मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या २०१ ते ३००
षड्विकार देहावरी । शिष्यु देहबुद्धी हातीं न धरी ।
यालागीं मावळिजे विकारीं । गुरुवाक्येंकरीं वर्ततां ॥१॥
षड्विकार हे देहाला असतात. पण शिष्य देहबुद्धीला शिवतच नाही. म्हणून गुरूपदेशाप्रमाणे वागत असल्यामुळे त्याचे विकारही नाहीसे होतात १.
ऐसी साध्य करूनि 'निश्चळता' । साधूं रिघे जो परमार्था ।
धरोनियां अर्थजिज्ञासुता । होये भजता गुरुचरणीं ॥२॥
धरोनियां अर्थजिज्ञासुता । होये भजता गुरुचरणीं ॥२॥
अशा प्रकारची निश्चळता साध्य करून अर्थजिज्ञासेनें जो परमार्थ साधावयाला तयार होतो, तोच गुरुचरणाला भजू लागतो २.
ज्यासी अर्थजिज्ञासा नाहीं । तो भजेना गुरुच्या ठायीं ।
जरी भजेल कहींबहीं । तरी स्वार्थें पाहीं विषयाच्या ॥३॥
जरी भजेल कहींबहीं । तरी स्वार्थें पाहीं विषयाच्या ॥३॥
ज्याला अर्थाची जिज्ञासाच नाही, तो गुरूच्या भजनींही लागावयाचा नाही आणि कधीं काळीं भजनी लागलाच, तर तो विषयाच्या लालचीनेंच लागावयाचा ३.
सांडोनियां विषयस्वार्था । इत्थंभूत जाणावया अर्था ।
जो भजे परमार्था । 'जिज्ञासता' त्या नांव ॥४॥
जो भजे परमार्था । 'जिज्ञासता' त्या नांव ॥४॥
विषयाचा स्वार्थ सोडून, परिपूर्ण तत्त्वार्थ जाणण्यासाठींच परमार्थाच्या भजनीं लागणे त्याचे नांव 'जिज्ञासता' ४.
ऐशी धरोनि जिज्ञासता । चढती आवडी परमार्था ।
आराणुक नाहीं चित्ता । निजस्वार्थाचेनि लोभें ॥५॥
आराणुक नाहीं चित्ता । निजस्वार्थाचेनि लोभें ॥५॥
अशी तत्त्वजिज्ञासा धारण करून परमार्थाची आवड तो वाढवीत असतो. ह्याप्रमाणे स्वहिताच्या लोभामुळे त्याच्या चित्ताला एक क्षणभरही विश्रांति नसते ५.
अतिप्रीती परमार्था । चढती वाढती आस्था ।
हे 'सातवी' लक्षणता । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥६॥
हे 'सातवी' लक्षणता । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥६॥
परमार्थाविषयी अतिशय प्रेम आणि 'चढती वाढती आस्था' हें शिष्याचे 'सातवें' लक्षण होय ६.
हें सातवें लक्षण । परमार्थाचें अंगण ।
पावलें असे जाण । जिज्ञासुपणाचेनि नेटें ॥७॥
पावलें असे जाण । जिज्ञासुपणाचेनि नेटें ॥७॥
हे सातवें लक्षण जिज्ञासुपणाच्या बळावरच परमार्थाचें अंगण चढण्यास समर्थ झालें ७.
गुरु बहुतांची साउली । शिष्यवर्गांची माउली ।
तेथ असूया जेणें केली । त्याची बुडाली निजप्राप्ती ॥८॥
तेथ असूया जेणें केली । त्याची बुडाली निजप्राप्ती ॥८॥
असो. सद्गुरु ही पुष्कळ लोकांची सावली आहे; शिष्यवर्गाची तर माउलीच आहे. त्यांच्या ठिकाणी जो असूया करील, त्याची आत्मप्राप्ति दुरावली म्हणून समजावें ८.
यालागीं गुरूचा जो जो अंकित । तो तो गुरुत्वेंचि मानित ।
असूया नाठवे मनांत । अतिविनीत सर्वांसी ॥९॥
असूया नाठवे मनांत । अतिविनीत सर्वांसी ॥९॥
ह्याकरितां गुरूचा जो जो अंकित म्ह. अनुग्रहित असेल त्याला त्याला तो गुरूसमानच मानतो. असूया त्याच्या चित्ताला आठवतच नाही. तो सर्वांशी अतिशय लीनपणानेच वागतो ९.
गुरुबंधु कनिष्ठ दीन । त्याच्या ठायीं उत्तम गुण ।
जाणोनि न मनीं आपण । असदारोपण तेथें करी ॥२१०॥
जाणोनि न मनीं आपण । असदारोपण तेथें करी ॥२१०॥
याच्या उलट एखादा गुरुबंधु कनिष्ठ असून गरीब असला, त्याच्यामध्ये उत्तम गुणही असले, तरी ते जाणूनबुजून मानावयाचे नाहीत, त्याच्या ठिकाणी खोटाच आरोप करावयाचा ( कुशिष्याचे लक्षण) २१०.
पुढिलांचा उत्तम गुण । त्यासी मिथ्या लावूनि दूषण ।
लटिकें म्हणे त्याचें ज्ञान । 'असूया' जाण त्या नांव ॥११॥
लटिकें म्हणे त्याचें ज्ञान । 'असूया' जाण त्या नांव ॥११॥
दुसऱ्याचा उत्तम गुण असेल त्याला मिथ्या दूषण लावून त्याचे ज्ञान खोटें आहे असे म्हणणे याचे नांव 'असूया' ११.
प्रत्यक्ष भेटल्या वर्णी गुण । नम्र होवोनि वंदी चरण ।
सवेंचि मागें करी छळण । 'असूया' संपूर्ण या नांव ॥१२॥
सवेंचि मागें करी छळण । 'असूया' संपूर्ण या नांव ॥१२॥
प्रत्यक्ष भेट झाली म्हणजे त्याच्या गुणांचे स्तुतिस्तोत्र गावयाचें, नम्रत्वाने पाय धरावयाचे, पण लागलीच पाठीमागे त्याची छळणा म्ह. निंदा करावयाची. ह्या साऱ्याचे नांव 'असूया' १२.
सच्छिष्यु ये अर्थीं निर्मळ । हो नेदी असूयेचा विटाळ ।
उत्तम-मध्यम-प्राकृतमेळ । वंदी परी छळ करूं नेणे ॥१३॥
उत्तम-मध्यम-प्राकृतमेळ । वंदी परी छळ करूं नेणे ॥१३॥
सच्छिष्याचे वर्तन या विषयांत अगदी शुद्ध असते. तो आपल्याला असूयेचा विटाळ होऊ देत नाही. उत्तम असो, मध्यम असो की अगदी प्राकृत म्ह. साधारण असो, त्या सर्वांना तो वंदनच करतो. छल करणे त्याला माहीतच नसते १३.
