे. यामध्ये ब्रह्माची आंतरिक ओळख आणि त्याचे पालन होण्याची चर्चा आहे.

या अभंगात अनुभवाच्या गूढतेचा, गुरुंच्या शिक्षणाचा, आणि निवृत्तीतून मिळवलेल्या ज्ञानाचा महत्त्व दर्शविला आहे. संत ज्ञानेश्वार यांच्या शब्दांनी आध्यात्मिक अनुभवांची गहराई आणि ज्ञानाच्या साधनेचा महत्त्व समजविला आहे.

अभंग २७५:

रुप सामावलें दर्शन ठाकलें।
अंग हारपलें तेचि भावीं॥
पाहों जाय तंव पाहाणया वेगळें।
ते सुखसोहळें कोण बोले॥१॥

जेथें जाय तेथें मौनाचि पडिलें।
बोलवेना पुढें काय करुं॥२॥

सरिता ना संगम ओघ ना
भ्रम नाहीं क्रिया कर्म तैसें झालें।
जाणों जाय तंव जाणण्या सारिखें।
नवल विस्मय कवणा सांगों॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठलुचि अंगीं।
निवृत्तिरायें वेगीं दाखविला।
तोचि सबरा भरितु।
रुपनामरहितु निच नवा॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञानाच्या अनुभवाची, सुखाचा अहसास आणि मौनाच्या महत्त्वाची चर्चा केली आहे.

1. पहिला श्लोक: या श्लोकात रूप आणि दर्शन यांचा संबंध दर्शवला आहे. जेव्हा आपण आत्मसाक्षात्कार करतो, तेव्हा आपल्याला एक वेगळा अनुभव मिळतो, जो व्यक्त करणे कठीण असतो. तिथे उपस्थित असलेले सुख आणि आनंद व्यक्त करण्यासाठी कोणालाही शब्द मिळत नाही.

2. दुसरा श्लोक: येथे मौनाचा उल्लेख आहे. जेथे आपण जातो तिथे एक शांतता असते, ज्यामुळे बोलण्याची गरजच भासत नाही. या शांततेत एक वेगळा अनुभव आहे.

3. तिसरा श्लोक: या श्लोकात ब्रह्मा आणि तत्त्वज्ञानाबद्दल चर्चा आहे. येथे संगम, भ्रम, आणि कर्म यांची स्थिती स्पष्ट केली आहे, जिथे साधकाला आपल्या ज्ञानाचा गूढ अनुभव होतो.

4. चौथा श्लोक: येथे निवृत्तीतून मिळालेल्या आशीर्वादाबद्दल सांगितले आहे. बापरखुमादेविवरु विठ्ठल यांच्या अंगात अद्भुतता आहे, ज्यामुळे आत्मज्ञानाची एक नवीन जाणीव होते. रूप आणि नाम यांचे रहस्य येथे दर्शविले आहे, जिथे नवा अनुभव मिळतो.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान, मौन, आणि ब्रह्माच्या अद्वितीयतेचे महत्त्व सांगितले आहे. त्यांच्या शब्दांमध्ये गूढता आणि आध्यात्मिक अनुभवांची गहराई आहे.

अभंग २७६:

मीतूंपणा विकल्प मावळला मूळीं।
दोहीं माजी बळी कवणा पाहो।
पाहतां पाहणें द्रष्टत्त्व ग्रासिलें।
स्वरुप़चि उरलें कवणा पाहों॥१॥

बोलों नये ऐसें केलें वो माय येणें।
बोलतांचि गुणें आठऊ नाहीं॥२॥

आठवितां विसरु संसार नाठवे।
हे खुण स्वभावें बोलत्याचा।
बोलतां बोलणें ठकचि पडलें मुळीं।
स्थूळींचा स्थूळीं प्रकाश झालागे माये॥३॥

बापरखुमादेविवरुविठ्ठलु उघडा।
निजबोधीं निवाडा असा झाला।
निवृत्तिराये खुण लेऊनि अंजन।
दाऊनि निधान प्रकट केलें॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञानाच्या अनुभवाची आणि बोलण्याच्या महत्त्वाची चर्चा केली आहे.

1. पहिला श्लोक: या श्लोकात विचारांची स्थिती दर्शवली आहे. जेव्हा मीटूंपणा आणि विकल्प (पर्याय) दुर झाला, तेव्हा आपल्याला आपल्या स्वरूपाचा अद्वितीय अनुभव मिळतो. आपला दृष्टीकोन बदलतो आणि आपण आपले स्वस्वरूप पाहू लागतो.

2. दुसरा श्लोक: येथे बोलण्याबद्दल चर्चा केली आहे. बोलताना आपल्याला गुण आठवतात, परंतु त्या क्षणी ज्ञानाचे विस्मरण होते. बोलण्याची प्रक्रिया मनाच्या गहन स्थितीत आढळते.

3. तिसरा श्लोक: या श्लोकात जगाच्या विस्मृतीच्या अनुभवाची आणि बोलण्याच्या गूढतेची चर्चा केली आहे. बोलताना, आपले विचार स्थूल असतात आणि ते स्थूल प्रकाशात प्रदर्शित होतात. हे साक्षात्कार करताना एक विशेष अनुभव निर्माण होतो.

4. चौथा श्लोक: येथे बापरखुमादेविवरु विठ्ठल यांच्या ज्ञानाची उघडकी केली जाते. निजबोध म्हणजे स्वानुभवातून ज्ञान मिळवणे. निवृत्तिरायांद्वारे ज्ञानाच्या खुणा मिळविल्या जातात आणि त्या निधानात प्रकट होतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान, बोलण्याची प्रक्रिया, आणि स्वरूपाच्या अनुभवाची गहराई यांचे महत्त्व सांगितले आहे. त्यांनी आपल्या अनुभवातून ज्ञानाची गूढता स्पष्ट केली आहे.

