मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

संत ज्ञानेश्वर गाथा

संत ज्ञानेश्वर गाथा ओव्या १००१ ते १०३९

अभंग १००१:

देव ते कल्पित शास्त्र तें शाब्दिक । पुराणें सकळीक बाष्कळिक ॥१॥ बाहुले ती जीव सूत्रे तेचि जीव । मिथ्याचि माव जीव झालें ॥२॥ तेथें कैंचे मुक्त मुळी नाहीं बद्ध । सर्वही अबध्द दिसे जे का ॥३॥ अर्कापासूनी नीर जैसें कां भासत । जग तैसें घडत मिथ्याचि सत्य ॥४॥ ज्ञानदेव म्हणे सावधान होणें । अखंड साधणे परवस्तूशी ॥५॥अर्थ: ब्रह्मस्वरूपाच्या ठिकाणी देवपणाची वाच्यता काल्पनिक आहे. शास्त्रे केवळ शब्दमय आहेत. पुराणामध्ये असंबद्धता आहे. कळसूत्रांच्या खेळातील बाहुल्या व सूत्रे जशी परतंत्र असतात, त्याचप्रमाणे जीवही परतंत्र आहे. ज्या ठिकाणी बंधच नाही, तेथे मुक्तीचा विचार कशाला? हा बंधमोक्षाचा शास्त्रांनी सांगितलेला व्यवहार अबध्द नाही काय? जसे सूर्यकिरणांवर मिथ्या मृगजळ भासते, तसेच सर्व जगत सत्य परमात्म्यावर भासते. सावधान राहून जग मिथ्यात्व निश्चय करून, परमात्मवस्तु प्राप्त करावी. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १००२:

देव नाहीं तेथें पूजी तया कोण भक्त । गुरुशी ठाव नाहीं कोणी शिष्याशी पुसत ॥१॥ सदोदीत ब्रह्म पूर्ण निराकार निर्गुण । भेदाभेद क्षीण तेथें अनुभवी हे खूण ॥२॥ आदि अंत मध्य नाही दृश्य दृष्टा दर्शन । सच्चिदानंदरूप वस्तु सनातन ॥३॥ एक तेचि अनेक झाले अनेकरुपी एक । खुण सांगे ज्ञानेश्वर जग जाणा कल्पक ॥४॥अर्थ: देवच जेथे नाही, मग त्याची पूजा करणारा भक्त कोण असणार? गुरूचा जर पत्ता नाही, तर शिष्यांना विचारतो कोण? ब्रह्म सर्वव्यापक, निर्गुण, निराकार व सनातन असल्यामुळे त्यांत भेदाभेद मुळीच नाहीत. हे अनुभवाच्या खुणेने कळते. ब्रह्माला आदि, मध्य व अंत हे तिन्ही नाहीत, तसेच ते कोणाला पाहात नाही आणि कोणाच्या पाहण्याचा विषयही होत नाही. म्हणजे त्रिपुटीविवर्जित आहे. ते अनादि सच्चिदानंदरुपच आहे. ब्रह्मतत्त्व एकच असून अनेकरूपाने प्रतीतीला येते. म्हणून जगत् काल्पनिक आहे. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग १००३:

देव देव म्हणुनी व्यर्थ का फिरशी । निजदेव नेणशी मुळीं कोण ॥१॥ देवा नाहीं रूप देवा नाही नांव । देवा नाही गांव कोठें कांहीं ॥२॥ ज्ञानदेव म्हणे भजा आत्मदेवा । अखंडित सेवा करा त्याची ॥३॥अर्थ: "देव, देव" म्हणत व्यर्थ का फिरतोस? तू स्वतःचा देव नेणताच नाहीस का? देवाला ना रूप आहे, ना नांव आहे, ना गांव आहे. ज्ञानदेव म्हणतात की आत्मदेवाची भक्ती कर आणि अखंड सेवा कर.

या अभंगांमध्ये संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मस्वरूप, शास्त्रांचे स्वरूप, आणि आत्मदेवाची महिमा वर्णन केली आहे. 🌸

अभंग १००४:

अमानत्व स्थिती ते अंतीं कठीण । येरा जन्म जाण न साधेची ॥१॥ अनपेक्ष शुचि जे का उदासिन । अमानत्व जाण त्यासी लाभे ॥२॥ सहज ज्ञानेश्वरी अखंड समाधी । ग्रासूनि उपाधि राहियला ॥३॥अर्थ: भगवद्गीतेत सांगितलेली अमानित्व स्थिती प्राप्त करणे फार कठीण आहे, कित्येकांना जन्मभर साधत नाही. अनपेक्षत्व, शुचित्व, उदासीनत्व इत्यादी गुण ज्यांनी संपादन केले असतील त्यानांच अमानित्व प्राप्त होते. मी सर्व उपाधिचा बाध निश्चय करून ग्रासून टाकला, त्यामुळे मला सहज अखंड समाधी लाभली. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग १००५:

आमुचिया देवा नाही नाम गुण । नाही स्थानमान रुपरेखा ॥१॥ नित्य निराकारीं आमचें भजन । अहंब्रह्म पूर्ण निजध्यासें ॥२॥ ज्ञानदेव म्हणे आमिष जोडिलें । निरंजनी केला वास आम्हीं ॥३॥अर्थ: आमच्या देवाला नाम, गुण, स्थान, मान, रूप, रेषा काही नाहीत. तो नित्य व निराकार स्वरुप आहे. त्याचे भजन अहं ब्रह्मास्मि अशा शब्दांनी आम्ही करतो. त्याची प्राप्ती निजध्यासाने होते. अहं ब्रह्मास्मि असा निजध्यास हे एक त्याच्या प्राप्तीचे निमित्त आहे. त्या योगाने आम्ही ब्रह्मस्थितीला प्राप्त झालो. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग १००६:

योग तो कठिण साधितां साधेना । जेणे गा चिद्घना न पाविजे ॥१॥ याचीलागीं आतां सांगणे हें तुज । माझें निजगुज अंतरींचें ॥२॥ इंद्रिये कोंडावी आवरावें मन । सहज ब्रह्मज्ञान लाधलाशी ॥३॥ जेथे जेथें मन धांवोनियां जाय । तेथें गुरुचे पाय वसवावे ॥४॥ ज्ञानदेव म्हणे होईं तूं निर्गुण । कळेल तुज खूण पूर्ण तेव्हां ॥५॥अर्थ: योगाभ्यास करणे फार कठीण आहे. तो साधता साधत नाही. जरी साध्य झाला तरी ज्ञानघन परमात्मा प्राप्त होईलच असे नाही. एवढ्याकरता तुला आमच्या अंतःकरणातील गुप्त गोष्ट सांगतो. ती अशी की इंद्रिय निग्रह करावा, मनोनिग्रह करावा, आणि जेथे जेथे आपले मन जाईल, त्या त्या ठिकाणी सद्गुरुंचे पाय आहेत अशी भावना करावी. त्यामुळे ब्रह्मज्ञान तुला सहज प्राप्त होईल. तूं तुझ्या ठिकाणचे दुष्ट गुण टाकून देऊन निर्गुण हो, म्हणजे तुला ब्रह्मस्वरुपाची यथार्थ खूण कळेल, आणि ब्रह्मज्ञान होईल. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १००७:

कासया प्रतिष्ठा व्यर्थ मानितोसी । सर्वत्र धरिसी समभावें ॥१॥ आत्मयासी जगतीं अवघाची एकला । जगांत संचला तद्रूपें तो ॥२॥ अणुरेणु तृण काष्ठादि पाषाण । सर्वत्रीं समान आत्मा तोचि ॥३॥ देह उच्च नीच आत्मा सर्व सम । मानिती विषम मंदमती ॥४॥ भेदाभेद दोन्ही सर्व एकाकार । म्हणे ज्ञानेश्वर पूर्ण योगीं ॥५॥अर्थ: प्रतिष्ठा व्यर्थ मानण्याची काय गरज? सर्वत्र समभाव धर. आत्मा जगात अवघाच एकला, जगात तो तद्रूपे संचलित झाला. अणुरेणु, तृण, काष्ठ, पाषाण, सर्वत्र समान आत्मा आहे. देह उच्च-नीच आहेत, पण आत्मा सर्वत्र सम आहे. भेदाभेद दोनही सर्व एकाकार आहेत. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

या अभंगांमध्ये संत ज्ञानेश्वरांनी अमानित्व, निराकार देव, योगाभ्यासाचे महत्त्व, आणि आत्मस्वरूपाचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १००८:

त्रिवेणींचे स्नान अखंडित करा । काशीवासीं मरा ज्ञानेवीण ॥१॥ तया नाहीं गती वस्ती निरंजनीं । भोगी रुद्रयोनी कर्मवसे ॥२॥ लिंगदेहभंग जंव झाला नाहीं । तोवरी बा पाहीं मुक्ती कैची ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे करावें सुमन । तरीच चिद्घन पाविजे तो ॥४॥अर्थ: तुम्ही त्रिवेणीचे अखंडित स्नान करा, नाही तर काशीत मरा पण ज्ञानाशिवाय निरंजन परमात्म स्वरूपाच्या ठिकाणी गती होणे शक्य नाही. पवित्र त्रिवेणीचे किंवा काशीवासासारखे पुण्यकर्म केले आहे म्हणून तो त्या पुण्यकर्माच्या योगाने रुद्रयोनी भोगेल. पण हे निश्चित आहे की जोपर्यंत दशेंद्रिय, पंचप्राण आणि सोळावे अंतःकरण मिळून जो लिंगदेह आहे त्याचा नाश झाला नाही, तोपर्यंत मुक्ती कशी मिळणार? जर अंतःकरण शुद्ध केले तरच ज्ञानस्वरूप परमात्म्याची प्राप्ती होईल. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १००९:

सुवर्णाचे भाडें दुधाचे आधण । कुसुंबा घालुनी नाश केला ॥१॥ तोडुनि चंदन कर्दळीचें वन । बाभुळा रक्षण बैसविलें ॥२॥ उत्तम भूमिका कमाविली पाही । धोत्रा लवलाही पेरियेला ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे ऐसें न करावें । शरण रिघावें सदगुरुसी ॥४॥अर्थ: सोन्याच्या भांड्यात दूध तापवून त्यात कुसुंबा टाकून ते जसे नासवून टाकावे किंवा चंदनाचे व केळीचे वन तोडून त्याठिकाणी बाभळीची झाडे लावून रक्षक बसवावा, किंवा जमिनीची उत्तम मशागत करून त्यात धोत्रा पेरणे, अशा गोष्टी मूर्खपणाच्या ठरतील. त्याचप्रमाणे महान भाग्याने प्राप्त झालेला मनुष्यजन्म केवळ विषय सेवनांत घालविला तर मूर्खपणाचाच ठरेल. असे मूर्खपणाचे कृत्य करू नये तर मनुष्याने सद्गुरुला शरण जाऊन आपल्या जन्माचे सार्थक करावे. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०१०:

एक माझी माता दोघेजण पिता । मज तीन कांता दोघे सुत ॥१॥ चौघे बंधु आणि दशक बहिणी । कन्या झाल्या तिन्ही माझ्या पोटीं ॥२॥ बहिणी भावासंगें खेळूं पैं लागले । विपरीत झालें सांगूं कोणा ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे अघटित घडे । गुरुकृपा जोडे परब्रह्म ॥४॥अर्थ:

माझी एक माता आहे, आणि दोन पिता.
माझ्या तीन पत्नी आहेत आणि दोन पुत्र.
चार बंधु आणि दहा बहिणी आहेत, आणि तीन कन्या माझ्या पोटांत आहेत.
बहिणी भावासंग खेळू लागल्या, हे कसे सांगू?
ज्ञानदेव म्हणतात की हे अघटित घडते कारण गुरुकृपेने परब्रह्म एकत्र येते.