गुरूनें शिकविली वस्तुसमता । तेथ निरंतर ठेवूनि चित्ता ।
समभावें वंदी समस्तां । छळूं सर्वथा तो नेणे ॥१४॥
समभावें वंदी समस्तां । छळूं सर्वथा तो नेणे ॥१४॥
गुरूने सर्वत्र ब्रह्मभावना धरावयाला शिकविलेले असते, त्यावर निरंतर लक्ष ठेवून तो सर्वांना समभावानेच वंदन करतो. छळ करावयाचे त्याला कधी माहीतच नसते १४.
यापरी गा उद्धवा । छळूं नेणे कोणा जीवा ।
हा 'अनसूयु' म्हणावा । गुण आठवा शिष्याचा ॥१५॥
हा 'अनसूयु' म्हणावा । गुण आठवा शिष्याचा ॥१५॥
याप्रमाणे हे उद्धवा ! कोणत्याही प्राण्याचा छळ करण्याचे माहीत असणे, हाच शिष्याचा 'अनसूया' नावाचा 'आठवा' गुण होय १५.
हे अष्टौमहामणिमाळी । अखंड ज्याच्या हृदयकमळीं ।
तो पावे सद्‍गुरूजवळी । नवी नव्हाळी भेटीची ॥१६॥
तो पावे सद्‍गुरूजवळी । नवी नव्हाळी भेटीची ॥१६॥
ही आठ महामण्यांची माळ ज्याच्या हृदयकमली निरंतर वास करते, तो सद्गुरूच्या सांनिध्याला पोचतो. त्या भेटीची अपूर्वता काय सांगावी ? १६.
यावरी नववें लक्षण । तें जाण नवविधान ।
सत्यधूत संभाषण । वाग्विलापन सांडूनि ॥१७॥
सत्यधूत संभाषण । वाग्विलापन सांडूनि ॥१७॥
ह्यापुढे नववे लक्षण तोही नवाच प्रकार आहे. वायफळ बडबड सोडून तो सत्य व पवित्र भाषण करीत असतो १७.
सद्‍गुरूप्रति जाण । मृदु विनीत करी प्रश्न ।
सत्याचें सत्य तें गुरुवचन । मानी जाण निजभावें ॥१८॥
सत्याचें सत्य तें गुरुवचन । मानी जाण निजभावें ॥१८॥
सद्गुरूला तो लीनतेने आणि मृदु वाणीने प्रश्न करतो आणि गुरूचे वचन हे सत्यांतलें सत्य होय असें तो भक्तिपुरःसर मानतो १८.
युक्ति वाढवून उदंड । नाना मतें अकांडतांड ।
साह्य संचरूनि पाखांड । गर्जत तोंड महावादें ॥१९॥
साह्य संचरूनि पाखांड । गर्जत तोंड महावादें ॥१९॥
नाना प्रकारच्या युक्ति लढविणे, अनेक प्रकारची मते प्रतिपादन करून अकांडतांडव करणे, पाखांडांचे साहाय्य घेऊन महावादाने तोंड वाजवीत बसणे १९,
साधका बाधका युक्ती । माजीं संचरूनि छळणोक्ती ।
आपुली मिरवावी युक्ती । हें नाहीं चित्तीं शिष्याचे ॥२२०॥
आपुली मिरवावी युक्ती । हें नाहीं चित्तीं शिष्याचे ॥२२०॥
साधक बाधक युक्तीच्या साहाय्याने शब्दच्छल करणे, आणि आपल्याच कोटीचा डौल मिरविणे या गोष्टी शिष्याच्या मनांतही येत नाहींत २२०.
सद्‍गुरूपुढें अतिजल्प । करणें तेंचि महापाप ।
जाणूनि सांडी वृथालाप । मिथ्या जल्प बोलेना ॥२१॥
जाणूनि सांडी वृथालाप । मिथ्या जल्प बोलेना ॥२१॥
सद्‌गुरूपुढे फाजिलपणाने बोलणें हे मोठे पाप आहे हे जाणून तो व्यर्थ बडबड सोडून देतो आणि मिथ्यावाद करीत नाही २१.
शिष्याचें बोलणें कैसें । वाचा परिपक्क अमृत जैसें ।
बोल घोळले प्रेमरसें । प्रश्न पुसे एकांतीं ॥२२॥
बोल घोळले प्रेमरसें । प्रश्न पुसे एकांतीं ॥२२॥
शिष्याचे बोलणे कसे असते ? तर जणू काय परिपक झालेल्या वाणींतील अमृतच ते. प्रेमरसात घोळलेल्या शब्दांनीं तो एकांतांत प्रश्न करीत असतो २२.
मिथ्यावादाचीं अपक्क फळें । तुरटें तिखटें तोंडाळें ।
सदेठीं झडलीं पूर्वकाळें । बोले प्रांजळें परिपक्क ॥२३॥
सदेठीं झडलीं पूर्वकाळें । बोले प्रांजळें परिपक्क ॥२३॥
खोडसाळ वादाची आंबट चिंबट कच्ची फळे देठांसहित पूर्वीच झडून गेलेली असतात ; तो प्रांजळ आणि परिपक्क असेंच भाषण करतो २३.
बोलों नेणे छळ छद्म । स्पर्शों नेणें परवर्म ।
बोलीं नुपजवीं अधर्म । मनोधर्मक्षोभक ॥२४॥
बोलीं नुपजवीं अधर्म । मनोधर्मक्षोभक ॥२४॥
कपटी व मर्मभेदक भाषण करणे त्याला माहीत नसते. दुसऱ्याच्या वर्माला तो शिवत नसतो. आणखी बोलण्यामध्ये दुसऱ्याचे मन दुखवेल किंवा अधर्म वाटेल असे कधीही बोलत नाही २४.
व्यर्थ न करी आशंका । निंदेलागीं तो मुका ।
झकवूं नेणे लोकां । बाळां मूर्खां पंडितां ॥२५॥
झकवूं नेणे लोकां । बाळां मूर्खां पंडितां ॥२५॥
व्यर्थ शंका कधी घेत नाही. निंदेविषयीं तर तो मुकाच असतो. मूल असो, अडाणी असो, की पंडित असो; कोणत्याही लोकांना फसवावयाचे त्याला कळत नसते २५.
बोलों नेणे अतिकर्कश । करूं नेणे उपहास ।
बोलामाजीं न धरी आस । बोले नैराश्य वैराग्य ॥२६॥
बोलामाजीं न धरी आस । बोले नैराश्य वैराग्य ॥२६॥
त्याला कर्कश बोलतां येत नाही; दुसर्‍याचा उपहास करणे माहीत नाही; किंवा बोलतांना तो कशाची आशाही धरीत नाही. केवळ निरिच्छपणाने आणि वैराग्याने तो बोलत असतो २६.
बोलीं बोलूं नेणे आटू । छळणोक्तीं नव्हे शठू ।
बहु बोलतां मानी विटू । मौननिष्ठु होऊनि राहे ॥२७॥
बहु बोलतां मानी विटू । मौननिष्ठु होऊनि राहे ॥२७॥
त्याला अढीचे बोलणे माहीत नसते ; शब्दच्छलाने कुत्सितपणाही त्याला करता येत नाहीं; अधिक बोलण्याचा त्याला वीट येतो; बहुधा तो मौनव्रतच धरून राहतो २७.