अभंग २७७:

मजमाजी पांहतां मीपण हारपलें।
ठकलेंचि ठेलें सये मन माझें॥१॥

आंत विठ्ठलु बाहेर विठ्ठलु।
मीचि विठ्ठलु मज भासतसे॥२॥

मीपण माझें नुरेचि कांहीं दुजें।
ऐसें नाहीं केलें निवृत्तिराजें म्हणे ज्ञानदेवो॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मज्ञान आणि व्यक्तिगत अनुभव याबद्दल चर्चा केली आहे.

1. पहिला श्लोक: "मजमाजी पांहतां मीपण हारपलें" म्हणजे आपण ज्या अनुभवातून जातो, त्या अनुभवात आपण आपले "मीपण" (स्वयंता) हरवतो. त्यातलं मन काही ठराविक विचारांत गुंतलेलं आहे. "ठकलेंचि ठेलें सये मन माझें" म्हणजे मनाचे विचार ठरवून टाकले जातात, त्यामुळे गोंधळलेलं आणि निराश झालेलं वाटतं.

2. दुसरा श्लोक: "आंत विठ्ठलु बाहेर विठ्ठलु" म्हणजे अंतर्गत आणि बाह्य दोन्ही ठिकाणी विठोबा आहे. या विचाराने संत ज्ञानेश्वारांनी सांगितले आहे की विठोबा आपल्यात आहे, त्याचं स्वरूप आपल्याला सर्वत्र दिसतं. "मीचि विठ्ठलु मज भासतसे" म्हणजे आपण विठोबा असूनही, आपल्याला स्वतःला ओळखायला हवं.

3. तिसरा श्लोक: "मीपण माझें नुरेचि कांहीं दुजें" म्हणजे आपले 'मीपण' केवळ एक भ्रम आहे, कारण त्यामध्ये दुसरे काही नाही. "ऐसें नाहीं केलें निवृत्तिराजें म्हणे ज्ञानदेवो" यामध्ये ज्ञानेश्वारांनी निवृत्तिराजांच्या उपदेशाचे महत्त्व सांगितले आहे. निवृत्तिराजांनी हे दाखवले की आपले 'मीपण' आत्मज्ञानापेक्षा कमी आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी आत्मस्वरूपाचे दर्शन आणि वास्तविकतेची ओळख सांगितली आहे, जिथे विठोबा सर्वत्र आहे आणि आपण त्याचं अस्तित्व मान्य करायला हवं.

अभंग २७८:

देखोनि पुजावया गेलें द्वैतभावें।
तेथें एक उपदेशी श्रीगुरुरावो॥१॥

द्वैतभावो नाशिला माझा द्वैतभावो नाशिला।
पूजा उध्दंस केला तें ब्रह्ममय॥२॥

रखुमादेविवरु देखण्या वेगळा देखिला।
सगुण निर्गुण जाला बाईये वो॥३॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी द्वैत आणि अद्वैत या तत्त्वज्ञानाच्या दोन्ही बाजूंचा विचार केला आहे.

1. पहिला श्लोक: "देखोनि पुजावया गेलें द्वैतभावें" म्हणजे ज्या ठिकाणी द्वैतभाव (संपूर्णता किंवा भिन्नता) होते, तिथे श्रीगुरुंचा उपदेश आहे. यामध्ये ते आध्यात्मिक शिक्षण किंवा उपदेशाचे महत्त्व दर्शवतात.

2. दुसरा श्लोक: "द्वैतभावो नाशिला माझा द्वैतभावो नाशिला" म्हणजे द्वैतभाव नष्ट झाला, म्हणजे आत्मा आणि परमात्मा यामध्ये भेद मिटला. "पूजा उध्दंस केला तें ब्रह्ममय" म्हणजे या प्रक्रियेत पूजा किंवा सेवा केल्याने परमात्म्याचे स्वरूप अनुभवले जाते.

3. तिसरा श्लोक: "रखुमादेविवरु देखण्या वेगळा देखिला" म्हणजे रखुमादेवाच्या स्वरूपाकडे बघताना, सगुण (रूपभेद) आणि निर्गुण (रूपहीन) या दोन्ही रूपांची अनुभूती घेतली जाते. "सगुण निर्गुण जाला बाईये वो" म्हणजे येथे भक्तीच्या मार्गाने परमात्मा सगुण आणि निर्गुण यामध्ये एकरूप झाला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वारांनी श्रीगुरुंच्या उपदेशामुळे द्वैतभाव आणि अद्वैतभाव यांच्यातील भेद मिटवला आहे, आणि आत्मज्ञानाच्या माध्यमातून परमात्म्याच्या असीमतेचा अनुभव घेण्याचा मार्ग दाखवला आहे.

अभंग २७९:

"दीपप्रकाश दीपीं सामावला कळिके,
सामावाली ज्योति।
ज्योति सामावोनि बिंब हारपलें,
तैसी जाली सहज स्थिति।
संचित प्रारब्ध दग्ध पटन्यायें हे,
दृश्यभ्रांति देहो जावो अथवा राहो,
फिटला संदेह मृतिकेचि कायासि खंति॥
रुप पाहोनिया दर्पण ठेलें शेखीं,
अभास दृष्टि राहिला।
न पाहतां मुख जाणें तो आपण,
तैसा अनुभव जाला रया॥
या प्रपंचाचे कवच सांडुनि बाहेरि,
अविद्या दृश्य संहारी।
पदीं पद ग्रासुनि ठेलें जें,
बुडोनि राहिलें अंतरी।
चैतन्याचें मुसें हेलावत दिसे,
जेवि तरंगुसागरीं।
कूर्माचिये परि आंगचि आवरि तो,
स्थिर जाला चंद्र करि रया॥
तेथें जाणणें निमालें बोलणें खुंटलें,
जेवि जीवनीं जीवन मिळाले।
दश दिशा भरुनि दाटलें किं,
सुख सुखासि भेटो आले।
ज्ञानदेव म्हणे आम्हा जितांचि मरणें,
कीं कोटी विकल्प जिणें ऐसें,
निवृत्तीनें केलें रया॥"

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वर आत्मज्ञान आणि भक्तिरसाचे गूढ चित्रण करतात. पहिल्या पदात, ज्ञानाचा प्रकाश (दीपप्रकाश) जीवनातील अंधाराला दूर करतो. हा प्रकाश आपल्या अस्तित्वात ज्योतीसारखा सामावला आहे, जो सहजतेने आपल्याला सत्याची अनुभूती देतो. संगृहीत कर्मे जळून जातात, आणि भ्रम व संदेह दूर होतो, ज्यामुळे आत्मा सत्यात विलीन होतो.