अभंग १०११:

सद्गुरुसारिखा सोयरा सज्जन । दाविलें निधान वैकंठीचें ॥१॥ सद्गुरु माझा जीवाचा जिवलग । फेडियेला पांग प्रपंचाचा ॥२॥ सद्गुरु हा अनाथ माऊली । कृपेची साऊली केली मज ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे अवचित घडलें । निवृत्तीनें दिधलें निजबीज ॥४॥अर्थ: सद्गुरुसारखा जीवलग, सज्जन, सोयरा नाही. त्या श्रीगुरुरायांनी मला वैकुंठाचे निधान जो परमात्मा तो दाखविले. सद्गुरु माझ्या जीवाचा जीवलग असून त्यांनी मला प्रपंचातून मुक्त केले. सद्गुरु हे अनाथ जीवाची माऊली आहेत, कृपेची सावली करीत असतात. आकस्मिकपणे घडले की श्रीगुरु निवृत्तीरायांनी माझ्यावर कृपा करून मला ब्रह्मस्वरूपाचे ज्ञान दिले. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०१२:

ज्ञानप्राप्ती लागीं व्हावे अति नीच । म्हणवी जो उच्च सिद्ध नोहे ॥२॥ अहंता समुळ करावा कीं त्याग । काम क्रोध मांग शिवूं नये ॥२॥ सात्त्विक वैराग्य परिपूर्ण शांति । दैविक संपत्ति सांडी केवीं ॥३॥ व्हावे निराभास तरीच ही प्राप्ती । ज्ञानेश्वरा भ्रांति कीं रे नाहीं ॥४॥अर्थ: ब्रह्मज्ञान प्राप्तीसाठी सद्गुरुपदी अति नम्र व्हावे लागते. गर्वाने फुगून जाऊन ज्ञान मिळविण्याचा प्रयत्न केल्यास ते सिद्धीस जात नाही. अहंकार समूळ काढावा आणि काम क्रोध यांना शिवूच नये. सात्त्विक वैराग्य, परिपूर्ण शांति, आणि दैवी संपत्ति टाकून कसे चालेल? जगत् मिथ्या आहे, ही भ्रांती जाऊन ज्ञानाची प्राप्ती झाली असे समजावे. आमच्यात जगत् सत्यत्व भ्रांती राहिली नाही. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०१३:

सगुण निर्गुण दोन्ही विलक्षण । ब्रह्मसनातन विठ्ठल हा ॥१॥ पतीतपावन मान समोहन । ब्रह्मसनातन विठ्ठल हा ॥२॥ ध्येय ध्याता ध्यान चित्त निरंजन । ब्रह्मसनातन विठ्ठल हा ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे आनंद चिद्घन । ब्रह्म सनातन विठ्ठल हा ॥४॥अर्थ: आमची उपास्य देवता श्रीविठ्ठल सगुण-निर्गुणाहून विलक्षण ब्रह्म आहे. तो पतितपावन आणि मनाला मोहून टाकणारा आहे. ध्येय, ध्याता, आणि ध्यानाहून वेगळा, अनादि सिद्ध असा आहे. सच्चिदानंद स्वरुप अनादि सिद्ध ब्रह्म, तोच आमचा श्रीविठ्ठल आहे. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०१४:

भ्रमरीच्या ध्यासें भ्रमरीच होय । कीटकत्व जाय पालटोनी ॥१॥ ब्रह्म ध्यासे स्वयें ब्रह्मचि होईजे । जीवत्व लोपिजे सहजची ॥२॥ किडाळ त्यजिले चोखाळचि नाहीं । आणि हे पाही अनादिची ॥३॥ जुनाटचि आहे जाणा सोयरिक । माया उपाधिक भ्रमलाशी ॥४॥ विचार करितां सर्व एकाकार । म्हणे ज्ञानेश्वर सत्ययोगी ॥५॥अर्थ: ज्याप्रमाणे भिंगोट्याच्या घरात असलेली अळी भिंगोटा होण्याच्या ध्यासाने भिंगोटाच बनते, तसाच मी ब्रह्म आहे असा ध्यास घेऊन ब्रह्म होऊन जा, म्हणजे सहज जीवपणा नष्ट होईल. उच्च दर्जाचे सोन्यावाचून दुसरे काहीच नसते. जीवब्रह्माची एकता अनादि आहे, पण मायेच्या उपाधीने जीव भ्रमिष्ट झाले आहेत. विचार करून सर्व जीव ब्रह्मरूप आहेत असे जो जाणतो, तोच खरा योगी. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग १०१५:

वर्ण ना व्यक्ति अमुप निजतेज । संतांचे ते गूज आत्मरुप ॥१॥ मुक्ताचा सागर भरिंत दाहि दिशा । पाही जीवदशा बुडुनि जाय ॥२॥ ते खूण दाविली माझिया नयनीं । चिदरत्नाची खाणी उघडली ॥३॥ निवृत्तिप्रसादें ज्ञानदेव लाधला । सुखिया हो झाला तेणें सुखें ॥४॥अर्थ: वर्ण, व्यक्ति नसलेले निजतेज, संतांचे आत्मरूप, मुक्ताचा सागर भरून दिशा दिसतात. जीवदशा बुडून जाते. त्या खुणा माझ्या नयनीं दाखवल्या. चिदरत्नाची खाणी उघडली. निवृत्तिप्रसादाने ज्ञानदेव लाधला, आणि सुखिया झाला. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

या अभंगांमध्ये संत ज्ञानेश्वरांनी सद्गुरुंचे महत्त्व, ब्रह्मज्ञान प्राप्तीचे तत्त्वज्ञान, आणि ब्रह्मरूप साधनेचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०१६:

नेणण्याचें रुप तेंचि रे अज्ञान । जाणते ते ज्ञान दोन्ही मिथ्या ॥१॥ पूर्णाची ओळखी मुळीं माया नाहीं । कोण मी हे पाहीं शोधूनियां ॥२॥ अनुभव सुख भोगितांना भोग । न होता अव्यंग भाररुपें ॥३॥ बद्धमुक्त शून्य होसी निराकार । म्हणे ज्ञानेश्वर तत्त्वज्ञानी ॥४॥अर्थ: मला काही माहीत नाही असे म्हणणे हे अज्ञान, आणि मला माहीत आहे असे म्हणणे म्हणजे ज्ञान, पण या दोन्ही ब्रह्मज्ञानाच्या दृष्टीने मिथ्या आहेत. ब्रह्मस्वरूपाच्या ठिकाणी माया नावाची वस्तु मुळीच नाही. "मी कोण आहे" याचा विचार करून पाहा, म्हणजे आत्मसुखाचा भोग होईल, पण त्या आत्मसुखाच्या भोगाला भोग असे म्हणता येणार नाही, कारण आत्मा आपल्या स्वरूप ऐश्वर्याने अव्यंग आहे. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने आत्म्याच्या ठिकाणी बद्ध-मुक्त हे भाव जाऊन तू निराकार आत्मरूपच राहशील. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग १०१७:

तिही शून्यावरती नांदताहे देहीं । तोचि ब्रह्मांड गेही भरुनि ठेला ॥१॥ जयाचा तो भास बिंबाकार आहे । ते खूण लाहे गुरुपुत्रा ॥२॥ बिंबाचे तें अंग ब्रह्म ते निघोट । वस्तु ते अविट तेज:पुंज ॥३॥ चळेना ढळेना जैसें तैसें तेंचि । उपमा आणिकाची केवीं साहे ॥४॥ बहुजन्मा शेवटी फळ हे पुण्याचें । अभाग्याशी कैचें प्राप्त होय ॥५॥ अपार अधिष्ठानी सत्य ही अभंगी । जाणूनियां वेगीं जीवीं धरा ॥६॥ ज्ञानदेव म्हणे यापरता नाहीं । उपदेश कांही बोलावया ॥७॥अर्थ: हे गुरुपुत्रा, सत्त्व, रज, तम या त्रिगुणात्मक मायेच्या पलीकडचा परमात्मा देहामध्ये नांदत आहे, आणि तोच परमात्मा सर्व ब्रह्मांडात ओतप्रोत भरला आहे. हे ब्रह्मांड म्हणजे त्याचा भास आहे. बिंबरुप जे ब्रह्म, ते एकरस, अविट, तेजःपुंज आहे. ते व्यापक असल्यामुळे चळत नाही, ढळत नाही. त्याला कशाचीही उपमा नाही. त्याची प्राप्ती होणे हे अनेक जन्माच्या पुण्याईचे फळ आहे, दुर्दैवी माणसाला प्राप्त होत नाही. अपार अधिष्ठानरुप परमात्मा जाणून त्याला चित्तात कायमचा धरुन ठेवा. याच्या पलीकडे उपदेश करायला काही शिल्लक नाही. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०१८:

दृष्टिमाजी रुप लखलखीत देखलें । अव्यक्त ओळखिलें तेजाकार ॥१॥ सावळे सुंदर रुप बिंदुलें । मन हे मुरालें तयामाजी ॥२॥ अणुरेणु ऐसें बोलती संतजन । ब्रह्मांड संपूर्ण तया पोटीं ॥३॥ निवृत्तीची खूण ज्ञानदेव पावला । सोयरा लाधला निवृत्तिकृपें ॥४॥अर्थ: तेजोमय परमेश्वराचे जे अव्यक्त रूप ते माझ्या डोळ्यांनी मला स्पष्ट दिसले. ते अल्प बिंदुरूप सुंदर स्वरूप पाहून माझे मन तद्रूप झाले. या परमेश्वराला संत अणुरेणु इतका संकोचित समजतात, पण त्यात सर्व ब्रह्मांड सामावले आहे हेही समजतात. निवृत्तीनाथांच्या कृपेने मला ही ज्ञानाची खूण कळली आणि त्यामुळे पांडुरंगराया मला सोयरा लाभला. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०१९:

सकळ तीर्थे निवृत्तीच्या पायीं । तेथे बुडी देई माझ्या मना ॥१॥ आतां मी न करी भ्रांतीचे भ्रमण । वृत्तीसी मार्जन केलें असे ॥२॥ एकार्णव झाला तरंगु बुडाला । तैसा देह झाला एकरूप ॥३॥ बापरखुमादेविवरें विठ्ठलें नवल केलें । तारूं हरविले मृगजळी ॥४॥अर्थ: ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, हे मना, ब्रह्मरूप निवृत्तिनाथांच्या पायाशी सर्व तीर्थ आहेत, तुही तिथे स्थिर हो. गुरुकृपेने वृत्ति निर्मळ होऊन आता मी देह आहे ही भ्रांती नष्ट झाली. सुखासाठी तिर्थयात्रेकरिता भटकण्याची गरज नाही. जसे समुद्रावरच्या लाटेला मानलेला भित्रपणा नाहीसा होऊन ती समुद्ररूप होते, तसेच या देहाचा मिथ्यात्व निश्चय होऊन मी ब्रह्मरूप आहे असे ज्ञान मला झाले. माझे पिता व रखुमाईचे पती श्री विठ्ठल यांनी चमत्कार केला की मृगजळातील मिथ्या नाव नाहीसे व्हावे, तसेच माझा देहात्मभाव नाहीसा केला. असे माऊली सांगतात.

अभंग १०२०:

गुरूज्ञान नाहीं ज्यासी । तरुणोपाय नाहीं त्याशी । तो नावडे ऋषीकेशी । व्यर्थ जन्मासी तो आला ॥१॥ देव धर्म नेणे कांहीं । धरी प्रपंचाची सोई । त्या कोठेही थार नाहीं । हे वेद बोलिलासे ॥२॥ कृष्णकथा जो नायके । रामनाम न म्हणें मुखें । तया सोसकोटी दुःखें । जन्म योनी भोगू लागेल ॥३॥ ज्ञानदेवी अभ्यास केला । सर्व संसार हा तारिला । रामकृष्णे भवपाश तोडिला । सर्व पितरांसहित ॥४॥अर्थ:

ज्याच्याजवळ गुरुज्ञान नाही, त्याला तरुणोपाय नाही. तो ऋषीकेशी नावडतो आणि व्यर्थ जन्म घेतला आहे.
देव-धर्माचे काहीही नेणे नाही आणि प्रपंचाची सोई धरतो.
त्याला कोठेही थार नाही, असे वेद सांगतात.
जो कृष्णकथा ऐकत नाही किंवा रामनाम म्हणत नाही, त्याला कोटी दुःखे सहन करावी लागतील आणि जन्मयोनी भोगावी लागेल.
ज्ञानदेवी अभ्यास केला, सर्व संसार तारिला. रामकृष्णे भवपाश तोडला, सर्व पितरांसहित.