वादविवाद अतिवाद । नावडे कोणाचा संवाद ।
न करी बोलाचा विनोद । लौकिक शब्द न बोले ॥२८॥
न करी बोलाचा विनोद । लौकिक शब्द न बोले ॥२८॥
त्याला वादविवाद किंवा वितंडवाद रुचत नाहीं, उगीच कोणाशी भाषण करणेंही आवडत नाही. थट्टा-विनोदही कोणाशी तो करीत नाही; किंवा लौकिक शब्दही तो बोलत नाही २८.
वक्रोक्ति नाहीं जाण । बोलीं न बोले विंदाण ।
करूं नेणे प्रतारण । मिथ्या वचन न बोले ॥२९॥
करूं नेणे प्रतारण । मिथ्या वचन न बोले ॥२९॥
त्याला वांकडे बोलावयाचे कधी माहीत नसते; त्याच्या भाषणांत कधी कपट नसते. कोणाशीं तो प्रतारणाही करीत नाही, आणि तो खोटेही पण कधी बोलत नाही २९.
पोटीं कार्य नाहीं करणें । हो हो म्हणवूनि झकविणें ।
हेंही नाहीं तया बोलणें । सदा पठणें हरिनाम ॥२३०॥
हेंही नाहीं तया बोलणें । सदा पठणें हरिनाम ॥२३०॥
मनांतून तर एखाद्याचे काम करावयाचे नसते, आणि हो हो म्हणून त्याला नादाला लावून तोंडघशी पाडावयाचें, असेंही बोलणे त्याला येत नाही. तो सदासर्वदा हरिनामच पठण करीत असतो २३०.
पश्चिमद्वारीचें कवाड । सदा वारेनि करी खडखड ।
तैशी न करी बडबड । वृथा तोंड पिटीना ॥३१॥
तैशी न करी बडबड । वृथा तोंड पिटीना ॥३१॥
पश्चिमेकडील दाराच्या फळ्या उघड्या ठेवल्या म्हणजे त्या जशा वाऱ्याने खटाखटा वाजत असतात, त्याप्रमाणे तो बडबड करून व्यर्थ तोंडपिटी करीत नाही ३१.
करितां शब्दब्रह्मसंवादु । युक्तिबाधें विद्वांसा क्रोधु ।
अनिवार देखोनि बाधु । न बोले शब्दु शाब्दिक ॥३२॥
अनिवार देखोनि बाधु । न बोले शब्दु शाब्दिक ॥३२॥
शब्दब्रह्माविषयी संवाद करतांना प्रतिपक्षाने युक्ति खोडली असता क्रोध येतो. साधकाच्या मार्गात हे मोठे विघ्न आहे, हें जाणून तो शाब्दिक हुज्जत घालीत बसत नाहीं ३२.
न मिरवी शब्दज्ञान । न दाखवी आत्ममौन ।
न धरी वचनाभिमान । सदा स्मरण गुरूचें ॥३३॥
न धरी वचनाभिमान । सदा स्मरण गुरूचें ॥३३॥
शब्दज्ञानाचा तो डौल मिरवीत नाही, किंवा मौनही दाखवीत नाहीं; तो आपल्या बोलण्याचा अभिमान बाळगीत नाही; तर निरंतर सद्‌गुरूचेंच स्मरण करीत असतो ३३.
बोलें नुपजवी उद्वेग । बोलावया न करी उद्योग ।
बोलीं नुठवी महावेग । अनुद्वेग बोलणें ॥३४॥
बोलीं नुठवी महावेग । अनुद्वेग बोलणें ॥३४॥
आपल्या शब्दानें कोणाला उद्वेग आणीत नाहीं; मुद्दाम बोलावयाची खटपट कधी करीत नाहीं; बोलण्यामध्ये कधी आवेश दाखवीत नाहीं; उद्वेग उत्पन्न न होईल असेंच तो बोलत असतो ३४.
सत्य आणि अतिमधुर । आइकतां आल्हादकर ।
सर्वांसी हितत्वें साचार । बोले सनागर हरिकथा ॥३५॥
सर्वांसी हितत्वें साचार । बोले सनागर हरिकथा ॥३५॥
सत्य, अत्यंत मधुर, ऐकतांना आल्हादकारक आणि सर्वांना खरोखर हितकर, अशी गोडशी हरिकथा तो सांगतो ३५.
प्रार्थूनियां सद्‍गुरूसी । बहु बोलणें नाहीं त्यासी ।
पुसणें एकाक्षरासी । निजसुखासी सेवावया ॥३६॥
पुसणें एकाक्षरासी । निजसुखासी सेवावया ॥३६॥
सद्गुरूची प्रार्थना करतांनाही तो फारसे बोलत नाही. आत्मसुख मिळण्याचे साधन तो एकाच शब्दांत विचारतो ३६.
एवं शिष्याचीं नव लक्षणें । नवखंड पृथ्वीची आभरणें ।
निजकृपेनें नारायणे । भक्ताकारणें दीधलीं ॥३७॥
निजकृपेनें नारायणे । भक्ताकारणें दीधलीं ॥३७॥
अशी ही शिष्याची नऊ लक्षणे आहेत. ही नवखंड पृथ्वीची भूषणें होत, तीं नारायणांनी कृपा करून भक्तांना दिली आहेत ३७.
हे नवरत्‍नमाळा गोमटी । जो घाली सद्गुरूच्या कंठीं ।
तो बैसे सायुज्याच्या पाटीं । उठाउठीं तत्काळ ॥३८॥
तो बैसे सायुज्याच्या पाटीं । उठाउठीं तत्काळ ॥३८॥
ह्या नवरत्नांची सुंदर माळा जो सद्गुरूच्या कंठांत घालील, तो तत्काळ हां हां म्हणतां सायुज्यसिंहासनावर बसेल ३८.
या नवरत्‍नांचें पदक ! ज्या शिष्याचे हृदयीं देख ।
तो सद्गुरूचा आवश्यक । विश्वासिक सर्वार्थीं ॥३९॥
तो सद्गुरूचा आवश्यक । विश्वासिक सर्वार्थीं ॥३९॥
ह्या नवरत्नांचे पदक ज्या शिष्याच्या हृदयावर रुळत राहील. तोच सद्गुरूचा सर्वोपरी निश्चित विश्वासू होय ३९.
या नवरत्नांची अभिनव गांठी । जो सद्‍गुरूसी आणी भेटी ।
तो स्वराज्याच्या मुकुटीं । झळकत उठी महामणी ॥२४०॥
तो स्वराज्याच्या मुकुटीं । झळकत उठी महामणी ॥२४०॥
ह्या नवरत्नांचा अभिनव गुच्छ जो सद्गुरूच्या भेटीला आणील, तो स्वराज्याच्या मुकुटावर महामणि होऊन झळकत राहील २४०.
उद्धवा येथें आशंका धरिसी । 'नांदतां स्त्रीपुत्रधनधान्येंसीं ।
निर्ममता शिष्यासी । कैसेनि त्यासी उपजली' ॥४१॥
निर्ममता शिष्यासी । कैसेनि त्यासी उपजली' ॥४१॥
उद्धवा ! आतां तूं येथे अशी शंका घेशील की, "बायका, मुले, धनधान्य यांसहवर्तमान नांदत असलेल्या शिष्याला अशी निर्लोभता कशी प्राप्त होते ?" ४१.