दूसऱ्या पदात, भक्त दर्पणात आपले रूप पाहतो, परंतु ते फक्त एक प्रतिबिंब आहे. आपली खरी ओळख केवळ अनुभवावर अवलंबून असते. तिसऱ्या पदात, भक्त प्रपंचाच्या कवचातून बाहेर पडतो आणि अज्ञानाचा नाश करतो. चैतन्याच्या लहरी स्थिरतेसारख्या दिसतात, जसे कासव आपल्या अंगाची गुप्तता साधतो.

चौथ्या पदात, आत्मज्ञान प्राप्त झाल्यावर भक्त बोलणे थांबवतो, कारण त्याला खरे जीवन मिळाले आहे. सुख सर्वत्र व्यापते, आणि ज्ञानेश्वरीच्या शब्दांनी दाखवते की मृत्यु हे केवळ एक परिवर्तन आहे, ज्यातून अनेक शक्यता उभरतात. निवृत्तीतून जीवनाच्या गूढतेचे ज्ञान मिळवले जाते.

हा अभंग भक्ती, आत्मज्ञान, आणि जीवनाच्या गूढतेचा सुंदर अनुभव आहे.

अभंग: २८०

अभंग
निरंजन वना गेलिया साजणी।
तेथें निर्गुणें माझा मनीं वेधियेलें ॥१॥
सुखाची अति प्रीति जाहालीगे ब्रम्हीं।
श्रीगुरु निवृत्ति मुनीं जाहालेंगे माये ॥२॥
बापरखुमादेविवरुविठ्ठलुसह जावला।
निर्गुणा दाविला विसुरागे माये ॥३॥

अर्थ:

१. निरंजन वना गेलिया साजणी।
"निरंजन" म्हणजे शुद्ध, अनंत व अपर्णीय. "साजणी" म्हणजे प्रिय, प्रियतम. या ओळीत कवि सांगतो की, प्रियतम निर्गुण रुपात वने गेली आहे.

२. तेथें निर्गुणें माझा मनीं वेधियेलें।
येथे "निर्गुण" म्हणजे जो आकार न घेणारा आहे, तो मनामध्ये समर्पित झाला आहे. हे दर्शवते की त्या दिव्यतेने कविचे मन वेधले आहे.

३. सुखाची अति प्रीति जाहालीगे ब्रम्हीं।
"ब्रह्म" म्हणजे परमात्मा. येथे अत्यधिक प्रेम व आनंद परमात्म्यात जन्माला आला आहे, जो आध्यात्मिक प्रेमाचे प्रतीक आहे.

४. श्रीगुरु निवृत्ति मुनीं जाहालेंगे माये।
"श्रीगुरु" म्हणजे गुरु, "निवृत्ति" म्हणजे मोक्ष किंवा निवृत्ती. गुरुंच्या मार्गदर्शनामुळे साधकांना जीवनातून मोक्ष प्राप्त झाला आहे.

५. बापरखुमादेविवरुविठ्ठलुसह जावला।
"बापरखुमादेव" म्हणजे भगवान विठोबा. "सह जावला" म्हणजे त्याच्याबरोबर गेलो. येथे भगवान विठोबाच्या उपासनेने जीवनात मार्गदर्शन होते.

६. निर्गुणा दाविला विसुरागे माये।
"निर्गुणा" म्हणजे जो आकार घेत नाही. "विसुरागे" म्हणजे संलग्नता व आसक्तीपासून मुक्त केले. या ओळीत सांगितले आहे की, निर्गुण देवतेने साधकाला भौतिक जगाच्या बंधनांपासून मुक्त केले आहे.

अभंग: २८१

अभंग
चातकाची तृषा मेघें पुरविली।
ब्रह्मस्तनीं पान्हईली बाईये वो।
निवृत्तिप्रसादे माझ्या मुखीं सूदला।
प्रेमरसें धारा फ़ुटल्या दोहीं पक्षीं।
बाप श्रीगुरु तेणें मज आफ़विले।
अवघें ब्रह्म दाविलें ज्ञानदेवा।

अर्थ:

"चातकाची तृषा मेघें पुरविली" म्हणजे चातक पक्षी पावसाच्या थेंबांची वाट पाहत असताना मेघांनी त्याची तहान भागवली आहे. हे दर्शवते की भक्ताच्या अंतर्मनातील अपेक्षा पूर्ण झाल्या आहेत.

"ब्रह्मस्तनीं पान्हईली" म्हणजे परमात्म्याने भक्ताला शीतलता आणि आनंद दिला आहे, जिथे ब्रह्माचा अनुभव आहे.

"निवृत्तिप्रसादे माझ्या मुखीं सूदला" म्हणजे निवृत्त साधकांच्या आशीर्वादामुळे भक्ताच्या जीवनात प्रेम आणि आनंदाचे स्रोत उगम पावले आहेत.

"प्रेमरसें धारा फ़ुटल्या दोहीं पक्षीं" या ओळीत सांगितले आहे की, भक्ताच्या हृदयात आणि मनात प्रेमाचा धारा वाहू लागला आहे, जो एक आध्यात्मिक अनुभव आहे.

"बाप श्रीगुरु तेणें मज आफ़विले" याचा अर्थ गुरुंच्या आशीर्वादाने भक्ताने जीवनात ज्ञान व प्रकाश प्राप्त केला आहे.