या अभंगांमध्ये संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानप्राप्ती, गुरुकृपा, ब्रह्मस्वरूप, आणि धर्माचे महत्त्व वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०२१:

नित्य धर्म नामपाठ । तेचि वैकुंठींची वाट । गुरूभजनी जो विनट । तोचि हरिभक्तु जाणावा ॥१॥ धन्य धन्य त्याचा वंश । धन्य तो आला जन्मास । तयाजवळी हृषीकेश । सर्वकाळ नांदतु असे ॥२॥ रामकृष्णस्मरण जप । तेंची तयाचें अमूप तप । तो वास करील कोटी कल्प । वैकुंठपीठ नगरीशी ॥३॥ ज्ञानदेवीं जप केला । हरि समाधीसी साधिला । हरिमंत्रे प्रोक्षिला । सर्व संसार निर्धारें ॥४॥अर्थ:

नित्य नेमाने जो नामस्मरण करतो त्याला वैकुंठप्राप्ती होते. कारण नामस्मरण ही वैकुंठाला जाण्याची वाट आहे.
जो सद्गुरूंची सेवा करतो त्यास हरिभक्त म्हणतात. ज्याच्या मुखांत नेहमी हरिनाम आहे तो स्वतः जन्मास येऊन धन्य झाला आहे तसेच त्याचे कुळही धन्य आहे, कारण त्याच्या जवळ हृषीकेश सतत नांदतो.
रामकृष्ण नामाचा जप करणे हेच मोठे तप आहे. तो वैकुंठभुवनात कोटी कल्प राहील.
मी हरिनाम स्मरणाच्या जपाने समाधी साध्य केली. तसेच हरिमंत्राचे संसारावर प्रोक्षण करून अशुद्ध संसार शुद्ध केला.

अभंग १०२२:

उपजोनी नरदेहीं । जयाशी हरिभक्ति नाही । तोचि भूमिभारू पाहीं । व्यर्थ जन्म त्याचा गेला ॥१॥ पशुप्राणी तया जोडी । नेघेचि हरिनाम कावडी । तो कैसेंनि परथडी । नामेवीण पावेल ॥२॥ जिव्हा बेडुकी चावट । विसरली हरिनाम पाठ । ते चुकले चुकले वाट । वैकुंठीची जाण रया ॥३॥ बाप रखुमादेवि निर्धार । नामे तरले सचराचर । जो रामकृष्णीं निरंतर । जीवें जप करील रया ॥४॥अर्थ:

जो नरदेह प्राप्त करून हरिभक्ती करीत नाही, तोच भूमिभार वाटतो. त्याचा जन्म व्यर्थ गेला.
पशुप्राण्याच्या जोडीने हरिनाम घेतला नाही तर तो नामेविण कसा पावेल?
जिव्हा बेडूकाच्या चावटपणाने हरिनाम विसरते. त्यांनी वैकुंठची वाट चुकवली आहे.
माझे पिता व रखुमाईची निर्धार आहे की नामाने सचराचर तारले आहे. जो रामकृष्णाला निरंतर जपतो, त्याला सुख होते.

या अभंगांमध्ये संत ज्ञानेश्वरांनी हरिनामस्मरणाचे महत्त्व, हरिभक्तीचे फायदे, आणि नामस्मरणाने प्राप्त होणारे सुख वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०२३:

रामकृष्ण जप सोपा । येणें हरती जन्मखेपा । संसारू तुटेल महापापा । धन्य भक्त तो घरातळीं ॥१॥ जया हरीची जपमाळी । तोचि पडिला सर्व सुकाळीं । तया भय नाहीं कदाकाळी । ऐसें ब्रह्मा बोलियेला ॥२॥ बापरखुमादेवी हरि । नामे भक्तासी अंगिकारी । नित्य सेवन श्रीहरि । तोचि हरीचा भक्त जाणावा ॥३॥अर्थ: साधनामध्ये रामकृष्ण नामाचा जप करणे सुलभ आहे. जो करील त्याच्या जन्ममरणाच्या येरझारा नाहीशा होऊन मोठी पातके नाहीशी होतात. असे भक्त भूतलावर धन्य आहेत. हरिनामाचा जप करणाऱ्याला कधीही दुष्काळ नाही, कोणत्याही काळी भय नाही. ब्रह्मदेवाने सांगितले आहे की माझे पिता व रखुमाईचे पती जे श्रीविठ्ठल ते आपल्या भक्तांचा अंगीकार करतात. जे सतत हरीनामाचे चिंतन करतात तेच खरे हरीचे भक्त समजावे. असे माऊली सांगतात.

अभंग १०२४:

निमिष नलगे मन वेधिता । येवढी तुझी स्वरूपता ॥१॥ विठोबा नेणों कैसी भेटी । उरणें नाहीं जीवेसाठी ॥२॥ उरलें उपाधी कारणे । तें त्वां नेमिलें दरूशनें ॥३॥ निवृत्तिदासा वेगळें । सांगावया नाही उरलें ॥४॥

अर्थ:

तुझी स्वरूपता एवढी आहे की निमिषभरसुद्धा मन वेधून घेऊ शकत नाही.
विठोबा, अशी भेट तू कधीच देणार नाहीस, कारण ते उरणे जीवाच्या आनंदासाठी नाही.
उरलेल्या उपाधीच्या कारणाने, त्या तुझ्या दर्शनाने त्या उपाधी उरतात.
निवृत्तिदासांना वेगळं काही सांगायचं उरलेलं नाही.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी विठोबाचे स्वरूप, त्याच्या भेटीचे महत्त्व, आणि उपाधीच्या दूर करण्याच्या तत्त्वज्ञानाचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०२६:

सखीप्रती सखी आदरें करी प्रश्न । जीव शिव पूर्ण कैसा दिसे ॥१॥ सखी सांगे मात उभयता ब्रह्म । नाहीं हो विषम हरीवीण ॥२॥ सूर्यप्रकाश मही घटमठी समता । तैसा हा उभयतां बिंब एका ॥३॥ बापरखुमादेविवरू विठ्ठल जीवाचा । व्यापक शिवाचा शिवपणे ॥४॥

अर्थ:

एक सखी दुसऱ्या सखीकडे आदराने विचारते की जीव आणि शिव यांची पूर्णता कशी दिसते?
दुसरी सखी सांगते की उभयता ब्रह्म असते, हरीशिवाय भेदाभेद असणे नाही.
जसे सूर्यप्रकाश आणि पृथ्वी यांच्यात घटमठी समता आहे, तसेच उभयता बिंब एकाच ब्रह्मरूपात आहे.
बाप रखुमादेवीवर विठ्ठल जीवाचा शिव आहे, व्यापक शिवाचा शिवपणे आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी जीव आणि शिव यांच्या एकात्मतेचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०२७:

सहा चार अठरा धांडोळिती ज्यांतें । परी नेणवे सखा तो जवळी असतां ॥१॥ सखा निजसुखाचा जवळी असतां । पुढे पाहतां जाले वेडे चौघेजण ॥२॥ बोलों तरी आतां मौन्य पडिलें माये । शब्द हा न साहे सांगों कैसें ॥३॥ चिद्रूपाचा प्रकाश तोची आनंदाचा साभास । गुणागुणी नाश नातळेची ॥४॥ तें गिळुनीयां द्वंद्वासहित प्रपंचभास । तेथ स्थुळादि ब्रह्मांडास गिळुनी ठेले ॥५॥ ऐसिया सुख वस्ती आत्मप्रभा संविती । प्रकाशी प्रकाश स्थिति पूर्ण ठेली ॥६॥ तेथ बिंब प्रतिबिंब भान सरलें ज्ञानविज्ञान । हाचि नवलाव जाण तये ठायीं ॥७॥ निवृत्तिदास म्हणे ज्याचें तो जाणे । आतां जें बोलणें तोचि शीण ॥८॥

अर्थ:

सहा, चार, आणि अठरा यांचे धांडोळे घेतात, पण सखा जवळ असूनही त्याला ओळखत नाहीत.
सखा म्हणजेच निजसुख जवळ असतांना, चारही जण वेडे झाले.
आता बोलावे तरी काय? मौन पडले, शब्द सांगण्यास साह्य होत नाही.
चिद्रूपाचा प्रकाश तोच आनंदाचा अनुभव, गुणागुणांचा नाश.
त्या अनुभवाने द्वंद्वासहित प्रपंचभास गिळून टाकला, स्थूल ब्रह्मांड गिळून ठेवला.
अशा सुखाची वस्ती आत्मप्रभेने होते, प्रकाशाच्या स्थानी पूर्ण स्थिती आहे.
तेथे बिंब आणि प्रतिबिंब यांचा भान ज्ञानविज्ञानाने सरळ होते, तोच नवल.
निवृत्तिदास म्हणतात की ज्याचे तो जाणतो, आता बोलण्यात काय उपयोग?

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मस्वरूपाची ओळख, चिद्रूपाचा आनंद, आणि ब्रह्मज्ञानाचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०२८:

अवघाची शृंगारू डोईजे दुरडी । डोळेची मुरडी परतोनियां ॥१॥ देखिलें स्वरूप विठ्ठल नामरूप । पारूषेना चित्त त्याचे चरणाहुनी ॥२॥ बापरखुमादेविवरू विठ्ठल सुखनिधी । अवघीची उपाधी तुटली माझी ॥३॥

अर्थ:

दूध विकायला जाणाऱ्या गौळणी अंगावर कितीही शृंगार घातला तरी तिचे लक्ष डोक्यावरच्या दुरडीवरच असते.
तसेच, जो व्यक्ती विठ्ठलाचे नामरूप पाहतो, त्याचे चित्त त्याच्या चरणांपासून दुसरीकडे जात नाही.
माझे पिता आणि रखुमाईचे पती श्रीविठ्ठल, जे सुखाचा निधी आहेत, त्यांना पाहून माझ्या सर्व उपाधी तुटल्या.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी विठ्ठलाच्या दर्शनाचे महत्त्व आणि त्याच्या प्रभावामुळे उपाधींचे तुटणे यांचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०२९:

ऐशिया माजीं तो निज एकांती राहिला । विठ्ठल अनुसरला भावें एके ॥१॥ नित्य प्रळय निद्रिस्त नित्य प्रळय मृत्यु । कल्पांती जीव जात मायाही नाही तेथ ॥२॥ तेंचि तूं होउनी राहें विश्वाशी । ठायींच्या ठायीं निवसी अरे जना ॥३॥ तेथें नाहीं दुःख नाहीं तहान भूक । विवेकाविवेक नाहीं तेथें ॥४॥ ऐसें तें पाहोनी तये तृप्ती राहोनी । तेंची तूं जाणोनी होई बापा ॥५॥ बापरखुमादेविवरू विठ्ठलुगे माये । स्वस्वरूपी राहे तये कृपा ॥६॥

अर्थ:

जो परमेश्वर एका ठिकाणी निवांत राहतो, त्या विठ्ठलाचा भावपूर्ण अनुसर कर.
निद्रा ही नित्य प्रलय आहे, मृत्यु हा प्रलय आहे, आणि कल्पांत हा एक प्रलय आहे; आणि चौथा प्रलय म्हणजे ब्रह्मज्ञानाने माया आणि मायाकार्यांचा अंत होणे आहे.
या प्रलयामध्ये एका परमात्म्याशिवाय दुसरे काहीही राहात नाही, आणि स्वस्वरूपस्थितीत शांत राहा.
त्या स्थितिमध्ये दुःख नाही, तहान-भूक नाही, विवेकाविवेक नाही.
अशा स्थितीचे ज्ञान प्राप्त करून समाधानाने राहा, तुझे असलेल्या स्थितीमध्ये कृतार्थ हो.
माझे पिता आणि रखुमाईचे पती श्री विठ्ठल, त्यांच्या कृपेने आत्मस्वरूपात निवांत राहा. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मस्वरूपाच्या स्थितीचे महत्त्व, प्रलयाचे चार प्रकार, आणि विठ्ठलाच्या कृपेचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०३०:

नाहीं जातिकूळ तुझें म्यां पुशिलें । परी मन मावळलें देखोनियां ॥१॥ तुझेंची कुवाडे सांगेन तुजपुढे । तेणें मुक्तीची कवाडे उघडती ॥२॥ दुजापाशी सांगतां वाटे लाजिरवाणें । हांसतील पिसुणे प्रपंचाची ॥३॥ आतां उगवितांची भलें नुगवितां सांपडलें । ज्ञानदेव बोले निवृत्तीशीं ॥४॥