जायापत्यगृहक्षेत्र स्वजनद्रविणादिषु ।
उदासीनः समं पश्यन् सर्वेष्वर्थमिवात्मनः ॥ ७ ॥
उदासीनः समं पश्यन् सर्वेष्वर्थमिवात्मनः ॥ ७ ॥
[श्लोक ७] पत्‍नी, पुत्र, घर, जमीन, आप्तेष्ट, धन इत्यादी सर्वांमध्ये एकच आत्मा असल्यामुळे सर्वांची सुखदुःखे स्वतःसारखीच आहेत, असा सगळीकडे समभाव ठेवून तटस्थ राहावे. (७)
येविखीं सादर ऐक । शिष्य निरसावया निजदुःख ।
पावावया आत्मसुख । साधी विवेकसाधनें ॥४२॥
पावावया आत्मसुख । साधी विवेकसाधनें ॥४२॥
तर त्याविषयीही लक्ष देऊन ऐक. शिष्य हा आपले दुःख नाहीसे करण्याकरिता आणि आत्मसुख मिळविण्याकरितां विवेकाची साधने साध्य करून घेत असतो ४२.
विचारितां आत्मसुख । सर्व देहीं समान देख ।
विजातीय स्त्रीपुरुषवेख । सुखविशेख तेथ नाहीं ॥४३॥
विजातीय स्त्रीपुरुषवेख । सुखविशेख तेथ नाहीं ॥४३॥
आत्मसुखाबद्दल विचार केला, तर ते सर्वांच्या देहांत सारखेच असते. स्त्री आणि पुरुष ह्या व्यक्ति विजातीय म्हणजे भिन्न भिन्न स्वरूपाच्या असल्या तरी त्यांच्यांत सुख काही भिन्न भिन्न असत नाही ४३.
पाहें पां स्त्रीपुरुषदेहीं । आत्मा आत्मी हें तंव नाहीं ।
आत्मसुख आपुल्या ठायीं । असें पाहीं स्वतःसिद्ध ॥४४॥
आत्मसुख आपुल्या ठायीं । असें पाहीं स्वतःसिद्ध ॥४४॥
असे पहा की, स्त्रीपुरुषांच्या देहांत झाले तरी आत्मा आणि आत्मी असा काही भेद नाही. आत्मसुख म्हणून जे आहे ते ज्याच्या त्याच्या ठिकाणी स्वतःसिद्धच असते ४४.
सुखाचिलागीं सर्वथा । झोंबती प्रपंचपदार्थां ।
ज्यासी गुरुवाक्य आलें हातां । अद्वैतता निजसुख ॥४५॥
ज्यासी गुरुवाक्य आलें हातां । अद्वैतता निजसुख ॥४५॥
सुखासाठीच सारे प्रपंचांतील पदार्थाला झोंबत असतात. पण ज्याला गुरुगम्य प्राप्त होते, त्याला अद्वैत निजात्मसुख लाभते ४५.
एकपणीं निजात्मसुख । हातां आलें नित्य निर्दोख ।
आतां द्वैत वांछी तो अतिमूर्ख । थितें सुख नासावया ॥४६॥
आतां द्वैत वांछी तो अतिमूर्ख । थितें सुख नासावया ॥४६॥
एकत्वाने नित्य आणि निर्दोष असें आत्मसुख हातीं आले असता, ते हातचे सुख नाहीसे करण्याकरितां जो द्वैताची इच्छा करील तो अतिमूर्ख होय ४६.
प्रपंचामाजीं असतें सुख । तरी कां त्यजिते सनकादिक ।
द्वैत तितुकें केवळ दुःख । परम सुख अद्वैतीं ॥४७॥
द्वैत तितुकें केवळ दुःख । परम सुख अद्वैतीं ॥४७॥
प्रपंचामध्येच जर सुख असते, तर सनकादिकांसारख्यांनी तो कां सोडला असता ? तर द्वैत म्हणून जितके आहे तितकें निखालस दुःखमयच आहे, आणि अद्वैतामध्येच परमसुख आहे ४७.
हेंचि साधकीं साधूनि ज्ञान । स्त्री पुत्र स्वजन धन ।
त्यांसी झाले उदासीन । अद्वैतीं मन लागलें ॥४८॥
त्यांसी झाले उदासीन । अद्वैतीं मन लागलें ॥४८॥
हेच ज्ञान साधकांनी संपादन केल्यामुळे बायका मुले, आप्त, इष्ट व संपत्ति ह्यांच्याविषयी ते उदासीन बनले व अद्वैताकडेच त्यांचे मन लागले ४८.
तेथ कोणाचें गृह क्षेत्र । कोण पुसे कलत्र पुत्र ।
धनधान्यसमृद्धि विचित्र । माझें स्वतंत्र देह न म्हणे ॥४९॥
धनधान्यसमृद्धि विचित्र । माझें स्वतंत्र देह न म्हणे ॥४९॥
तेथे मग कोणाचे घर आणि कोणाचे शेत ? बायकामुलांना तरी कोण विचारतो ? नानाप्रकारची धनधान्याची समृद्धि असली, तरी 'ती माझी' व ' देहही माझा' असें तो म्हणत नाही ४९.
ऐकें उद्धवा यापरी । माझे भक्त संसारी ।
उदास झाले घरदारीं । तत्त्वविचारीं लिगटोनि ॥२५०॥
उदास झाले घरदारीं । तत्त्वविचारीं लिगटोनि ॥२५०॥
उद्धवा ! ऐक. ह्याप्रमाणे माझे भक्त हे तत्त्वविचाराला लिगटल्यामुळे घरादाराला आणि संसाराला उदासीन होतात २५०.
लिगटोनियां गुरुचरणीं । केली प्रपंचाची झाडणी ।
मग अत्यादरें गुरुभजनीं । निजसुखदानी गुरुरावो ॥५१॥
मग अत्यादरें गुरुभजनीं । निजसुखदानी गुरुरावो ॥५१॥
ते गुरूच्या चरणांला मिठी घालून प्रपंचाची झाडणी करून टाकतात आणि आत्मसुख देणार्‍या गुरुरायाच्या भजनांत मोठ्या भक्तिभावानें तत्पर होऊन राहातात ५१.
गुरुसेवेसी अत्यादर । करितां न राहे आठौ प्रहर ।
ठेविलें गुरुचरणीं अंतर । निरंतर निजभावें ॥५२॥
ठेविलें गुरुचरणीं अंतर । निरंतर निजभावें ॥५२॥
तो भक्तिभावाने अष्टौप्रहर गुरुसेवाच करीत असतो. तो निरंतर भक्तिभावानें आपलें अंतःकरण गुरुचरणींच ठेवून देतो ५२.
उद्धवा येथ आशंका धरिसी । 'जे देहावेगळें कोणे वस्तूसी ।
देखोनि पावला निजसुखासी । विदेहत्वासी अनुभवु' ॥५३॥
देखोनि पावला निजसुखासी । विदेहत्वासी अनुभवु' ॥५३॥
उद्ध्वा ! आतां तूं अशी शंका काढशील की, 'देहाशिवाय भिन्न अशी कोणती वस्तु पाहून त्याला आत्मसुख प्राप्त होते ? आणि विदेहपणाचा अनुभव कसा येतो ?' ५३.
देहीं असोनि विदेहता । प्रपंचीं असोनि अद्वैतता ।
आली शिष्याचिया हातां । तेही कथा परियेसीं ॥५४॥
आली शिष्याचिया हातां । तेही कथा परियेसीं ॥५४॥
तर देहांत असून विदेहता आणि प्रपंचांत असून अद्वैतता शिष्याच्या हाताला कशी चढते, तीही गोष्ट ऐक ५४.
विलक्षणः स्थूलसूक्ष्माद् देहादात्मेक्षिता स्वदृक् ।
यथाग्निर्दारुणो दाह्याद् दाहकोऽन्यः प्रकाशकः ॥ ८ ॥
यथाग्निर्दारुणो दाह्याद् दाहकोऽन्यः प्रकाशकः ॥ ८ ॥
[श्लोक ८] आत्मा सयंप्रकाशी, सर्वाचा साक्षी आणि स्थूल व सूक्ष्म या दोन्ही देहांपासून तो पूर्णपणे वेगळा आहे ज्याप्रमाणे जळणार्‍या लाकडापासून जाळणारा व प्रकाश देणारा अग्नी वेगळाच असतो. (८)
स्थूलसूक्ष्मदेहांहून । आत्मा तो सर्वदा भिन्न ।
तेणें वेगळेपणें जाण । करी वर्तन प्रपंचीं ॥५५॥
तेणें वेगळेपणें जाण । करी वर्तन प्रपंचीं ॥५५॥
आत्मा हा स्थूल व सूक्ष्म देहाहुन सदासर्वदा भिन्न आहे. अशा वेगळेपणानेच तो सर्वकाल प्रपंचामध्ये वर्तन करीत असतो ५५.
जीव उभय देहीं वर्ततां । प्राणियांसी देहातीतता ।
स्फुरत असे सर्वथा । तोचि तत्त्वतां नेणती ॥५६॥
स्फुरत असे सर्वथा । तोचि तत्त्वतां नेणती ॥५६॥
या दोन्ही देहांमध्ये जीव वागत असतांही त्या जीवांना देहातीतपणा स्फुरतच असतो. पण हें त्यांना समजत नाही ५६.
म्हणे 'माझा डोळा दुखों लागला' । परी न म्हणे ' मीचि दुखों आला' ।
माझा पावोचि मोडला' । परी ' मी मोडला ' हें न म्हणे ॥५७॥
माझा पावोचि मोडला' । परी ' मी मोडला ' हें न म्हणे ॥५७॥
तो 'माझा डोळा दुखू लागला' असे म्हणतो, पण 'मीच दुखू लागलों' असे म्हणत नाही. 'माझा पायच मोडला' असे म्हणतो, पण 'मीच मोडलों' असे म्हणत नाही ५७.
यापरी देहीं वर्ततां । प्रत्यक्ष सांगे देहातीतता ।
हे आपुली आपणां अवस्था । न कळे भ्रांता देहभ्रमें ॥५८॥
हे आपुली आपणां अवस्था । न कळे भ्रांता देहभ्रमें ॥५८॥
याप्रमाणे देहांत वागत असतांही मी देहाहून भिन्न आहे, असे प्रत्यक्ष सांगत असतो. परंतु भ्रांत मनुष्यांना भ्रमामुळें आपली देहातीत अवस्था कळत नाही ५८.
द्रष्टा दृश्य नव्हे सर्वथा । तें जड तो चेतविता ।
एवं आत्म्यासी विलक्षणता । जाण तत्त्वतां या हेतू ॥५९॥
एवं आत्म्यासी विलक्षणता । जाण तत्त्वतां या हेतू ॥५९॥
द्रष्टा म्ह. पाहाणारा हा दृश्य म्ह. दिसणारी वस्तु कधीच होणार नाही. पाहण्याची वस्तु म्ह. दृश्य हे जड असते आणि पाहणारा म्ह. द्रष्टा हा त्या दृश्याला चेतविणारा म्ह. जाणणारा असतो. या हेतूनेंच आत्मा हा देहाहून विलक्षण म्ह. विपरीत लक्षणाचा आहे ५९.
विलक्षणता दों प्रकारेंसीं । एक ते जाण द्रष्टेपणेंसी ।
दुसरी ते स्वप्रकाशेंसी । देहद्वयासी विलक्षण ॥२६०॥
दुसरी ते स्वप्रकाशेंसी । देहद्वयासी विलक्षण ॥२६०॥
आत्म्याला दोन प्रकारांनी वैलक्षण्य प्राप्त झाले आहे. एक तर द्रष्टेपणानें म्हणजे पाहणारा हा दृष्टीनें, आणि दुसरें स्वप्रकाशकत्वानें-स्वसंवेद्यत्वानें. म्हणूनच तो दोन्ही देहाहून अगदी विलक्षण म्ह. भिन्न आहे २६०.
द्रष्टा दृश्याहूनि भिन्न । तरी 'तो म्हणसी झाला मन' ।
तें चार्वाकमत जाण । मनपण त्या नाहीं ॥६१॥
तें चार्वाकमत जाण । मनपण त्या नाहीं ॥६१॥
दृश्याहुन दृष्टा भिन्न आहे. तर मग तो मन होईल असें म्हणशील, तर ते चार्वाकाचे मत होय. आत्म्याला मन म्हणता येणार नाही ६१.
अकरा इंद्रियांमाजीं जाण । मन तेंही एक करण ।
करणत्वें त्या जडपण । आत्मा नव्हे जाण या हेतू ॥६२॥
करणत्वें त्या जडपण । आत्मा नव्हे जाण या हेतू ॥६२॥
कारण, अकरा इंद्रियांमध्ये मनालाही एक इंद्रिय असेंच मानलेले आहे. ते इंद्रिय असल्यामुळे जड होय. ह्याच कारणाने मन कांही आत्मा नव्हे ६२.
प्रपंचीं मनाची दक्षता । तें मनपणेंचि नव्हे तत्त्वतां ।
जेवीं प्राणेंवीण नृपनाथा । न दिसे सर्वथा निजभाग्य ॥६३॥
जेवीं प्राणेंवीण नृपनाथा । न दिसे सर्वथा निजभाग्य ॥६३॥
प्रपंचामध्ये मनाची दक्षता दिसून येते, पण ती खरोखर काही मनाची नव्हे. ज्याप्रमाणे प्राणाशिवाय राजालाही कधी आपलं वैभव दृष्टीस पडावयाचें नाहीं ६३.
शस्त्राचेनि एकें घायें । छेदिले लोहार्गळसमुदाये ।
तें शस्त्राचें सामर्थ्य नोहे । बळ पाहें शूराचें ॥६४॥
तें शस्त्राचें सामर्थ्य नोहे । बळ पाहें शूराचें ॥६४॥
शस्त्राच्या एका घावानें लोखंडाच्या चिळखताचे तुकडे तुकडे उडविले; तर ते काही शस्त्राचे सामर्थ्य नव्हे, तर तें शूराचे बळ होय ६५.
लोहाचा लोहगोळ । अग्निसंगें झाला इंगळ ।
धडधडां निघती ज्वाळ । तें नव्हे बळ लोहाचें ॥६५॥
धडधडां निघती ज्वाळ । तें नव्हे बळ लोहाचें ॥६५॥
लोखंडाचा मोठा गोळा आहे तो आगीत टाकला, तर तो तप्त होऊन धडाधड ज्वाळा निघू लागतात. पण ते काही लोखंडाचे सामर्थ्य नव्हे १५.
त्या लोखंडाऐसें जड मन । त्यासी चित्प्रभा प्रकाशून ।
प्रकृतीमाजीं प्रवर्तन । करवी जाण श्रेष्ठत्वें ॥६६॥
प्रकृतीमाजीं प्रवर्तन । करवी जाण श्रेष्ठत्वें ॥६६॥
त्या लोखंडासारखेच मन हें जड आहे. त्याला ज्ञानप्रभाच प्रकाशित करून, त्याला श्रेष्ठत्व देऊन प्रकृतीमध्ये प्रवर्तन करविते १६.
पाव्यामाजीं रागज्ञान । केल्या अतिमधुर गायन ।
तो पाव्याचा नव्हे गुण । कळा जाण गात्याची ॥६७॥
तो पाव्याचा नव्हे गुण । कळा जाण गात्याची ॥६७॥
मुरलीमधून मधुर मधुर गायन केलें किंवा नानाप्रकारचे राग काढून दाखविले, तर तो कांही त्या मुरलीचा गुण नव्हे, ते त्या गाणाऱ्याचे कौशल्य आहे ६७.
तैसा मनाचा जो व्यापार । तो जाण पां परतंत्र ।
नव्हे याचा तो स्वतंत्र । जड विचार मनाचा ॥६८॥
नव्हे याचा तो स्वतंत्र । जड विचार मनाचा ॥६८॥
त्याप्रमाणे मनाचा व्यापार परतंत्रच आहे असें तूं समज. त्याचा तो व्यापार कहीं स्वतंत्र नसतो. कारण मन हे जडच आहे ६८.
सूर्याचेनि किरणसंगें । सूर्यकांतीं अग्नि निघे ।
तैसें आत्म्याचेनि प्रकाशयोगें । मन सवेगें वर्तत ॥६९॥
तैसें आत्म्याचेनि प्रकाशयोगें । मन सवेगें वर्तत ॥६९॥
सूर्याचे किरण लागले म्हणजे सूर्यकांतांतून अग्नि निघतो, त्याप्रमाणे आत्म्याच्या प्रकाशाने मन मोठ्या वेगाने वागत असते ६९.
मन जडत्वें जड जाण । आत्मा स्वप्रकाशें प्रकाशघन ।
मन तें आत्म्याआधीन । आत्मा स्वाधीन आत्मत्वें ॥२७०॥
मन तें आत्म्याआधीन । आत्मा स्वाधीन आत्मत्वें ॥२७०॥
मन हें जडत्वामुळेंच जड आहे; आणि आत्मा स्वप्रकाशानें प्रकाशघन आहे. म्हणून मन में आत्म्याच्या आधीन आहे आणि आत्मा हा आत्मत्वानेच स्वाधीन आहे. २७०.
प्रत्यक्ष म्हणे 'माझें मन' । परी 'मीचि मन' न म्हणे जाण ।
यालागीं मनाहूनि आत्मा भिन्न । वेगळेपणें साक्षित्वें ॥७१ ॥
यालागीं मनाहूनि आत्मा भिन्न । वेगळेपणें साक्षित्वें ॥७१ ॥
'माझे मन' असे प्रत्यक्ष म्हणत असतो. पण 'मीच मन' असे काही म्हणत नाही. म्हणून मनापासून आत्मा हा भिन्नच आहे. तो वेगळेपणाने म्हणजे साक्षिरूपाने असतो ७१.
देहद्वयाहूनि भिन्न । दृढ साधूनि आत्मज्ञान ।
देहात्मबुद्धीचें छेदन । केलें जाण शिष्याचें ॥७२॥
देहात्मबुद्धीचें छेदन । केलें जाण शिष्याचें ॥७२॥
दोन्ही देहांहून भिन्न अशा दृष्टीने आत्मज्ञान दृढ साध्य करून, शिष्याच्या देहबुद्धीचे छेदन केलेले असतें ७२.
यालागीं देहात्मवादी । जे सत्य मनिती उपाधी ।
ते मिथ्या केली त्रिशुद्धी । शुद्ध बुद्धि ते नव्हे ॥७३॥
ते मिथ्या केली त्रिशुद्धी । शुद्ध बुद्धि ते नव्हे ॥७३॥
म्हणून देहात्मवादी लोक जे उपाधि सत्य आहे असे मानतात, ती खरोखर मिथ्या करून सोडतात. अर्थातच ही शुद्ध बुद्धि नव्हे ७३.
मनावेगळा साधिला पाहा हो । तो तुं म्हणसी पितामहो ।
तो देवांमध्यें श्रेष्ठ देवो । हाही संदेहो न धरावा ॥७४॥
तो देवांमध्यें श्रेष्ठ देवो । हाही संदेहो न धरावा ॥७४॥
आता तूं म्हणशील की, मनाहून वेगळा असलेला तो आत्मा ब्रह्मदेव असेल. कारण तो सर्व देवांत श्रेष्ठ असा आहे. पण हाही संशय तूं मनांत धरूं नको ७४.
हो का कल्पाचिये आदी । ब्रह्मयासी मौढ्य होतें आधीं ।
करूं न शके सृजनविधी । जड बुद्धि तयाची ॥७५॥
करूं न शके सृजनविधी । जड बुद्धि तयाची ॥७५॥
कल्पाच्या आरंभी त्या ब्रह्मदेवाला मूढपणाच होता. तो सृष्टीची उत्पत्ति करूं शकला नाही. कारण त्याची बुद्धि जड होती ७५.
त्यासी करूनि सावधान । म्यांचि प्रकाशिलें निजज्ञान ।
तेव्हां तो झाला ज्ञानसंपन्न । सृष्टिसृजन करावया ॥७६॥
तेव्हां तो झाला ज्ञानसंपन्न । सृष्टिसृजन करावया ॥७६॥
त्याला सावध करून मीच आत्मज्ञान दिले. तेव्हा तो ज्ञानसंपन्न होऊन सृष्टीची उत्पत्ति करूं लागला ७६.
नाभिकमळीं जन्मलें केवळ । ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ ।
माझ्या दोंदावरी खेळे खेळ । आत्मा केवळ तो नव्हे ॥७७॥
माझ्या दोंदावरी खेळे खेळ । आत्मा केवळ तो नव्हे ॥७७॥
केवळ नाभिकमळांत जन्मलेला ब्रह्मदेव में माझ्या पोटचे बाळ आहे. ते माझ्या पोटावरच खेळ खेळते. तो शुद्ध आत्मा नव्हे ७७.
जितुका देवांचा समुदावो । तितुका प्रकाश्यचि पाहा हो ।
मी प्रकाशकु अनादि देवो । स्वप्रकाशस्वभावो आत्मा तो मी ॥७८॥
मी प्रकाशकु अनादि देवो । स्वप्रकाशस्वभावो आत्मा तो मी ॥७८॥
देवांचा जितका समुदाय आहे, तितका माझ्यापासूनच प्रकाश मिळविणारा आहे, सर्वप्रकाशक आणि अनादि देव तो मी; स्वयंप्रकाश-स्वभावी आत्मा तो मीच होय ७८.
देहद्वय आणि मन । त्यांहूनि आत्मा विलक्षण ।
हिरण्यगर्भाहूनि जाण । विलक्षणपण आत्म्याचें ॥७९॥
हिरण्यगर्भाहूनि जाण । विलक्षणपण आत्म्याचें ॥७९॥
दोन देह आणि मन यांच्याहून आत्मा आदी भिन्न आहे. हिरण्यगर्भ म्हणजे ब्रह्मांडाचा सूक्ष्म देह त्याहूनही आत्मा अगदी भितन्न आहे ७९.
हिरण्यगर्भचि परमात्मा । हेंही न घडे गा भक्तोत्तमा ।
मी हिरण्यगर्भाचाही आत्मा । माझी महिमा त्या कैंची ॥२८०॥
मी हिरण्यगर्भाचाही आत्मा । माझी महिमा त्या कैंची ॥२८०॥
हे भक्तोत्तमा उद्धवा ! हिरण्यगर्भ हाच परमात्मा असेंही नाही. कारण, हिरण्यगर्भाचाही आत्मा मी आहे. तेव्हां त्याला माझी महिमा कुठून येईल ? २८०.
एवं हिरण्यगर्भ‍उपासना । ते साधनारूपेंचि सेवना ।
परी केवळ आत्मपणा । न ये जाणा मायिकत्वें ॥८१॥
परी केवळ आत्मपणा । न ये जाणा मायिकत्वें ॥८१॥
तात्पर्य, हिरण्यगर्भाची उपासना करणे ती एक साधनरूप समजूनच करावी; पण ती मायिक असल्यामुळे तिला खऱ्या आत्म्याचे स्वरूप यावयाचें नाहीं ८१.
तेचि विलक्षणता । आणोनियां दृष्टांता ।
साधीतसें तत्त्वतां । भक्तांच्या हाता चढे जेणें ॥८२॥
साधीतसें तत्त्वतां । भक्तांच्या हाता चढे जेणें ॥८२॥
तीच विलक्षणता ज्यायोगें भक्तांच्या हाती लागेल अशा रीतीने दृष्टांत वगैरे देऊन व्यक्त करतों ८२.
अग्नि काष्ठामाजीं वसे । परी तो काष्ठचि होऊनि नसे ।
मथिल्या काष्ठीं प्रकट दिसे । जाळी उल्हासें काष्ठातें ॥८३॥
मथिल्या काष्ठीं प्रकट दिसे । जाळी उल्हासें काष्ठातें ॥८३॥
अग्नि हा लाकडामध्येच राहतो, पण तो काही लाकूड होऊन राहत नाही. लाकडावर लाकडे घांसावीत तेव्हा तो प्रकट होतो. आणि लागलाच त्या लाकडांना जाळून टाकतो ! ८३.
तैसा आत्मा देहीं असे । तो देहोचि होऊनि नसे ।
ब्रह्मज्ञानें जेव्हां प्रकाशे । जाळी अनायासें देहभाव ॥८४॥
ब्रह्मज्ञानें जेव्हां प्रकाशे । जाळी अनायासें देहभाव ॥८४॥
त्याप्रमाणे आत्माही देहांतच असतो; पण तो देहच होऊन राहात नाहीं; तो जेव्हां ब्रह्मज्ञानाने प्रकाशतो, तेव्हां तो अनायासेंच देहभाव जाळून टाकतो ८४.
असोनि एके ठायीं जाण । दाह्याहूनि दाहक भिन्न ।
तैसें प्रकाश्याहूनि जाण । भिन्नपण स्वप्रकाशा ॥८५॥
तैसें प्रकाश्याहूनि जाण । भिन्नपण स्वप्रकाशा ॥८५॥
एकाच ठिकाणी असून दाह्य पदार्थांहून दाहक भिन्न असतो; त्याप्रमाणे प्रकाशित केलेल्या वस्तूहून स्वप्रकाश हा भिन्नच असतो ८५.
अग्निदृष्टांतें निश्चित । आत्मयाचें निजतत्त्व ।
नित्यत्व आणि विभुत्व । असे साधित निजबोधें ॥८६॥
नित्यत्व आणि विभुत्व । असे साधित निजबोधें ॥८६॥
अग्नीच्या दृष्टांतावरून आल्याचे खरे स्वरूप नित्यत्व आणि विभुत्व निजात्मबोधाने सिद्ध होते ८६.
काष्ठाचेनि योगें अग्नीसी । जन्मनिरोधु नामरूपांसी ।
पावे तेवीं आत्मयासी । विकारता तैसी देहयोगें ॥८७॥
पावे तेवीं आत्मयासी । विकारता तैसी देहयोगें ॥८७॥
काष्ठाच्या योगानेंच अग्नीला जन्म, नाश, नाम व रूप ही प्राप्त होतात; त्याप्रमाणेच आत्म्यालाही देहाच्या योगानेंच विकारभास प्राप्त होतो ८७.
निरोधोत्पत्त्यणुबृहन् नानात्वं तत्कृतान् गुणान् ।
अन्तः प्रविष्ट आधत्त एवं देहगुणान् परः ॥ ९ ॥
अन्तः प्रविष्ट आधत्त एवं देहगुणान् परः ॥ ९ ॥
[श्लोक ९] जसा लाकडाशी संबंधित असून त्याहून वेगळा असलेला अग्नी लाकडाच्या आकारानुसार लहानमोठा, पेटणाराविझणारा असा लाकडाचे गुण स्वतः घेताना दिसतो, त्याचप्रमाणे आत्मासुद्धा देहात असल्यामुळे वेगळा असूनही देहाचे गुण धारण करतो. (९)
नाना काष्ठांच्या संयोगीं । काष्ठांचे गुण अग्नीच्या अंगीं ।
आले दिसती प्रत्यक्ष जगीं । अग्नि ते संगीं अलिप्त ॥८८॥
आले दिसती प्रत्यक्ष जगीं । अग्नि ते संगीं अलिप्त ॥८८॥
अनेक प्रकारची काष्ठें एकत्र झाल्याच्या योगाने काष्ठांचे गुण अग्नीच्या अंगांत आलेले जगामध्ये प्रत्यक्ष दिसतात; तरी अग्नि त्यांच्यापासून अलिप्तच असतो ८८.
काष्ठमथनें अग्नि प्रकटला । त्या नांव म्हणती 'उपजला' ।
काष्ठाकारीं आकारला । लहान थोर झाला तद्योगें ॥८९॥
काष्ठाकारीं आकारला । लहान थोर झाला तद्योगें ॥८९॥
लाकडावर लाकूड घासले असतां अग्नि बाहेर पडतो; त्याला अग्नि 'उत्पन्न झाला' असे म्हणतात. त्याचप्रमाणे लाकडाच्या आकाराप्रमाणे तो लहानथोरही झालेला दिसतो ८९.
अग्नि काष्ठविकारवशें । त्रिकोण वर्तुळ वक्र आभासे ।
काष्ठाचेनि निःशेष नाशें । 'नाशला' ऐसें मानिती ॥२९०॥
काष्ठाचेनि निःशेष नाशें । 'नाशला' ऐसें मानिती ॥२९०॥
अग्नि हा लाकडांच्या आकाराप्रमाणे तिकोनी, वाटोळा, वांकट्शा आहे असाही भास होतो. आणि त्यांतील लाकडे पार जळून खाक झाली, म्हणजे विस्तव 'नाहीसा झाला' असे म्हणतात २९.
तैसा अज नित्य अव्ययो । त्यासी आकार-विकार जन्म-लयो ।
हा देहादिसंबंधस्वभावो । मिथ्या पहा हो मानिती ॥९१॥
हा देहादिसंबंधस्वभावो । मिथ्या पहा हो मानिती ॥९१॥
त्याप्रमाणे अजन्मा, शाश्वत व अव्यय अमा जो आत्मा, त्याला देहाचेच आकार, विकार, जन्म, नाश इत्यादि स्वभावसंधि मिथ्याच लावतात ! ९१.
जें साधिलें अग्निदृष्टांतें । तें उद्धवासी न मनेल चित्तें ।
यालागीं निरूपण मागुतें । श्रीअनंतें मांडिलें ॥९२॥
यालागीं निरूपण मागुतें । श्रीअनंतें मांडिलें ॥९२॥
अग्नीच्या दृष्टांतानें जे समजावून दिले, तें उद्धवाच्या मनाला कदाचित् पटणार नाही म्हणून श्रीकृष्णांनी तेच निरूपण सांगण्यास आरंभ केला ९२.
उद्धवा तूं ऐसें म्हणसी । 'मूळीं सिद्धसंयोगु अग्निकाष्ठासी ।
तो काष्ठधर्मु लागला अग्नीसी । हें आम्हांसी मानलें ॥९३॥
तो काष्ठधर्मु लागला अग्नीसी । हें आम्हांसी मानलें ॥९३॥
ते म्हणाले, " उद्धवा ! ह्यावर तूं असें म्हणशील की, अग्नीचा आणि काष्ठांचा संयोग ही मूळचीच सिद्ध गोष्ट आहे, तेव्हां लाकडाचा धर्म अग्नीला लागतो, ही गोष्ट मला मान्य आहे ९३.
आत्मा नित्यसिद्धु अविकारी स्वांगें । जो गगनासी नातळे अंगें ।
त्यासी देहसंगु केवीं लागे । मग तद्योगें विकारी ॥९४॥
त्यासी देहसंगु केवीं लागे । मग तद्योगें विकारी ॥९४॥
परंतु आत्मा हा मूळचाच नित्यसिद्ध आणि अविकारी असा आहे. तो स्वतः गगनाला सुद्धा स्पर्श करीत नाही. मग त्याला देहाचा संग कसा लागेल ? आणि त्याच्या योगाने तो विकारयुक्त कसा होईल ? ९४.
आत्म्यासी देहसंगु घडे । हें बोलणेंचि तंव कुडें ।
ऐसें न घडतेंही जरी घडे । तरी तो सांपडे देहबुद्धीं ॥९५॥
ऐसें न घडतेंही जरी घडे । तरी तो सांपडे देहबुद्धीं ॥९५॥
आत्म्याला देहाचा संग घडतो, हे बोलणेंच मुळी खोटें आहे. हे कधीं न घडणारेही जर घडेल तर तो देहबुद्धीत सांपडेल ९५,
जो देहबुद्धीमाजीं आला । तो केवळ देहधारी झाला ।
पुढें केवीं जाय त्यागु केला ।' ऐसा उपजला संदेहो ॥९६॥
पुढें केवीं जाय त्यागु केला ।' ऐसा उपजला संदेहो ॥९६॥
आणि जो देहबुद्धीत सांपडला, तो शुद्ध देहधारीच झाला. मग त्याजकडून देहबुद्धीचा त्याग कसा घडणार ? असा संशय उत्पन्न होतो" ९६.
कृष्ण म्हणे उद्धवासी । ऐसी शंका झणें धरिसी ।
मन घालोनि मनाचे मानसीं । या अर्थासी परियेसीं ॥९७॥
मन घालोनि मनाचे मानसीं । या अर्थासी परियेसीं ॥९७॥
श्रीकृष्ण उद्ध्वाला म्हणाले, "अशी शंका कदाचित् तूं घेशील, ह्याकरितां तूं मनाच्याही मनांत मन घालून त्याचा विचार ऐक ९७.
हें शब्दचातुर्यासाठीं । हाता न ये गा जगजेठी ।
हे माझ्या गुप्ताचीही गुप्त गोठी । तुजसाठीं बोलतों ॥९८॥
हे माझ्या गुप्ताचीही गुप्त गोठी । तुजसाठीं बोलतों ॥९८॥
हे जगच्छ्रेष्ठ भक्ता ! ही गोष्ट केवळ शब्दचातुर्याने हाताला चढण्यासारखी नाही. ही माझी गुप्तांतली गुप्त गोष्ट आहे. ती केवळ तुला म्हणूनच सांगतों ९८.
योऽसौ गुणैर्विरचितो देहोऽयं पुरुषस्य हि ।
संसारस्तन्निबंधोऽयं पुंसो विद्याच्छिदात्मनः ॥ १० ॥
संसारस्तन्निबंधोऽयं पुंसो विद्याच्छिदात्मनः ॥ १० ॥
[श्लोक १०. ] हे मनुष्याचे शरीर त्रिगुणांचेच बनलेले आहे या गुणांमध्ये 'मी माझे' पणा असल्यामुळे माणसाच्या मागे संसार लागला आहे त्याचा नाश आत्मज्ञानानेच होतो. (१०)
ऐकें पुरुष जो पुरुषोत्तम । ज्या आधीन मायागुणग्राम ।
ज्यासी 'ईश्वर' ऐसा नामधर्म । शास्त्रानुक्रम बोलती ॥९९॥
ज्यासी 'ईश्वर' ऐसा नामधर्म । शास्त्रानुक्रम बोलती ॥९९॥
उद्धवा ऐक. पुरुषोत्तम म्हणून जो पुरुष आहे, मायेचे सर्व गुण ज्याच्या आधीन आहेत, 'ईश्वर' असे ज्याला शास्त्रांनी अन्वर्थक नाव दिले आहे. ९९.
त्या ईश्वराची जे माया । ज्या उपजविलें नाना कार्या ।
जीव संसारी करावया । भ्रमु वायां वाढविला ॥३००॥
जीव संसारी करावया । भ्रमु वायां वाढविला ॥३००॥
त्या ईश्वराची जी माया, जिला, जीवाला संसारांत पाडावे आणि व्यर्थ भ्रम वाढवावा इत्यादि अनेक कार्याकरितां निर्माण केली आहे ३००;
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय १० ओव्या ७०१ ते ७६५
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...