"अवघें ब्रह्म दाविलें ज्ञानदेवा" या ओळीत संपूर्ण ब्रह्माचा अनुभव सांगितला आहे, जिथे ज्ञानेश्वरीच्या आशीर्वादाने सर्वत्र ब्रह्माचा अनुभव आहे.

अभंग: २८२

अभंग
ऋणाचेनि मिसें निर्गुण आलें आपैसें।
तेणें मज सर्वस्वें ठकियेलें।
घेऊनि गेला माझें धन।
केलें पै निर्वाण मना देखा।
त्यासि वोळखिना अनोळखी।
दृश्य ना अदृश्य ऋण म्यां
सादृश्य दिधलें देखा।
निवृत्ति प्रसादें इतुकें पै जालें।
रखुमादेविवरु विठ्ठलें मज
गोवियेलेगे माये।

अर्थ:

"ऋणाचेनि मिसें निर्गुण आलें आपैसें" म्हणजे निर्गुण परमात्मा माझ्यासाठी आले आहे, ज्या ऋणामुळे मी बांधला गेलो आहे. यामुळे भक्ताचे सर्वस्व आध्यात्मिक अनुभवाने भरले आहे.

"घेऊनि गेला माझें धन" याचा अर्थ म्हणजे ब्रह्माने माझ्या सर्व संपत्तीला गिऱ्हाइक केले आहे, आणि या प्रक्रियेत मनाने निर्वाणाचा अनुभव घेतला आहे.

"त्यासि वोळखिना अनोळखी" म्हणजे या अनुभवाला मी अजून अनोळखी आहे. "दृश्य ना अदृश्य ऋण म्यां" याचा अर्थ म्हणजे काही गोष्टी अदृश्य आहेत, परंतु ती माझ्या अनुभवात दिसून येत आहेत.

"निवृत्ति प्रसादें इतुकें पै जालें" याचा अर्थ निवृत्त साधकांच्या आशीर्वादामुळे ही सर्व घटना घडली आहे.

"रखुमादेविवरु विठ्ठलें मज गोवियेलेगे माये" याचा अर्थ भगवान विठोबाच्या उपस्थितीत भक्ताची भावना एकत्रित झाली आहे.

हा अभंग भक्ताच्या आध्यात्मिक शोधाचे, ऋण व मोहापासून मुक्त होण्याचे आणि परमात्मा साधण्याचे प्रतीक आहे.

संवाद – अभंग २८३ ते २८९

अभंग: २८३

अभंग
स्वरुप पाहे तंव सभोंवतें रुपडें।
पाहे चहूंकडे तोचि दिसे।
काय करूं सये कैसा हा देव।
माझा मज भाव एकतत्त्वीं।
सम तेज पाहे तंव एकचि वो तेज।
ओंकार सहज निमाला तेथें।
मूळीचि मुळ खुण न संपडे सर्वथा।
व्यापिलें चित्ता तेजें येणें।
स्वानुभव ते दिवटी उजळूनि जव पाहे।
तव एक बिंब दाहे दिशा दिसे।
ज्ञानदेव निवृत्ति हे खूण पुसत।
सांगावें त्वरित गुरुराजें।

अर्थ:

"स्वरुप पाहे तंव सभोंवतें रुपडें" म्हणजे जेंव्हा मी परमात्म्याचे स्वरूप पाहतो, तेंव्हा सर्वत्र एकच रूप दिसते.

"पाहे चहूंकडे तोचि दिसे" याचा अर्थ म्हणजे सर्व दिशांनी तोच एक रूप असल्याचे अनुभवले जाते.

"काय करूं सये कैसा हा देव" यामध्ये भक्त विचारतो की, हा देव कसा आहे आणि त्याला काय करावे लागेल.

"माझा मज भाव एकतत्त्वीं" याचा अर्थ म्हणजे माझ्या मनात एकत्वाची भावना आहे, जी देवाशी जोडलेली आहे.

"सम तेज पाहे तंव एकचि वो तेज" म्हणजे जेंव्हा एकसारखे तेज पाहिले जाते, तेंव्हा तो तेज एकच आहे.

"ओंकार सहज निमाला तेथें" याचा अर्थ ओंकार स्वरूप सहज मिळतो, जिथे परमात्मा आहे.

"मूळीचि मुळ खुण न संपडे सर्वथा" म्हणजे मूळ स्थितीचे खुणा सर्वत्र संपत नाहीत.

"व्यापिलें चित्ता तेजें येणें" यामध्ये भक्ताच्या चित्तात तेजाचा अनुभव होतो.

"स्वानुभव ते दिवटी उजळूनि जव पाहे" म्हणजे त्या अनुभवाने प्रकाशमान होताना पाहिलं जातं.

"तव एक बिंब दाहे दिशा दिसे" म्हणजे तुझं एक बिंब सर्व दिशांना दिसतं.

"ज्ञानदेव निवृत्ति हे खूण पुसत" याचा अर्थ ज्ञानेश्वरी आणि निवृत्त यांचे मार्गदर्शन मिळत आहे.

"सांगावें त्वरित गुरुराजें" म्हणजे गुरु राजाच्या आशीर्वादाने हे सर्व सांगितले जाते.

अभंग: २८४

अभंग
परब्रम्हीं वस्ति कोण्या रुपें करुं।
सकळ हें भरुं आत्मतत्त्वें।
देहाचा दीप कीं समत्वें पै ज्योती।
एकरुपे वाती सर्वारुपीं।

तें रुप सांगा निवृत्ति उदारा।
संसारा एकसरा तया माजी।
समान निघोटे मोक्षत्वें पैं अवीट।
श्रीगुरुनें वाट सांगितली।

ज्ञानदेवीं घरवस्तीसी बिढार।
तळींवरी साचार एक तत्त्व।

अर्थ:

"परब्रम्हीं वस्ति कोण्या रुपें करुं" म्हणजे परमब्रह्म कोणत्या स्वरूपात स्थिर आहे हे विचारले जाते.