अर्थ:

मी तुझी जात आणि कुळ विचारली नाही, परंतु तुला पाहून माझे मन मावळले.
तुझीच कुंडली तुझ्यासमोर सांगेन, त्याने मुक्तीची दारे उघडतील.
दुसऱ्याजवळ सांगताना लाज वाटेल, प्रपंचातील लोक हसतील.
आता उदयास आलेल्या चांगल्या गोष्टी थांबवून ठेवायच्या नाहीत, असे ज्ञानदेव निवृत्तीशी बोलतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी जातपात, मनाचे आवडणे, मुक्तीची दारे, आणि प्रपंचातील लाज यांचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०३१:

अवघा सुखरूप अवघाची रूपीं । अवघाची आपी धरूनी ठेला ॥१॥ नाम तें अवघे उच्चारिसी वेगें । येर तें वाउगें कर्महीन ॥२॥ निवृत्ति गुरुप्रसादें नामी निमग्न । नाम म्हणतां यज्ञ कोटी रया ॥३॥

अर्थ:

जलस्थलादि सर्व रूपवान पदार्थांमध्ये परिपूर्ण असा एक आत्मा भरलेला आहे.
ईश्वर नामोच्चार करशील तर तू तद्रूप होशील, ज्यांना नामोच्चाराची सोपी वाट कळत नाही ते कर्महीन समजावे.
मी निवृत्तिरायांच्या कृपाप्रसादाने नामस्मरणात दंग होऊन गेलो, भगवंताचे एकवेळ नाम घेतले तरी कोटी यज्ञ केल्याचे पुण्य आहे असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०३२:

काळे ना सावळे धवळे ना पिवळे । घोंगडें निराळे लाधलों मी ॥१॥ मागील रगटें झाडिलें आतां । पंढरीनाथा चरणाजवळीं ॥२॥ नवे नवघड हातां आलें । दृष्टी पाहें तंव मन हारपले ॥३॥ सहस्र फुलीवरी गोंडा थोरू । धडुतें दावी रखुमादेविवरू ॥४॥

अर्थ:

काळे ना सावळे, धवळे ना पिवळे, असे निराळे घोंगडे लाधले आहे.
मागील रगटे झाडले आहे, आता पंढरीनाथाच्या चरणांजवळ आहे.
नवीन नवघड हातात आले, दृष्टि पाहताच मन हरपले.
सहस्र फुलांच्या फुलावर मोठा गोंडा आहे, रखुमादेवीवर विठ्ठल तो दाखवतो.

या अभंगांमध्ये संत ज्ञानेश्वरांनी नामस्मरणाचे महत्त्व, पंढरीनाथाचे चरणांचे स्मरण, आणि आत्मज्ञानाचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०३३:

पूर्वप्राप्ती दैवयोगें पंगु जालों मी अज्ञान । विषय बुंथी घेऊनियां त्याचें केलें पोषण । चालतां धर्म बापा विसरलों गुह्य ज्ञान । अवचटें गुरूमार्गे प्रगट ब्रह्मज्ञान ॥१॥ दाते हो वेग करा कृपाळुवा श्रीहरि । समता सर्व भावी शांती क्षमा निर्धारीं । सुटेल विषयग्रंथी विहंगम आचारी ॥२॥ शरण रिघे सद्गुरू पायां पांग फिटेल पांचाचा । पांगुळलें आपेंआप हा निर्धारू पैं साचा । मनामाजीं रूप घाली मी माजी तेथें कैंचा । हरपली देहबुद्धि एकाकार शिवाचा ॥३॥ निजबोधे धवळा शुद्ध यावरी आरूढ़ पैं गा । क्षीराब्धी बोध वाहे तेथें जाय पां वेगा । वासना माझी ऐसी करी परिपूर्ण गंगा । नित्य हे ज्ञान घेईं अद्वैत रूपलिंगा ॥४॥ पावन होशी आधी पांग फिटेल जन्माचा । अंधपंग विषयग्रंथी पावन होशील साचा । पांडुरंग होसी आधीं फळ पीक जन्माचा । दुष्ट बुद्धि वेगी टाकी टाहो करी नामाचा ॥५॥ ज्ञानदेव पंगुपणे पांगुळली वासना । मुराले ब्रह्मीं मन ज्ञेय ज्ञाता पुरातना । दृश्य हे लोपलें बापा परती नारायणा । निवृत्ति गुरू माझा लागो त्याच्या चरणा ॥६॥

अर्थ:

दैवयोगाने पूर्वप्राप्ती असतानाही अज्ञानामुळे पंगु झालो आणि विषयांच्या बंधनांत गुंतलो.
धर्म चालतांना गुह्य ज्ञान विसरलो, पण गुरूमार्गाने ब्रह्मज्ञान प्रकट झाले.
कृपाळू श्रीहरि, समता, शांती, आणि क्षमा या गुणांनी मला कृपा करा, विषयांच्या बंधनांतून सुटका होईल.
सद्गुरूच्या पायां शरण गेलो तर पाच पंगु बंधने सुटतील, मनामध्ये शिवाच्या एकाकार रूपाची प्राप्ती होईल.
शुद्ध आणि धवळा निजबोधाने मी आद्वैत रुपलिंगी झाले, आणि सर्व वासना गंगेप्रमाणे शुद्ध झाली.
पांडुरंगाच्या कृपेने माझ्या जन्माचा फळ पिकेल आणि दुष्ट बुद्धी दूर होईल.
ज्ञानदेव म्हणतात की पंगुपणाने वासना पांगुळल्या, ब्रह्मरूप मन ज्ञेय ज्ञात्यात लीन झाले, आणि दृश्ये लोपली.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी अज्ञानाचे परिणाम, गुरूकृपेने ब्रह्मज्ञान, आणि आत्मसाक्षात्काराचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०३४:

पौर्णिमेच्या दिनी चंद्र अकळी जाहला । आमावास्ये ठेला पूर्ण कळी ॥१॥ देखिलें गे माय विचित्र विलक्षण । जाहलें स्वप्नभान जागृतीशी ॥२॥ मातेचिये पोटी पिता तो जन्मला । नवलाव जाहला काय सांगो ॥३॥ मश्यकें ओलांडीला स्वये मेरुगिरी । दहनाच्या पाठारी पीक जाहले ॥४॥ चंचूच्या सांडशे पक्षी घेते पाणी । सिंधुशी गिळुनी बैसिन्नला । बापरखुमादेविवर विठ्ठलची जाणे । परब्रह्म अनुभवणे परब्रह्म ॥५॥