"सकळ हें भरुं आत्मतत्त्वें" याचा अर्थ आत्मतत्त्वाने सर्व काही भरलेले आहे.

"देहाचा दीप कीं समत्वें पै ज्योती" यामध्ये देहाचा दीप म्हणजे प्रकाश, जो समत्वाच्या स्थितीत आहे.

"एकरुपे वाती सर्वारुपीं" म्हणजे त्या प्रकाशात सर्व वाती एकसारख्या दिसतात.

"तें रुप सांगा निवृत्ति उदारा" म्हणजे निवृत्त साधकांनी त्या स्वरूपाचे वर्णन करा.

"संसारा एकसरा तया माजी" याचा अर्थ संसाराच्या एका स्वरूपात मी असतो.

"समान निघोटे मोक्षत्वें पैं अवीट" म्हणजे मोक्षाच्या अवस्थेत सर्व समान आहे.

"श्रीगुरुनें वाट सांगितली" याचा अर्थ गुरुने या मार्गाची माहिती दिली आहे.

"ज्ञानदेवीं घरवस्तीसी बिढार" म्हणजे ज्ञानेश्वरीने आपल्याला जागरूक केले आहे.

"तळींवरी साचार एक तत्त्व" याचा अर्थ तळाशी एकच तत्त्व आहे, जे सर्वत्र व्याप्त आहे.

अभंग: २८५

अभंग
सोंग संपादणी एका रुपें करी।
आत्मा घरोघरीं वर्ततसे।

माय सांग आम्हां कोण सुख ब्रह्म।
तुम्हा आम्हा समा कोण्या रुपें।

चेतनें चेतवी बुध्दिते पाचारी।
कल्पना मापारीया निवृत्ति ठायीं।

ज्ञानदेव दिवटा विठ्ठलीं रमला।
संसार अबोला एक तत्त्वें।

अर्थ:

"सोंग संपादणी एका रुपें करी" म्हणजे विविध स्वरूपांमध्ये अदृश्यता तयार होते.

"आत्मा घरोघरीं वर्ततसे" याचा अर्थ आत्मा प्रत्येकाच्या घरात वावरतो.

"माय सांग आम्हां कोण सुख ब्रह्म" येथे प्रश्न केला जातो की, ब्रह्म कोणत्या स्वरूपात सुख देतो?

"तुम्हा आम्हा समा कोण्या रुपें" याचा अर्थ तुमचं आणि आमचं स्वरूप काय आहे?

"चेतनें चेतवी बुध्दिते पाचारी" म्हणजे चेतना बुद्धीला जागरूक करते.

"कल्पना मापारीया निवृत्ति ठायीं" यामध्ये निवृत्त साधकांच्या ठिकाणी कल्पनांचे मापन होते.

"ज्ञानदेव दिवटा विठ्ठलीं रमला" म्हणजे ज्ञानेश्वरी विठोबा मध्ये रमलेली आहे.

"संसार अबोला एक तत्त्वें" याचा अर्थ संसाराच्या पलीकडे एकच तत्त्व आहे, जे सर्वत्र विद्यमान आहे.

अभंग: २८६

अभंग
विश्रांतीचें स्थान कोण रुप आह्मां।
ऐसा हा महिमा सांगा स्वामी।

चित्त नेई चिंता चेतनी नेई तत्त्वता।
कर्म परतत्त्वा हारवी रया।

हें तत्त्व ज्ञानदेवा निवृत्ति।
संसार पुढती नाहीं बापा।

अर्थ:

"विश्रांतीचें स्थान कोण रुप आह्मां" म्हणजे विश्रांतीचं ठिकाण कोणत्या स्वरूपात आहे, हे विचारलं जात आहे.

"ऐसा हा महिमा सांगा स्वामी" यामध्ये स्वामीला त्याच्या महिमेचे वर्णन करण्यासाठी सांगितले आहे.

"चित्त नेई चिंता चेतनी नेई तत्त्वता" म्हणजे चित्तात चिंता नाही आणि चेतना तत्त्वात स्थिर आहे.

"कर्म परतत्त्वा हारवी रया" याचा अर्थ कर्माची परतत्त्वता पराजित झाली आहे.

"हें तत्त्व ज्ञानदेवा निवृत्ति" म्हणजे हे तत्त्व ज्ञानेश्वरीच्या मार्गदर्शनामुळे आहे.

"संसार पुढती नाहीं बापा" याचा अर्थ संसाराच्या अडचणी पुढे येत नाहीत, कारण भक्त शांती प्राप्त करतो.

अभंग: २८७

अभंग
निजाचें तेज कीं तेजाचें निज।
तेथील तें गुज सांग मज।

ब्रह्म तें कायी ब्रह्म तें कायी।
ब्रह्म तें कायी सांगा गोसावी।

ब्रह्म सदोदित असे सर्वंभूतीं।
म्हणौनि सांगे जनाप्रती।

ब्रह्म ऐसें नामयानें जाणितलें।
ह्रदयीं धरिलें प्राणलिंग।

बापरखुमादेविवरु ह्रदयीं प्रगटला।
निवांत राहिला ज्ञानदेवो।

अर्थ:

"निजाचें तेज कीं तेजाचें निज" म्हणजे आपल्या तेजाचा आणि तेजाच्या स्वरूपाचा संबंध काय आहे, हे विचारलं जात आहे.

"तेथील तें गुज सांग मज" यामध्ये त्या गूढतेचे वर्णन करण्याची मागणी आहे.

"ब्रह्म तें कायी ब्रह्म तें कायी" म्हणजे ब्रह्म म्हणजे काय, हे स्पष्टपणे सांगण्याची आवश्यकता आहे.

"ब्रह्म तें कायी सांगा गोसावी" म्हणजे गोसावी या रूपात ब्रह्माचे वर्णन करा.

"ब्रह्म सदोदित असे सर्वंभूतीं" याचा अर्थ ब्रह्म सदैव अस्तित्वात आहे आणि सर्व प्राण्यांमध्ये व्यापलेला आहे.

"म्हणौनि सांगे जनाप्रती" म्हणजे हे सर्व जनतेला सांगण्यात आले आहे.

"ब्रह्म ऐसें नामयानें जाणितलें" याचा अर्थ ब्रह्माचे नाव घेऊन त्याला जाणले आहे.

"ह्रदयीं धरिलें प्राणलिंग" म्हणजे हृदयात प्राणलिंगाला धरले आहे.

"बापरखुमादेविवरु ह्रदयीं प्रगटला" म्हणजे भगवान विठोबा हृदयात प्रकट झाले.

"निवांत राहिला ज्ञानदेवो" यामध्ये ज्ञानेश्वरीने शांती अनुभवली आहे.

अभंग: २८८

अभंग
आकारीं नाहीं तें निराकारीं पाहीं।
निराकारीं राही शून्याशून्य।

जेथें शून्यचि मावळलें तेथें काय उरलें।
हेचि सांगे एके बोलें मजपासीं।

शून्य कासय पासाव जालें
शून्य तें कवणें केलें।
हें सांगिजोजि एक्या बोलें गुरुराया।

आपण शून्याकार कीं आपण निराकार।
आकार निराकार मूर्तिमंत दाऊं।
आकार निराकार ये दोन्हीं नाहीं।
तेंचि तूं पाही आपणापें।

जेथें अनुभवचि नाहीं तेंचि तूं पाही।
स्वानुभवीं राही तुझा तूंचि।

जेथें चंद्र सूर्य एक होती तेथें
कैचि दिनराती।
ऐसें जे जाणती ते योगेश्वर।

कर्माकर्म पारुषलें देवधर्म लोपले।
गुरुशिष्या निमाले जाले क्षीरसिंधु।

तेथें गोडीवीण चाखणे।
जिव्हेवीण बोलणे नेत्रेंविण पाहणें
तेंचि ब्रह्मा।

हातीं घेऊनियां दिवटी
लागिजे अंधारापाठीं।
अंधार न देखे दृष्टी उजियेडु तो।

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु देखणा।
दृष्टयद्रष्टेपणा माल्हावले।

अर्थ:

"आकारीं नाहीं तें निराकारीं पाहीं" म्हणजे कोणत्याही आकारात नसलेल्या निराकारतेचा अनुभव घेतला जातो.

"निराकारीं राही शून्याशून्य" याचा अर्थ निराकारतेत शून्याचा अनुभव आहे.

"जेथें शून्यचि मावळलें तेथें काय उरलें" म्हणजे जिथे शून्य अस्तित्वात नाही, तिथे काय शिल्लक राहते.

"हेचि सांगे एके बोलें मजपासीं" यामध्ये या गूढतेचा संदेश देण्याची मागणी आहे.

"शून्य कासय पासाव जालें" म्हणजे शून्य कसे होत आहे, हे विचारले जाते.

"हे सांगिजोजि एक्या बोलें गुरुराया" म्हणजे या प्रश्नाचे उत्तर गुरूंनी देणे आवश्यक आहे.

"आपण शून्याकार कीं आपण निराकार" म्हणजे आपण शून्याकार आहोत की निराकार, हे विचारले जाते.

"आकार निराकार मूर्तिमंत दाऊं" याचा अर्थ आकार व निराकार या दोन्ही गोष्टी मूर्तिमंत आहेत.

"आकार निराकार ये दोन्हीं नाहीं" म्हणजे ह्या दोन्ही गोष्टी एकमेकांपासून भिन्न आहेत.

"तेंचि तूं पाही आपणापें" म्हणजे हे सर्व आपल्या अंतर्मनात पाहायला हवे.

"जेथें अनुभवचि नाहीं तेंचि तूं पाही" याचा अर्थ जिथे अनुभव नाही तिथेही तु पाहिलं पाहिजे.

"स्वानुभवीं राही तुझा तूंचि" म्हणजे तु आपला अनुभव घ्या, तो तुझा आहे.

"जेथें चंद्र सूर्य एक होती तेथें" म्हणजे जिथे चंद्र आणि सूर्य एकत्र आहेत.

"कैचि दिनराती" याचा अर्थ दिवस व रात्री एकत्र येतात.

"ऐसें जे जाणती ते योगेश्वर" म्हणजे जो ह्या गूढतेला जाणतो, तो योगेश्वर आहे.

"कर्माकर्म पारुषलें देवधर्म लोपले" याचा अर्थ कर्म आणि अकर्म हे देवधर्मामध्ये विलीन झाले आहेत.

"गुरुशिष्या निमाले जाले क्षीरसिंधु" म्हणजे गुरु आणि शिष्य यांचे संबंध गहन झाले आहेत.

"तेथें गोडीवीण चाखणे" म्हणजे तिथे गोडीचा अनुभव घेणे.

"जिव्हेवीण बोलणे नेत्रेंविण पाहणें" याचा अर्थ जिव्हा आणि नेत्रे यांचे अनुभव ब्रह्मामध्ये विलीन झाले आहेत.

"हातीं घेऊनियां दिवटी" म्हणजे हातात दिवा धरल्याने.

"लागिजे अंधारापाठीं" याचा अर्थ अंधाराच्या पलीकडे लागतो.

"अंधार न देखे दृष्टी उजियेडु तो" म्हणजे जर दृष्टी उजळली असेल तर अंधार दिसत नाही.

"बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु देखणा" म्हणजे भगवान विठोबा हृदयात प्रकट झाले आहेत.

"दृष्टयद्रष्टेपणा माल्हावले" याचा अर्थ दृष्टा आणि दृष्टा यामध्ये एकता आहे.

अभंग: २८९

अभंग
देहभाव ठेवावे योगभाव सेवावे।
हें बोलणें जाणणें सोय नव्हेगेमाये।

जिजे मरिजे ऐसें नाहीं आमुतें।
सांगों कोणातें तुज वांचुनि।

देठीहुनि सुटलें जीवनासी आलें।
बापरखुमादेविवरें ऐसें केलेंगे माये।

अर्थ:

"देहभाव ठेवावे योगभाव सेवावे" म्हणजे देहाच्या भावनेला विसरून योगाभ्यासात लीन व्हावे लागेल.

"हें बोलणें जाणणें सोय नव्हेगेमाये" याचा अर्थ हा संवाद किंवा ज्ञान प्राप्ती एक साधा मार्ग नाही.

"जिजे मरिजे ऐसें नाहीं आमुतें" म्हणजे ज्यावेळी जीव मरतो किंवा भेदभाव करतो, तेंव्हा ते काही विशेष नाही.

"सांगों कोणातें तुज वांचुनि" यामध्ये प्रश्न आहे की कोणत्या गोष्टीत तुज वाचवेल?

"देठीहुनि सुटलें जीवनासी आलें" म्हणजे देहाच्या थरातून मुक्त होऊन जीवनात आलं आहे.

"बापरखुमादेविवरें ऐसें केलेंगे माये" म्हणजे भगवान विठोबा यांच्या आशीर्वादाने हे सर्व घडले आहे.

अभंग २९०

उपासनापर – अभंग २९० ते २९७

देहाचेनि दीपकें पाहे जों सभोंवतें।
तंव अवचितेंची ध्यान केलें ॥१॥
निराकारींची वस्तु आकारा आणिली।
कृष्णी कृष्ण केली सकळ सृष्टी ॥२॥
लय गेलें ध्यानीं ध्यान गेलें उन्मनी।
नित्य हरिपर्वणी सर्वांरुपें ॥३॥
आनंद सोहळा हरिरुपीं आवडी।
कृष्ण अर्धघडी न सोडी आम्हां ॥४॥
बापरखुमादेविवरविठ्ठल अभय।
भयांचें पैं भय हरपे कृष्णीं ॥५॥

अर्थ:

जेव्हा मनुष्य आपल्या देहाला दीपकासमान पाहतो, तेव्हा तो ध्यानात लीन होतो. निराकार परमेश्वराचा आकार घेतल्यामुळे कृष्णाने सर्व सृष्टी निर्मिती केली. ज्यांच्या ध्यानात लय आहे, त्यांचे ध्यान हरिपर्वणीमध्ये लीन झाले आहे. हरिरूपात आनंदाचा सोहळा आहे आणि कृष्णाने आमच्यावर अर्धघडीही नजर टाकत नाही. विठोबाच्या कृपेने सर्व भय नष्ट होते आणि अभय मिळते.

अभंग २९१

अवघाची संसार सुखाचा करीन।
आनंदे भरीन तिन्ही लोक ॥१॥
जाईनगे माये तया पंढरपुरा।
भेटेन माहेरा अपुलिया ॥२॥
सर्व सुकृताचे फळ मी लाहीन।
क्षेम मी देईन परब्रह्मीं ॥३॥
बापरखुमादेविवरा विठ्ठलाची भेटी।
आपुलिये संवसाटी घेऊनि राहे ॥४॥

अर्थ:

संपूर्ण जगाला सुखाचा अनुभव देईल, तिन्ही लोक आनंदाने भरले जातील. मी मायेला सोडून पंढरपूरला जाईन, तिथे माझ्या मातेसमोर येईन. मी सर्व सुकृताचे फळ लहान करीन आणि परब्रह्माला क्षेम देईन. विठोबा आणि बापरखुमादेव यांच्यासोबत भेटी घेऊन मी आपल्या संगतीत राहीन.

अभंग २९६

विठ्ठलयात्रे जाति वो माये।
त्याचे धरीन मी पायें ॥१॥
विठोबा माझें माहेर।
भेटेन बुध्दि परिकर ॥२॥
रखुमादेविवर विठ्ठलें।
मन ठेउनि राहि निर्धारें ॥३॥

अर्थ:

मी विठ्ठलच्या यात्रेत जातो, त्याची शरणागती घेतो. विठोबा माझा माहेर आहे, तिथे बुद्धीच्या परिकराला भेटेन. रखुमादेव आणि विठोबाच्या संगतीत मनाला ठरवून राहीन.

अभंग २९७

या अमरामाजी येखादा वोळगो म्हणे
तरी तो ठावो ठाकितां अतिदुस्तरु।
भूमंडळीचे राज्य वोळगों म्हणे
तव तेथें न लभे अवसरु।
नि:संग होऊनि यतिधर्म चाळूं
म्हणे तरी भिक्षेसी पडे विचारु।
नि:प्रपंच हातीं टाळ दिंडी घेऊनियां
वोळगे तो हरिहरुरेरे ॥१॥

हरीचे विद्यावंत जालोरे आम्ही
जाऊनि पंढरपुरीं राहिलों।
कळिकाळाच्या माथां पाय देऊनियां
वैकुंठ भुवनासि गेलोरेरे ॥ध्रु०॥

अष्टांगयोगे शरीर दंडूं पाहे तंव
येवढें कैचें कष्टसाधन।
लय लक्ष लावूनि गुरुमंत्र जपों
म्हणो तरी स्थिर नव्हे अंत:करण।
तल्लीन होऊन हरिकथा आयिको
म्हणो तरी ठायींचेच बधिर श्रवण।
उदंड वाचे हरिहरि म्हणतां
फुकासाठीं चुके पतनरेरे ॥२॥

चहुं वेदांचे गव्हर धांडोळितां
वेडावलीं साही दर्शनें।
शून्य स्थावर जंगम सर्वत्र
व्यापून असणें।
जळीं स्थळीं काष्ठीं पाषाणीं सरिसें
या दृष्टी पाहाणें।
ऐसियातें सेवितां अविद्या लोपे
मा विश्वास मानिला मनें ॥३॥

जयाचिये वोळगे जातां आडकाठीच
नाहीं भीतरी गेलिया भान पाविजे।
अरोधे विरोधें समतुल्य देणें न
मगतां अभरि देइजे।
तो क्षणमाजीं दे तें नसरे कल्पकोटि
ऐसिये धुरे कां दुर्‍हाविजे।
ऐसियाचे गांवींची सुखवस्तीची पुरे
मा बहुत काय अनुवादिजेरेरे ॥४॥

ऐसा वैकुंठपुरपति पुंडलिकाचिये भक्ती
अमूर्त मूर्तीस आला।
भक्तां अमरपद देतुसें अवळीला
नामें यमलोक विभांडिला।
जिहीं जैसा भाविला त्या तैसा पालटु
दाविला परि अणु एक नाहीं वेंचला।
बापरखुमादेविवराविठ्ठलु आम्हां गीतीं
गातां जोडलारेरे ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत तुकाराम यांच्या भक्तिभावाचा अनुभव व्यक्त करण्यात आलेला आहे. यात विठोबाच्या भक्तीचे महत्व, ध्यान साधना आणि अष्टांगयोगाची चर्चा केली आहे. भक्तांनी धैर्याने जीवनातील संघर्षांचा सामना करावा लागतो, परंतु श्रद्धा आणि भक्तीच्या माध्यमातून शाश्वत सुखाचा अनुभव घेता येतो. विठोबाच्या कृपेने सर्व अविद्या आणि दुःख दूर होते, आणि भक्तांना अमरपद प्राप्त होते.

अभंग २९८

बावनाचे संगती द्रुम भावें रातलें।
सेखीं आपुलिया मुकलें जातीकुळा ॥१॥
लोहाचे सायास परिसेंसी फ़िटलें।
तैसें मज केलें गोवळ्यानें ॥२॥
मेघजळ वोळे मिळें सिंधूचिया जळा।
तैसा नव्हे तो वेगळा एक होऊनि ठेला ॥३॥
बापरखुमादेवीवरविठ्ठल नुरेचि कांहीं।
उत्तम मध्यम ठाई व्यापुनि असे ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत यांनी प्रेम, भक्ती आणि एकतेचा अनुभव व्यक्त केला आहे. "बावनाचे संगती" म्हणजे अनेकतेत एकतेचा अनुभव; इथे "द्रुम" म्हणजे झाडांच्या संगतीत परस्पर संबंध आहेत. गोवळ्यांनी केलेल्या प्रेमाच्या कृपेने तुकारामांना अद्वितीय अनुभव मिळतो. मेघांचे पाणी आणि सिंधूच्या पाण्यातील एकता देखील त्याच विचाराचा भाग आहे. विठोबा व रखुमादेव यांच्या भक्तीने जीवनात उत्तम आणि मध्यम दोन्ही अवस्थांचा अनुभव घेता येतो.

अभंग २९९

जे ब्रम्हीं पाहतां मन न सिरे कोठें।
ऐसियाचे पेठें मज उभे केलें ॥१॥
नावाडा श्रीरंगु जाहाला हाळुवारु।
तेणें पावविला पारु ब्रह्मविद्येचा ॥२॥
श्रीगुरुविण सर्व शून्य हेंचि मी जाणें।
तेथिचिये खुणें निवृत्तिराजु ॥३॥
बापरखुमादेविवरी विठ्ठलीं अनुसंधान।
रात्रिदिन लीन ब्रह्मस्थिति ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्माच्या ध्यानाचा आणि गुरूच्या महत्त्वाचा अनुभव व्यक्त केला आहे. ब्रह्माच्या ध्यानात मन एकाग्र न झाल्यासही, तो एक अद्भुत अनुभव आहे. श्रीरंगाला भेटल्याने ब्रह्मविद्येचा अनुभव मिळतो, जो आध्यात्मिक प्रगतीला चालना देतो. गुरूशिवाय, शून्यात जाणे अशक्य आहे, कारण तेथील खुणा निवृत्तिराजाची आहेत. विठोबा आणि रखुमादेव यांच्या उपस्थितीत, भक्तीच्या मार्गाने रात्रंदिवस ब्रह्मस्थितीमध्ये राहण्याचा अनुभव घेतला जातो. हे सर्व अनुभव भक्तिरसाने भरलेले आहेत, ज्यात एकात्मता आणि आध्यात्मिक गहनता आहे.

अभंग ३००

नवांची खाणी दहाव्यानें शोकिली।
अकराव्यानें जाली देशधडी ॥१॥
तें ब्रम्हपंथीं माखलें।
मरोनि जागृत ते जालें
मन गे माये ॥२॥
अवघे अंबर माझें तिंबलें।
ब्रह्मरसें पिळिलें वो रंग नव्हे ॥३॥
सार वियोगें माझें कर्म बुडालें।
निष्कर्म जाले म्हणौनि नातळे ॥४॥
जागृति स्वप्न सुषुप्ति बुडाली।
रखुमादेविवरें सहित गिळीली ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी जीवनातील दुःख आणि आध्यात्मिक अनुभवांची चर्चा केली आहे. नवांच्या खाणीतून दुःखाच्या अनुभवाची सुरुवात होते, आणि त्यानंतर देशधडी म्हणजे आपले अस्तित्व धडकी भरतं. ब्रह्मपंथात जाऊन जागृत अनुभव मिळवला जातो, जो प्रेमाने भरलेला असतो.

सर्व आकाश आपल्या हातात असताना, ब्रह्मरसाचा अनुभव घेतला जातो, जो एक अद्भुत रंग आहे. वियोगामुळे कर्म बुडाल्याने निष्कर्मता येते, ज्यामुळे आत्मा शांततेचा अनुभव घेतो. अंततः जागृति, स्वप्न आणि सुषुप्त स्थिती एकत्र येऊन रखुमादेवाच्या संगतीत लीन होते, यामुळे एक अद्वितीय आध्यात्मिक अनुभव साधला जातो.