अर्थ:

पौर्णिमेच्या दिवशी चंद्र अकळी झाला आणि आमावास्येला पूर्ण कळी ठरली.
माय, हे विचित्र विलक्षण पाहिले, स्वप्नभान जागृतीशी एकरूप झाले.
मातेच्या पोटी पिता जन्मला, हे नवल काय सांगू?
माशीने मेरूगिरी ओलांडला आणि दहनाच्या पाठारी पीक आले.
पक्षी चंचूने पाणी घेतो, सिंधूला गिळून बसतो, बाप रखुमादेवीवर विठ्ठल परब्रह्म अनुभवतो.

अभंग १०३५:

उगमेवीण पाणी वाहते सारणीं । शिंपिती माळिणी वेळोंवेळा ॥१॥ नसे माळिणीचा मळा नसे सरोवर तळे । नित्य वेळोंवेळो फुलतसे ॥२॥ ज्ञानदेव म्हणे ही खूण जाणा । षण्मास सुजाणा सूटि दिली ॥३॥

अर्थ:

सृष्टिदृष्टीवादांतून जगताची उत्पत्ति मायेपासून झालेली आहे असा वेदांतशास्त्राचा सिद्धांत आहे. परंतु माऊली या अभंगातून या सिद्धांताचे खंडण करतात.
मायारुपी सरोवरांतून जगद्रूपी पाणी, अनादि प्रवाहरुपी पाटातून वाहत आहे आणि कल्पनारुपी माळीण त्या पाण्याने जन्ममरणरुपी मळ्याला सिंचन करीत आहे.
तो मळा अत्यंत प्रफुल्लित झालेला आहे, असे वाटते. परंतु विचार केला तर अजातवादाच्या दृष्टिने मायारुपी सरोवर नाही आणि कल्पनारुपी माळीण नाही.
म्हणूनच जन्ममरणरुपी मळाही नाही.
हे सूज्ञ मनुष्य, तुला या कोड्याचा उलगडा करण्याविषयी सहा महिन्याची मुदत दिली आहे. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग १०३६:

कासवीचे तूप जेवी । आकाश घालीपां पेवीं । वांझेचे बाळ खेळवी । रूदना करी रया ॥१॥ पाहे या नवल चोज । म्यां देखिलें पां मज । गुह्यांचें गुज । जाण रे मना ॥२॥ मृगजळें सागर भला । डोंगरे ओणवा विझविला । समुद्र तान्हेला । जीवनालागीं ॥३॥ ज्ञानदेव ऐसें म्हणें । कापुराची मैस घेणें । दुधावीण सांजवणें । भरलें दिसे ॥४॥

अर्थ:

कासवीचे तूप जेवते, आकाशी पाणी घालते, वांझेचे बाळ खेळवते आणि रडू लागते.
हे विचित्र चोज पाहून, मला दिसले आणि गुह्यांचे गुज मनाला कळले.
मृगजळाचा सागर भला, डोंगर ओणवा विझवला, समुद्र तान्हेला जीवनासाठी.
ज्ञानदेव म्हणतात, कापुराची म्हैस घेऊन दुधाविना संध्याकाळ भरणे असे दिसते.

अभंग १०३७:

आरेवरी आर रे पिंपळावरी पार रे । खाली कुंभार वरी चाक भोवे ॥१॥ डंबडाळकें उंबरासी वाळकें । पिंपळासी काकड्या लागल्या रे ॥२॥ पैल वरले माळी कोल्हा करड काढी । ससा वळीतो वेठी रे ॥३॥ निवृत्तीप्रसादे ज्ञानदेव म्हणे । गुरुमहिमा अनुभववीण जाणती रे ॥४॥

अर्थ:

आरेवरी आर, पिंपळाच्या वर पार, खाली कुंभार आणि वर चाक घोंगडते.
उंबराच्या वाळलेल्या डहाळकांवर काकड्या लागल्या.
माळीने कोल्हा पकडून वळीत घेतला आणि ससा वेठीत आहे.
निवृत्तीच्या कृपेने ज्ञानदेव म्हणतात, गुरुमहिमा अनुभवविना ओळखता येत नाही.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी जीवनातील विविध विचित्र आणि अशक्य घटकांचा उल्लेख करून गुरु महिमेचे महत्त्व आणि तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०३८:

भावाची मी सौरी जाले । गेले संतापाशीं । ज्ञानखड्ग घेउनि हातीं लिंगदेही नाशी ॥१॥ चाल माझी विठो । तुम्ही आम्ही भेटो ॥धृ॥ तीन माचवे पाच गाते । त्यावर निजले होते । फटफटीत उजेड खाटले पडले रिते ॥३॥ कर्म नेणे धर्म नेणे नेणे आणिक कांही । ज्ञानदेव म्हणे आम्हां येणे जाणें नाहीं ॥४॥

अर्थ:

भावाची मी सौरी झालो आणि संतापाच्या ठिकाणी गेलो, ज्ञानखड्ग हातात घेतल्यावर लिंगदेहाचा नाश केला.
हे विठ्ठल, माझ्या चालले जाण्याचे कारण, तुम्ही आणि आम्ही भेटू.
तीन माचवे आणि पाच गाते, त्यावर निजले होते, फटफटीत उजेड आणि खाटली रिती पडली.
कर्म आणि धर्म यांचे काहीही नेणे नाही, ज्ञानदेव म्हणतात की आम्हाला या येणे जाणे माहीत नाही.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संताप, ज्ञानखड्ग, लिंगदेहाचा नाश, विठ्ठलाची भेट, आणि कर्म-धर्माचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०३९:

तुझी आण वाहिन गा देवराया । बहु आवडसी जीवापांसूनिया ॥१॥ कानडिया विठोबा कानडिया । बहु आवडसी जीवापांसूनिया ॥२॥ बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुराया । बहु आवडसी जीवापांसूनिया ॥३॥

अर्थ: