ओवी ६०१

गो-खर-चांडाळ-श्वान । अतिनिंद्य जे हीन जन ।ते भगवद्‌रूप देखोनि पूर्ण । घाली लोटांगण अनन्यभावें ॥ ६०१ ॥गाय असो की गाढव असो; चांडाळ असो की श्वान असो; लोकांत ज्यांना अत्यंत निंद्य व कनिष्ठ समजतात, त्यांनाही पूर्ण भगवद्‌रूप मानून अनन्यभावानें लोटांगण घालतो.

अर्थ: गाय असो की गाढव, चांडाळ असो की श्वान; ज्यांना समाजात अत्यंत निंद्य व कनिष्ठ समजतात, त्यांनाही पूर्ण भगवद्रूप मानून अनन्यभावाने लोटांगण घालतो.

ओवी ६०२

हरिरूपें देखे पाषाण । भगवद्‌रूपें वंदी तृण ।जंगमस्थावरादिकां शरण । घाली लोटांगण चिदैक्यभावें ॥ ६०२ ॥पाषाणसुद्धा हरिरूपच समजतो. तृणालासुद्धा भगत्वस्वरूप मानून वंदन करतो. स्थावरजंगमादिकांनासुद्धां चिदैक्यभावानें लोटांगण घालतो.

अर्थ: पाषाण सुद्धा हरिरूप समजतो. तृणालासुद्धा भगवद्रूप मानून वंदन करतो. स्थावरजंगमांनासुद्धा चिदैक्यभावाने लोटांगण घालतो.

ओवी ६०३

करितां हरिनामस्मरणकीर्ती । एका‍एकी एवढी प्राप्ती ।झाली म्हणसी कैशा रितीं । ऐकें नृपती तो भावो ॥ ६०३ ॥हरिनामस्मरणाच्या महिन्यानें एवढा लाभ कसा होतो म्हणशील तर, हे राजा! त्यांतील मर्म ऐक.

अर्थ: हरिनामस्मरणामुळे एवढा लाभ कसा होतो असे वाटल्यास, हे राजा! त्याचा मर्म ऐक.

ओवी ६०४

करितां पूजाविधिविधान । कां श्रवण स्मरण कीर्तन ।सर्वदा चिदैक्यभावना पूर्ण । “पूर्ण प्राप्ति” जाण त्यातेंचि वरी ॥ ६०४ ॥अर्थ: पूजाविधिविधान, श्रवण, स्मरण, कीर्तन करतांना सर्वदा चिदैक्यभावना पूर्ण असावी. “पूर्ण प्राप्ति” त्यातच आहे.

ओवी ६०५

आ‍इके विदेहा चक्रवर्ती । ऐशी जेथें भगवद्‌भक्ती ।तीपाशीं विषयविरक्ती । ये धांवती गोवत्स न्यायें ॥ ६०५ ॥हे चक्रवर्ती जनकराजा! ऐक. अशी जेथें भगवद्‌भक्ति असते, तिच्यापाशी गोवत्सन्यायानें विषयविरक्तीही धावून येते.

अर्थ: हे चक्रवर्ती जनकराजा! जेथे भगवद्‌भक्ति असते, तेथे विषयविरक्ती गोवत्सन्यायाने धावून येते.

ओवी ६०६

हें असो जेवीं जावळीं फळें । हों नेणें येरयेरां वेगळें ।तेवीं भक्ति विरक्ति एके काळें । भक्त तेणें बळें बळिष्ठ होती ॥ ६०६ ॥अर्थ: जुळी फळे एकमेकांना सोडत नाहीत, त्याप्रमाणे भक्ती आणि विरक्ती एकाच वेळी उत्पन्न होतात आणि त्यांच्यामुळे भक्त बळिष्ठ होतात.

ओवी ६०७

जेथ भक्ती आणि विरक्ती । नांदो लागती सहजस्थिती ।तेथेंचि पूर्णप्राप्ती । दासीच्या स्थितीं सर्वदा राबे ॥ ६०७ ॥जेथें भक्ति आणि विरक्ति या सहजस्थितीनें नांदूं लागतात, तेथेच पूर्ण-प्राप्ति ही सदासर्वकाल दासीसारखी राबते.

अर्थ: जेथे भक्ती आणि विरक्ती सहजस्थितीनें नांदू लागतात, तेथेच पूर्ण प्राप्ति दासीसारखी राबते.

ओवी ६०८

यापरी भगवद्‌भक्ती । पूर्ण दाटुगी त्रिजगती ।भक्तांघरीं नांदे प्राप्ती । भक्तिविरक्तिनिजयोगें ॥ ६०८ ॥याप्रमाणें भगवद्‌भक्ति ही त्रिभुवनामध्यें महान् समर्थ आहे. आणि भक्ति-विरक्तींच्या एकोप्यामुळें भक्तांच्या घरी प्राप्तीही नांदूं लागते.

अर्थ: भगवद्‌भक्ति त्रिभुवनामध्ये महान समर्थ आहे. भक्ती-विरक्तींच्या एकोप्याने भक्तांच्या घरी प्राप्ति नांदू लागते.

ओवी ६०९

भक्ति विरक्ति अनुभवप्राप्ती । तिन्ही एके काळें होती ।ऐक राया तेही स्थिती । विशदोक्तीं सांगेन ॥ ६०९ ॥आता भक्ति, विरक्ति आणि अनुभवप्राप्ति या तिन्ही एकाच काळी कशा उत्पन्न होतात, ती स्थितीही तुला विशद करून सांगतों.

अर्थ: भक्ति, विरक्ति आणि अनुभवप्राप्ति या तिन्ही एकाच वेळी कशा उत्पन्न होतात, ती स्थिती तुला स्पष्ट करून सांगतो.

ओवी ६१०

जैसी कीजे भगवद्‌भक्ती । तैसीच होय विषयविरक्ती ।तदनुसारें अनुभवस्थिती । ती भक्त पावती तेचि क्षणीं ॥ ६१० ॥
अर्थ: जशी भगवद्‌भक्ति केली जाते, तशीच विषयविरक्ती होते. त्यानुसार अनुभवस्थितीही भक्त प्राप्त करतात.

ओवी ६११
ओवी
जेवीं कां भुकेलियापाशीं । ताट वाढिलें षड्रसीं ।
तो पुष्टि तुष्टि क्षुधानाशासी । जेवीं ग्रासोग्रासीं स्वयेंचि पावे ॥ ६११ ॥

अर्थ
जेव्हा भुकेल्या व्यक्तीसमोर षड्रसांनी भरलेलं ताट ठेवले जाते, तेव्हा प्रत्येक घास घेतल्यावर त्याला पुष्टि, तुष्टि आणि क्षुधानाश आपोआप मिळतात.

ओवी ६१२
ओवी
जितुका जितुका घे‍इजे ग्रास । तितुका तितुका क्षुधेचा नाश ।
तितुकाचि पुष्टिविन्यास । सुखोल्लास तितुकाचि ॥ ६१२ ॥

अर्थ
जितके जितके घास घेतले जातात, तितके तितके क्षुधेचा नाश होतो. तसेच, जितके घास घेतले जातात, तितके पोट भरून सुख आणि समाधान वाढते.

ओवी ६१३
ओवी
पुष्टि तुष्टि क्षुधानाशनी । जेवीं एके काळें येती तिनी ।
भोक्ता पावे स्वयें भोजनीं । तेवीं भगवद्‌भजनीं भक्त्यादि त्रिकु ॥ ६१३ ॥

अर्थ
पुष्टि, तुष्टि आणि क्षुधानाश जसे जेवणामध्ये एकाच वेळी मिळतात, तसेच भक्तीचे त्रिकूट—भक्ति, विरक्ति आणि अनुभवप्राप्ति—भगवद्भजनामध्ये एकाच वेळी प्राप्त होतात.

ओवी ६१४
ओवी
सद्‌भावें करितां भगवद्‌भक्ती । भक्ति-विरक्ति-भगवद्प्राप्ती ।
तिनी एके काळें होती । ऐशिया युक्तीं जाणिजे राया ॥ ६१४ ॥

अर्थ
राजा! जेव्हा सद्भावनेने भगवद्भक्ति केली जाते, तेव्हा भक्ति, विरक्ति आणि भगवत्प्राप्ती या तिन्ही एकाच वेळी प्राप्त होतात, हे लक्षात ठेव.

ओवी ६१५
ओवी
भक्ती म्हणिजे सर्व भूतीं । सप्रेम भजनयुक्ती ।
प्राप्ती म्हणिजे अपरोक्षस्थिती । भगवत्स्फूर्ती अनिवार ॥ ६१५ ॥

अर्थ
'भक्ति' म्हणजे सर्व प्राणिमात्रांमध्ये प्रेमाने भजन करणे आणि 'प्राप्ति' म्हणजे भगवद्स्फूर्तीचा अनुभव, म्हणजे भगवंताचा प्रत्यक्ष अनुभव.

ओवी ६१६
ओवी
विरक्ति म्हणिजे ऐशी पहा हो । स्त्रीपुत्रदेहादि अहंभावो ।
समूळ जेथें होय वावो । विरक्ति निर्वाहो या नांव राया ॥ ६१६ ॥

अर्थ
'विरक्ति' म्हणजे ज्या ठिकाणी स्त्री, पुत्र, देह इत्यादी सर्व ममकार (आधार असलेले अहंकार) समुळ नष्ट होतात, तेथेंच विरक्ति होय.

ओवी ६१७
ओवी
यापरी भजनाचे पोटीं । भक्ति-विरक्ति-प्राप्ति त्रिपुटी ।
ऐक्यभावें सद्‌भक्तां उठी । हरिभजनदिठी एकेचि काळीं ॥ ६१७ ॥

अर्थ
या प्रकारे भजनाच्या पोटी भक्ति, विरक्ति आणि भगवद्प्राप्ती हे तिन्ही एकात्मतेच्या भावनेत सद्भक्तांच्या ठिकाणी एकाच वेळी उत्पन्न होतात.

ओवी ६१८
ओवी
यालागीं राया निजहितार्थीं । आदरें करावी हरिभक्ती ।
तेणें अवश्य भगवत्प्राप्ती । उपसंहारार्थी कवि सांगे ॥ ६१८ ॥

अर्थ
राजा! जर एखाद्याने आपल्या हितासाठी आदरपूर्वक हरिभक्ती केली, तर त्याला निश्चितपणे भगवद्प्राप्ती प्राप्त होईल, असे कवि सांगतो.

ओवी ६१९
ओवी
यापरी अनन्य भक्ती । जे सर्वदा सर्वभूतीं करिती ।
ते भक्ती-विरक्ती-भगवद्प्राप्ती । सहजें पावती अनायासें ॥ ६१९ ॥

अर्थ
अशा प्रकारे, जे लोक सदैव सर्व भूतांच्या ठिकाणी अनन्य भक्ति करतात, त्यांना भक्ति, विरक्ति आणि भगवद्प्राप्ती सहजतेने आणि अनायास प्राप्त होतात.

ओवी ६२०
ओवी
राया हरिभक्तिदिव्यांजन । तें ले‍ऊनि भक्त सज्जन ।
साधिती भगवन्निधान । निजभजनमहायोगें ॥ ६२० ॥

अर्थ
राजा! जो हरिभक्तीचे दिव्य उंजन घेतो, तो भक्त सज्जन होतो. त्याद्वारे तो भगवन्निधान साधतो आणि आपल्या भजनमार्गाने महायोग साधतो.

ओवी ६११
जेवीं कां भुकेलियापाशीं । ताट वाढिलें षड्रसीं ।
तो पुष्टि तुष्टि क्षुधानाशासी । जेवीं ग्रासोग्रासीं स्वयेंचि पावे ॥
अर्थ:
भुकेलेल्या मनुष्यापुढे षड्रसांन्नाचे ताट वाढून ठेवले म्हणजे त्याला प्रत्येक घांसाबरोबर पुष्टि, तुष्टि व क्षुधानाश आपोआप लाभतात.

ओवी ६१२
जितुका जितुका घे‍इजे ग्रास । तितुका तितुका क्षुधेचा नाश ।
तितुकाचि पुष्टिविन्यास । सुखोल्लास तितुकाचि ॥
अर्थ:
जितका जितका घांस घ्यावा, तितका तितका क्षुधेचा नाश होतो, आणि तितकें तितकें पोट भरत येऊन सुख व समाधानही तितकेंच वाढत जातें.

ओवी ६१३
पुष्टि तुष्टि क्षुधानाशनी । जेवीं एके काळें येती तिनी ।
भोक्ता पावे स्वयें भोजनीं । तेवीं भगवद्‌भजनीं भक्त्यादि त्रिकु ॥
अर्थ:
पुष्टि, तुष्टि व क्षुधानाश ही तिन्ही जशी जेवणाराला जेवणामधून एकदमच प्राप्त होतात, त्याप्रमाणे भगवद्‌भजनामधून भक्तीचे त्रिकूट म्हणजे भक्ति, विरक्ति व अनुभवप्राप्ति ही तिन्ही एकदमच उत्पन्न होतात.

ओवी ६१४
सद्‌भावें करितां भगवद्‌भक्ती । भक्ति-विरक्ति-भगवद्प्राप्ती ।
तिनी एके काळें होती । ऐशिया युक्तीं जाणिजे राया ॥
अर्थ:
हे राजा ! सद्‌भावानें भगवद्‌भक्ति केली असतां भक्ति, विरक्ति आणि भगवत्प्राप्ति ही तिन्ही वरील न्यायानें एकसमयावच्छेदेंकरून प्राप्त होतात असें तूं जाण.

ओवी ६१५
भक्ती म्हणिजे सर्व भूतीं । सप्रेम भजनयुक्ती ।
प्राप्ती म्हणिजे अपरोक्षस्थिती । भगवत्स्फूर्ती अनिवार ॥
अर्थ:
‘भक्ति’ म्हणजे सर्व प्राणिमात्रांच्या ठायीं सप्रेमभावना, आणि ‘प्राप्ति’ म्हणजे अपरोक्ष साक्षात्कार, अर्थात् भगवद्‌रूपाची अनिवार स्फूर्ति होय.

ओवी ६१६
विरक्ति म्हणिजे ऐशी पहा हो । स्त्रीपुत्रदेहादि अहंभावो ।
समूळ जेथें होय वावो । विरक्ति निर्वाहो या नांव राया ॥
अर्थ:
आता ‘विरक्ति’ म्हणजे अशी की, माझी स्त्री, माझा पुत्र, माझा देह, इत्यादि जो ममकार व अहंकार असतो, तो जेथे समूळ मिथ्या होऊन जातो, राजा ! ह्याचेच नांव ‘विरक्ति’ असें तूं समज.

ओवी ६१७
यापरी भजनाचे पोटीं । भक्ति-विरक्ति-प्राप्ति त्रिपुटी ।
ऐक्यभावें सद्‌भक्तां उठी । हरिभजनदिठी एकेचि काळीं ॥
अर्थ:
अशा प्रकारें भजनाच्या पोटी भक्ति, विरक्ति आणि भगवद्प्राप्ति ही त्रिपुटी ऐक्यभावानें सद्‌भक्ताच्या ठिकाणी भजनदृष्टीमुळें एकाच वेळी उत्पन्न होते.

ओवी ६१८
यालागीं राया निजहितार्थीं । आदरें करावी हरिभक्ती ।
तेणें अवश्य भगवत्प्राप्ती । उपसंहारार्थी कवि सांगे ॥
अर्थ:
राजा, तुम्ही निःस्वार्थीपणे आदरपूर्वक हरिभक्ती करा, तेव्हा तुम्ही भगवद्प्राप्ति नक्कीच मिळवू शकाल. कवि हे सांगतात.

ओवी ६१९
याप्रमाणें अनन्य भक्ती । जे सर्वदा सर्वभूतीं करिती ।
ते भक्ती-विरक्ती-भगवद्प्राप्ती । सहजें पावती अनायासें ॥
अर्थ:
अशा प्रकारे, जो सर्वदूर सर्व भूतांवर अनन्य भक्ती करतो, त्याला भक्ति, विरक्ति आणि भगवद्प्राप्ति सहजतेने व अवघड न होता प्राप्त होतात.

ओवी ६२०
राया हरिभक्तिदिव्यांजन । तें ले‍ऊनि भक्त सज्जन ।
साधिती भगवन्निधान । निजभजनमहायोगें ॥
अर्थ:
राजा, हरिभक्तीदिव्यांजन स्वीकारून भक्त सज्जन बनतो, आणि भगवन्निधान प्राप्त करण्यासाठी निजभजनयोगाच्या साधनेसह त्याला महायोग साधता येतो.

ओवी ६३१

विदेह म्हणे स्वामी मुनी । पूर्ण प्राप्ति आकळोनी ।ते भक्त कैसे वर्तती जनीं । तीं लक्षणें श्रवणीं लेववी मज ॥ ६३१ ॥जनक राजा म्हणाला, महाराज ! मुनिवर्य ! पूर्ण प्राप्ति करून घेतलेले जे भगवद्‌भक्त असतात, ते जगामध्यें वागतात तरी कसे ? ती त्यांची सारी लक्षणे माझ्या कानांवर घालून माझे कान अलंकृत करा.

अर्थ: जनक राजा म्हणतो, महाराज! मुनिवर्य! पूर्ण प्राप्ति करून घेतलेले भगवद्‌भक्त जगात कसे वागतात? ती लक्षणे माझ्या कानांवर घालून अलंकृत करा.

ओवी ६३२

भक्तलक्षणभूषण । तेणें मंडित करा श्रवण ।सावध ऐकतां संपूर्ण । हो‍इजे आपण भगवत्प्रिय ॥ ६३२ ॥भक्तांची लक्षणे हे एक प्रकारचे अलंकारच आहेत, ते घालून माझे श्रवण भूषणयुक्त करा. ती सारी लक्षणे जर लक्ष लावून श्रवण केली, तर आपणही भगवंताला प्रिय होऊ.

अर्थ: भक्तांची लक्षणे ही अलंकारच आहेत, ती घालून माझे कान भूषणयुक्त करा. ती लक्षणे लक्षपूर्वक श्रवण केली तर आपणही भगवंताला प्रिय होऊ.

ओवी ६३३

त्यांचा कोण धर्म कोण कर्म । कैसे वर्तती भक्तोत्तम ।हृदयीं धरोनि पुरुषोत्तम । त्यांचें बोलतें वर्म तें कैसें ॥ ६३३ ॥त्यांचा धर्म कोणता? त्यांचे कर्म कसे असते? अंतःकरणात पुरुषोत्तमाला ठेवून ते कसे वागतात? त्यांची बोलण्याची शैली कशी?

अर्थ: त्यांचा धर्म कोणता? त्यांचे कर्म कसे आहे? हृदयात पुरुषोत्तमाला ठेवून ते कसे वागतात? त्यांची बोलण्याची शैली कशी आहे?

ओवी ६३४

कोणेपरी कैशा स्थितीं । हरिभक्त हरीस प्रिय होती ।ऐशिया लक्षणांचिया पंक्ती । समूळ मजप्रती सांगिजे स्वामी ॥ ६३४ ॥कोणत्या स्थितीत आणि कोणत्या रीतीने हरीचे भक्त हरीला प्रिय होतात? स्वामी, अशा लक्षणांच्या जितक्या मालिका आहेत त्या साऱ्या मला सांगा.

अर्थ: कोणत्या स्थितीत आणि रीतीने हरीचे भक्त हरीला प्रिय होतात? अशा लक्षणांच्या जितक्या मालिका आहेत त्या साऱ्या मला सांगा.

ओवी ६३५

विदेहाच्या प्रश्नावरी । संतोषिजे मुनीश्वरीं ।कविधाकुटा जो कां हरी । तो बोलावया वैखरी सरसावला ॥ ६३५ ॥अर्थ: विदेहाच्या प्रश्नावर मुनीश्वरीं संतुष्ट झाले. हरि काव्याच्या धाकुटाला बोलावण्यासाठी वैखरी सरसावला.

ओवी ६३६

हरि म्हणे रायाप्रती । अमित भक्तलक्षणस्थिती ।एक दिगंबरत्वें वर्तती । एक स्वाश्रमस्थिती निजाचरें ॥ ६३६ ॥राजाला हरि म्हणाला, “हे राजा! भक्तलक्षणांचे अनेक प्रकार आहेत. कोणी दिगंबर म्हणजे नग्न स्थितीत राहतात, आणि कोणी आपला आश्रमधर्म पाळून आपल्याच आचाराने वागतात.

अर्थ: हरि राजाला म्हणतो, "हे राजा! भक्तलक्षणांचे अनेक प्रकार आहेत. कोणी नग्न स्थितीत राहतात, आणि कोणी आपला आश्रमधर्म पाळून आपल्याच आचाराने वागतात.

ओवी ६३७

एक सदा पडले असती । एकांची ते उन्मादस्थिती ।एक सदा गाती नाचती । एक ते होती अबोलणे ॥ ६३७ ॥कोणी सदासर्वदा स्वस्थ पडूनच राहतात, तर कोणी उन्मत्तासारखे वर्तन करतात. कोणी सर्वकाळ गातात व नाचतात, तर कोणी मौनच धरून राहतात.

अर्थ: कोणी सदासर्वदा स्वस्थ पडून राहतात, कोणी उन्मत्तासारखे वर्तन करतात, कोणी सर्वकाळ गातात व नाचतात, तर कोणी मौनच धरून राहतात.

ओवी ६३८

एक गर्जनीं हरिनामें । एक निर्दाळिती निजकर्में ।एक भूतदयाळू दानधर्में । एक भजननेमें राहती ॥ ६३८ ॥कोणी हरिनामाचा घोष करीत असतात; कोणी आपली कर्मेच टाकून देतात; कोणी प्राणिमात्रांविषयी दया ठेवून दानधर्म करीत राहतात व कोणी भजनाचा नियम धरून राहतात.

अर्थ: कोणी हरिनामाचा घोष करतात; कोणी आपली कर्मेच टाकून देतात; कोणी प्राणिमात्रांविषयी दया ठेवून दानधर्म करतात, तर कोणी भजनाचा नियम पाळतात.

ओवी ६३९

ऐशा अनंत भक्तस्थिती । सांगतां सांगावया नाकळे वृत्ती ।त्यांमाजीं मुख्य संकलितीं । राया तुजप्रती सांगेन ॥ ६३९ ॥अशा भक्तांच्या स्थिति पुष्कळ आहेत. त्या साऱ्या सांगणे शक्य नाही. ह्याकरितां हे राजा! त्यांपैकी मुख्य मुख्य आहेत त्या थोडक्यात तुला सांगतो.

अर्थ: अशा भक्तांच्या स्थिती पुष्कळ आहेत, त्या सांगणे शक्य नाही. म्हणून मुख्य लक्षणे थोडक्यात सांगतो.

ओवी ६४०

पूर्णप्राप्तीचा मुख्य ठावो । सर्वां भूतीं भगवद्‌भावो ।हाचि पूर्णभक्तीचा निजगौरवो । तोचि अभिप्रावो हरि सांगे ॥ ६४० ॥
अर्थ: पूर्णप्राप्तीचे मुख्य ठिकाण म्हणजे सर्वां भूतीं भगवद्‌भाव आहे. हाच पूर्णभक्तीचा गौरव आहे.

ओवी ६४२
ऐसें जें पूर्णत्वाचें मीपण । तेणें वाढे आत्माभिमान ।
सहजें निजनिरभिमान । तें शुद्ध लक्षण ऐक राया ॥
अर्थ: जो पूर्णत्वाचं मीपण असतो, त्याच्या आत्माभिमानाचा विकास होतो. आणि ह्या विकासातून त्याचं निरभिमान होऊन तो खराखरा शुद्ध लक्षण प्राप्त करतो, हे राणे सांगतात.

ओवी ६४३
शुद्ध भक्तांचें निजलक्षण । प्रत्यगात्मयाचें जें मीपण ।
तेंही मानूनियां गौण । भावना पूर्ण त्यांची ऐसी ॥
अर्थ: शुद्ध भक्तांचा मुख्य लक्षण म्हणजे त्यांचं प्रत्यगात्माचं मीपण, परंतु ते तसं मानून त्यांची भावना पूर्णपणे भगवंताच्या भकतीत समर्पित असते.

ओवी ६४४
सर्वां भूती भगवंत । भूतें भगवंती वर्तत ।
भूतीं भूतात्मा तोचि समस्त । मी म्हणणे तेथ मीपणा न ये ॥
अर्थ: सर्व प्राणिमात्रामध्ये भगवंत आहे, आणि सर्व प्राणिमात्र भगवंतामध्ये वर्ततात. म्हणून मी असे म्हटल्यावर त्यातून मीपणाचा दोष कधीच येत नाही.

ओवी ६४५
सर्व भूतीं भगवंत पाहीं । भूतें भगवंताचे ठायीं ।
हें अवघें देखे जो स्वदेहीं । स्वस्वरूप पाहीं स्वयें होय ॥
अर्थ: जो प्रत्येक प्राणिमात्रामध्ये भगवंत पाहतो आणि सर्व प्राणिमात्र भगवंताच्या ठायीं आहेत असं मानतो, त्याला स्वस्वरूपाच्या साक्षात्काराची प्राप्ती होते.

ओवी ६४६
तो भक्तांमाजीं अतिश्रेष्ठ । तो भागवतांमाजीं वरिष्ठ ।
त्यासी उत्तमत्वाचा पट । अवतार श्रेष्ठ मानिती ॥
अर्थ: जो भक्त सर्व भक्तांमधून अत्यंत श्रेष्ठ आहे, आणि जो भागवतांमधून सर्वश्रेष्ठ आहे, त्याला उत्तमत्वाचा मान मिळवतो आणि श्रेष्ठ अवतार मानला जातो.

ओवी ६४७
तो योगियांमाजीं अग्रगणी । तो ज्ञानियांचा शिरोमणी ।
तो सिद्धांमाजीं मुगुटमणीं । हें चक्रपाणी बोलिला ॥
अर्थ: जो योगींमध्ये अग्रगणी आहे, ज्ञान्यांमध्ये शिरोमणी आहे, आणि सिद्धांमध्ये मुकुटमणी आहे, असे श्रीकृष्णाने स्वयं सांगितले.

ओवी ६४८
जैशा घृताचिया कणिका । घृतेंसीं नव्हती आणिका ।
तेवीं भूतें भौतिकें व्यापका । भिन्न देखा कदा नव्हती ॥
अर्थ: जसे तुपाच्या कण्या तुपाच्याच असतात, त्याप्रमाणे पंचमहाभूते आणि भौतिक पदार्थ हे सर्व परमात्म्याच्याच स्वरूपाचे असतात. ते कधीही भिन्न होत नाहीत.

ओवी ६४९
हे उत्तम भक्तांची निजस्थिती । राया जाणावी निश्चितीं ।
आतां मध्यम भक्त कैसे भजती । त्यांची भजनगती ऐक राया ॥
अर्थ: हे उत्तम भक्तांची स्थिती आहे. आता मध्यम भक्त कसे भजतात, त्यांची भजनगती काय आहे हे राणे सांगणार आहेत.

ओवी ६५०
ईश्वर मानी उत्तमोत्तम । तद्‌भक्त मानी मध्यम ।
अज्ञान तो मानी अधम । द्वेषी ते परम पापी मानी ॥
अर्थ: जो ईश्वराला सर्वोत्तम मानतो, त्याच्या भक्ताला मध्यम मानतो, आणि जो अज्ञानाने पाप करतो, त्याला अधम मानतो, द्वेष करणाऱ्याला परम पापी मानतो.

ओवी ६५१

ईश्वरी ‘प्रेम’ पवित्र । भक्तांसी ‘मैत्री’ मात्र ।अज्ञानी तो कृपापात्र । उपेक्षा निरंतर द्वेषियांची ॥ ६५१ ॥ईश्वरावर मात्र त्याचे शुद्ध प्रेम असते; भक्तांशी फक्त स्नेह असतो; अज्ञानी असतील त्यांच्यावर कृपा असते; आणि भूतांचा द्वेष करणारा असतो त्याची तो निरंतर उपेक्षाच करतो.

अर्थ: ईश्वरावर शुद्ध प्रेम असते; भक्तांशी फक्त स्नेह असतो; अज्ञानींवर कृपा असते; भूतद्वेष करणाऱ्यांची तो निरंतर उपेक्षा करतो.

ओवी ६५२

हे मध्यम भक्तांची भक्ती । राया जाण ऐशिया रितीं ।आतां प्राकृत भक्तांची स्थिती । तेही तुजप्रती सांगेन ॥ ६५२ ॥हे राजा! मध्यम भक्तांची भक्ति ती अशा रीतीची असते, हे ध्यानात ठेव. आता ‘प्राकृत’ भक्तांची स्थिति कशी असते, तेही तुला सांगतो.

अर्थ: हे राजा! मध्यम भक्तांची भक्ति अशा रीतीची असते. आता प्राकृत भक्तांची स्थिती कशी असते, ते सांगतो.

ओवी ६५३

पाषाणप्रतिमा हाचि देवो । तेथेंचि ज्याचा पूर्ण भावो ।भक्त-संत-सज्जनांसी पहा वो । अणुमात्र देहो लवों नेदी ॥ ६५३ ॥पाषाणाची मूर्ति हाच देव; तेथेच ज्याची सारी भक्ति. पण भक्त अथवा संत पाहून एक केसभरही देह वांकूं देत नाहीं!

अर्थ: पाषाणाची मूर्ति हाच देव; तेथेच ज्याची सारी भक्ति. पण भक्त अथवा संत पाहून एक केसभरही देह वांकूं देत नाहीं!

ओवी ६५४

ते ठायीं साधारण जन । त्याची वार्ता पुसे कोण ।त्यांसी स्वप्नींही नाही सन्मान । यापरी भजन प्राकृताचें ॥ ६५४ ॥अशा ठिकाणी साधारण लोकांना कोण विचारतो? त्यांना स्वप्नांतसुद्धा कधी सन्मान मिळावयाचा नाही. ह्याप्रमाणें प्राकृतांचे भजन असते.

अर्थ: अशा ठिकाणी साधारण लोकांना कोण विचारतो? त्यांना स्वप्नातही सन्मान मिळत नाही. ह्याप्रमाणे प्राकृतांचे भजन असते.

ओवी ६५५

ऐशिया स्थितीं जो जड भक्तु । तो जाणावा मुख्य प्राकृतु ।प्रतिमाभंगें अंतु । मानी निश्चित्य देवाचा ॥ ६५५ ॥अशा अज्ञान स्थितीमधील जो भक्त असतो, तोच मुख्य ‘प्राकृत’ भक्त होय. त्याच्या मूर्तीचा भंग झाला म्हणजे देवाचा अंत झाला असें तो समजतो!

अर्थ: अशा अज्ञान स्थितीमधील जो भक्त असतो, तोच मुख्य प्राकृत भक्त होय. त्याच्या मूर्तीचा भंग म्हणजे देवाचा अंत असे समजतो!

ओवी ६५६

यापरी त्रिविध भक्त । सांगितले भजनयुक्त ।परी उत्तमांचीं लक्षणें अद्‌भूत । ती सांगावया चित्त उदित माझें ॥ ६५६ ॥अर्थ: याप्रमाणे त्रिविध भक्त सांगितले. पण उत्तम भक्तांची लक्षणे अद्‌भूत आहेत, ती सांगण्यासाठी माझे मन उत्तेजित आहे.

ओवी ६५७

इंद्रियें विषयांतें सेविती । परी सुखदुःख नुमटे चित्तीं ।विषय मिथ्यात्वें देखती । ते जाण निश्चितीं उत्तम भक्त ॥ ६५७ ॥इंद्रियें विषयांचे सेवन करीत असतात, तरी ज्यांच्या चित्तामध्यें सुख-दुःख उत्पन्न होत नाही. कारण विषय मिथ्या आहेत असे ते मानतात; तेच खरोखर ‘उत्तम भक्त’ होत.

अर्थ: इंद्रियें विषयांचे सेवन करतात, तरी ज्यांच्या चित्तामध्ये सुख-दुःख उत्पन्न होत नाही, कारण विषय मिथ्या आहेत असे ते मानतात; तेच खरोखर उत्तम भक्त आहेत.

ओवी ६५८

मृगजळीं जेणें केलें स्नान । तो नाहतां कोरडाचि जाण ।तेवीं भोगीं ज्यांसी अभोक्तेपण । ते भक्त पूर्ण उत्तमोत्तम ॥ ६५८ ॥मृगजलामध्यें ज्यानें स्नान केलें. त्याचे स्नान झाले तरी तो कोरडाच असतो; त्याप्रमाणें भोग भोगण्यामध्येंही जे अलिप्त म्हणजे अभोक्ते असतात. तेच पूर्ण व उत्तमोत्तम भक्त होत.

अर्थ: मृगजलामध्

ओवी ६५९

उत्तम भक्त विषय सेविती । हा बोलु रूढला प्राकृतांप्रती ।त्यांसी विषयीं नाहीं विषयस्फूर्ती । त्यागिती भोगिती दोनी मिथ्या ॥ ६५९ ॥उत्तम भक्त विषयसेवन करतात असा सामान्य लोकांचा बोलवा अथवा समजूत असते. पण त्यांना माहीत नसते की, तशा भक्तांना विषयामध्यें विषयस्फूर्तीच नसते. त्यांचे त्यागणे व भोगणे दोन्ही मिथ्याच असतात.

अर्थ: उत्तम भक्त विषयसेवन करतात असा सामान्य लोकांचा बोलवा असतो. पण त्यांना माहीत नसते की, तशा भक्तांना विषयांमध्ये विषयस्फूर्ती नसते. त्यांचे त्यागणे आणि भोगणे दोन्ही मिथ्या असते.

ओवी ६६०

स्वप्नींचें केळें रायभोगें । जागा हो‍ऊनि खावों मागे ।तेणें हातु माखे ना तोंडी लागे । तेवीं विषयसंगें हरिभक्त ॥ ६६० ॥अर्थ: स्वप्नात केलेला भोग, जागे होऊन खाणे मागे, ते हात माखत नाहीत, तोंडाला लागत नाहीत. तसेच हरिभक्त विषयांशी वागतात.

ओवी ६६१
विषयभान जर इतकें मिथ्या आहे, तर त्यांनी त्याचे सेवन तरी का करावें ? (असें प्राकृत लोक म्हणतात त्याचे उत्तर असें की), प्रारब्धकर्म मोठे बलवत्तर असते, तेंच त्यांना विषय भोगण्यास भाग पाडते.

अर्थ
विषयाचा भान जरी मिथ्या असला तरी, त्याचं सेवन करण्याची कारणं आहे. प्रारब्धकर्म इतकं बलवान असतं की, तेच आपल्याला भोग व विषय भोगण्यास भाग पाडतं. हे कर्म आपल्याला त्याच मार्गावर नेते.

ओवी ६६२
परंतु मी एक विषयभोक्ता आहे, ही गोष्ट त्यांच्या स्वप्नांतसुद्धा येत नाहीं; म्हणूनच उत्तम भागवतपणा खराखुरा त्यालाच बाणला असे समजावे.

अर्थ
आणि मी एक विषयभोक्ता आहे, हे लोकांना कधीच स्वप्नात दिसत नाही, त्यामुळं योग्य भागवतपणा त्याच व्यक्तीला मिळतो, जो वास्तविक आत्मज्ञानाने परिपूर्ण आहे.

ओवी ६६३
देह, इंद्रियें, मन, बुद्धि आणि प्राण हीच बंधाची पांच स्थानें आहेत. आणि त्यांत क्षुधा, तृषा, भय, क्लेश, जन्म, मरण इत्यादी भरलेली आहेत.

अर्थ
आपल्या देहात असलेल्या इंद्रिय, मन, बुद्धी आणि प्राण हे सर्व बंधनाच्या पाच ठिकाणांचे प्रतिनिधित्व करतात. त्याच्याशी संबंधित क्लेश, भूकेची तीव्रता, भय, जन्म आणि मरण हे सर्व त्याच बंधनाचा भाग आहेत.

ओवी ६६४
ह्या पांचही ठिकाणी अत्यंत कष्ट असतात. ह्यालाच ‘संसारधर्म’ असें नांव आहे. परंतु श्रीआत्माराम आपल्या भक्तांवर सदासर्वदा प्रसन्न असतो, म्हणून त्यांना भवभ्रम स्वप्नांतसुद्धां शिवत नाहीं.

अर्थ
संसारधर्म या पाच ठिकाणी असलेल्या अत्यंत कष्टांपासून सुटका नाही. श्रीआत्माराम आपल्या भक्तांवर सदैव प्रसन्न राहतो आणि त्यांना भवभ्रम स्वप्नातही नाही येत.

ओवी ६६५
अपरिहार्य क्षुधा लागली म्हणजे अन्नाच्या इच्छेनें इतरांचा प्राण व्याकुळ होतो, परंतु भक्त लोक हरिस्मरणांत इतके गढून गेलेले असतात की, त्यापुढे त्यांना क्षुधेची आठवणही होत नाहीं.

अर्थ
जेव्हा भूक लागते, तेव्हा अन्नाची तीव्र इच्छा माणसाला व्याकुळ करते, पण जे भक्त हरिविषयी ध्यान करतात, ते हरिस्मरणात इतके गढलेले असतात की, त्यांना भूक लागली तरी ती खूप कमी भासते.

ओवी ६६६
अंतःकरणपूर्वक भगवद्‌भक्ति केली असतां भूक व तहान ह्यांची आठवण होत नाही. एवढी थोर प्राप्ति ज्यांना झालेली असते, ते खरोखर संसारभयानें घाबरून जात नाहीत.

अर्थ
जे लोक मनाच्या गाभ्यात भगवंताची भक्ति करतात, त्यांना भूक आणि तहानची जागा आठवत नाही. जे लोक अत्यंत उच्च स्थितीला पोहोचले आहेत, त्यांना संसारातील भयंकर परिस्थितीचा थोडा भीतीही वाटत नाही.

ओवी ६६७
संसाराचे भय मनामध्ये असते, आणि त्यांचे मन तर हरिचरणामध्ये रंगून गेलेले असते; मग भयाला कोण मानणार ? कारण, तेथें मनाला मुळी मनोधर्मच राहत नाहीं.

अर्थ
संसारातील भीती मनामध्ये असते, पण भक्तांच्या मनाने भगवंताच्या चरणांची ध्यान केलेली असते. त्यामुळे त्या भक्तांना संसाराच्या भीतीला कधीच महत्त्व नाही.

ओवी ६६८

मनामाजीं भवभयभरणी । तें मन रातलें हरिचरणीं ।आतां भयातें तेथ कोण मानी । मन मनपणीं असेना ॥ ६६८ ॥संसाराचे भय मनामध्यें असते, आणि त्यांचे मन तर हरिचरणामध्यें रंगून गेलेले असते; मग भयाला कोण मानणार? कारण, तेथें मनाला मुळी मनोधर्मच राहत नाहीं.

अर्थ: संसाराचे भय मनामध्ये असते, आणि त्यांचे मन हरिचरणामध्ये रंगलेले असते; मग भयाला कोण मानणार? कारण, तेथे मनाला मनोधर्मच राहत नाही.

ओवी ६६९

मनीं स्फुरे द्वैताची स्फूर्ती । तेथ भवभयाची दृढस्थिती ।ते मनीं जाहली हरीची वस्ती । यालागीं भवभयनिवृत्ती द्वैतेंसीं ॥ ६६९ ॥मनामध्ये द्वैताची भावना उत्पन्न होते व त्यामुळें संसारभय दृढावत जाते. अशा त्या मनामध्ये भगवंताची वस्ती झाली की, द्वैतासहवर्तमान भवभयाची निवृत्ति सहज होते.

अर्थ: मनामध्ये द्वैताची भावना उत्पन्न होते आणि त्यामुळें संसारभय दृढावत जाते. अशा त्या मनामध्ये भगवंताची वस्ती झाली की, द्वैतासह भवभयाची निवृत्ति सहज होते.

ओवी ६७०

देहबुद्धीमाजीं जाणा । नानापरी उठती तृष्णा ।ते बुद्धी निश्चयें हरीच्या स्मरणा । करितां परिपूर्णा विनटली स्वयें ॥ ६७० ॥
अर्थ: देहबुद्धीमुळे नानापरी तृष्णा उठतात. हरीच्या स्मरणाने बुद्धी निश्चय होताना त्या तृष्णा स्वयें विनटली जातात.

ओवी ६७१

जेथें जें जें स्फुरे तृष्णास्फुरण । तेथें स्वयें प्रगटे नारायण ।तेव्हां तृष्णा होय वितृष्ण । विरे संपूर्ण पूर्णामाजीं ॥ ६७१ ॥त्या बुद्धीत मग जी जी तृष्णा स्फुरण पावते, त्या त्या तृष्णेत सहज नारायण प्रगट होतो. त्यामुळें तृष्णा वितृष्णा होते व पूर्णत्वांत विरून जाते.

अर्थ: त्या बुद्धीत जी जी तृष्णा स्फुरते, त्या त्या तृष्णेत सहज नारायण प्रगट होतो. त्यामुळे तृष्णा वितृष्णा होते व पूर्णत्वांत विरून जाते.

ओवी ६७२

यापरी गा तृष्णारहित । हरिस्मरणें भगवद्‌भक्त ।इंद्रियक्लेशां भक्त अलिप्त । तोही वृत्तांत ऐक राया ॥ ६७२ ॥ह्याप्रमाणें भगवद्‌भक्त असतात ते हरिस्मरणानें तृष्णारहित होऊन जातात, त्यामुळें इंद्रियांच्या क्लेशांपासून ते अलिप्त राहतात. राजा! तोही प्रकार ऐक.

अर्थ: हरिस्मरणाने तृष्णारहित होणारे भगवद्‌भक्त इंद्रियांच्या क्लेशांपासून अलिप्त राहतात. राजा! तोही प्रकार ऐक.

ओवी ६७३

मुख्य कष्टाचें अधिष्ठान । इंद्रियकर्मीं राया जाण ।ते इंद्रियकर्मीं ब्रह्मस्फुरण । हरिभक्तां पूर्ण हरिभजनें ॥ ६७३ ॥कष्ट होण्याचे मुख्य बीज इंद्रियांच्या कर्मामध्यें असते. त्या इंद्रियकर्मामध्यें हरिभक्तांना हरिभजनाच्या योगें ब्रह्मस्फुरणच पूर्णपणे होत राहते.

अर्थ: कष्ट होण्याचे मुख्य बीज इंद्रियांच्या कर्मात असते. त्या इंद्रियकर्मांत हरिभक्तांना हरिभजनाच्या योगे ब्रह्मस्फुरणच पूर्णपणे होत राहते.

ओवी ६७४

दृष्टीनें घे‍ऊं जातां दर्शन । दृश्यमात्रीं प्रगटे नारायण ।श्रवणीं शब्द घेतां जाण । शब्दार्थीं पूर्ण विराजे वस्तु ॥ ६७४ ॥दृष्टीनें पाहावयास जावें, तो जें जें ‘दृश्य’ दिसते त्या त्या दृश्य पदार्थात नारायणच प्रगट होतो. कानानें ‘शब्द’ ग्रहण करीत असतां, त्या शब्दाच्या ध्वनीमध्यें व अर्थामध्यें ब्रह्मच पूर्णपणे विराजमान होतें.

अर्थ: दृष्टीने पाहावयास जावें, तर दृश्य पदार्थांत नारायण प्रगट होतो. श्रवणाने शब्द ग्रहण करताना शब्दाच्या ध्वनी आणि अर्थामध्ये ब्रह्म पूर्णपणे विराजमान होते.

ओवी ६७५

घ्राणीं घेतां नाना वासु । वासावबोधें प्रगटे परेशु ।रसना सेवी जो जो रसु । रसीं ब्रह्मरसु निजस्वादें प्रगटे ॥ ६७५ ॥नाकानें अनेक प्रकारचे ‘गंध’ म्हणजे वास घेतांना त्या वासांच्या ज्ञानामध्यें परमेश्वरच प्रगट होतो. त्याचप्रमाणें जिव्हा जे जे ‘रस’ सेवन करते, त्या त्या रसांमध्यें स्वादरूपानें ब्रह्मरसच प्रगट होतो.

अर्थ: नाकाने अनेक प्रकारचे ‘गंध’ घेतांना त्या वासांच्या ज्ञानात परमेश्वर प्रगट होतो. तसंच जिव्हा जे ‘रस’ सेवन करते, त्या रसात ब्रह्मरसच प्रगट होतो.

ओवी ६७६

देहीं लागतां शीत-उष्ण । अथवा कां मृदु-कठीण ।तेथें स्पर्श ज्ञानें जाण । चिन्मात्र पूर्ण प्रगटे स्वयें ॥ ६७६ ॥देहाला काही शीत-उष्ण किंवा मृदु-कठिण लागले, तर त्या ‘स्पर्श’ ज्ञानानें त्यांच्यांत मूळचे चित्स्वरूपच पूर्णपणे प्रगट होते.

अर्थ: देहाला काही शीत-उष्ण किंवा मृदु-कठिण लागले, तर त्या स्पर्श ज्ञानाने त्यांमध्ये मूळचे चित्स्वरूप प्रगट होते.

ओवी ६७७

आतां कर्मेंद्रियप्रवृत्ती । तेथही स्फुरे ब्रह्मस्फुर्ती ।घेणें देणें गमनस्थिती । इंद्रियां गती आत्मारामें ॥ ६७७ ॥आतां हस्तपादादि कर्मेंद्रियप्रवृत्तींत ही ब्रह्माचीच स्फूर्ति स्फुरत असल्यामुळें घेणे-देणे, किंवा जाणे-येणे इत्यादि इंद्रियांचें चलनवलन आत्मारामच करीत असतो, असा त्यांना अनुभव येतो.

अर्थ: हस्तपादादी कर्मेंद्रिय प्रवृत्तींमध्येही ब्रह्माचीच स्फूर्ति स्फुरत असते. घेणे-देणे, जाणे-येणे इत्यादी इंद्रियांचे चलनवलन आत्मारामच करतो, असा अनुभव येतो.

ओवी ६७८

ऐसे करितां इंद्रियें कष्ट । ते कष्टीं होय निजसुख प्रगट ।तेणें इंद्रियां विश्रांति चोखट । पिकली स्वानंदपेठ हरिभक्तां ॥ ६७८ ॥अशा रीतीनें इंद्रियें कष्ट करूं लागली असता त्या कष्टांमध्येंही आत्मसुख प्रगट होते. तेणेंकरून इंद्रियांना उत्तम प्रकारची विश्रांति मिळते. ह्याप्रमाणें हरिभक्तांच्या वाट्यास स्वानंदाची पेठच पिकून राहाते.

अर्थ: अशा रीतीने इंद्रियें कष्ट करत असता त्या कष्टांमध्येही आत्मसुख प्रगट होते. त्यामुळे इंद्रियांना उत्तम प्रकारची विश्रांति मिळते. अशाप्रकारे हरिभक्तांच्या वाट्यास स्वानंदाची पेठच पिकून राहते.

ओवी ६७९

जेणें इंद्रियां कष्ट होती । तेणेंचि इंद्रिया सुखप्राप्ती ।हे भगवद्‌भजनीं निजयुक्ती । भोगिजे हरिभक्ती हरीचेनि स्मरणें ॥ ६७९ ॥इंद्रियांना ज्याच्यामुळें कष्ट घडतात, त्याच्यामुळेच त्या इंद्रियांना सुख होते, ही भगवद्‌भजनांमधील निजयुक्ति आहे. ह्याप्रमाणें हरिभक्त हरीच्या स्मरणानें नित्यमुक्ति भोगीत असतात.

अर्थ: इंद्रियांना ज्यामुळे कष्ट होतात, त्याच्यामुळेच त्यांना सुख मिळते, ही भगवद्‌भजनातील युक्ति आहे. अशा रीतीने हरिभक्त हरीच्या स्मरणाने नित्य मुक्ति भोगतात.

ओवी ६८०

जन्म आणि मरण । हें देहाचे माथां जाण ।भक्त देहीं विदेही पूर्ण । ध्यातां हरिचरण हरिरूप जाहले ॥ ६८० ॥ जन्म आणि मरण हे देहाचे माथ्यांवर लिहिलेले आहे. भक्त देहांत असूनही विदेही असतो. हरिचरण ध्यान करताना हरिरूप होतो.

ओवी ६८१

यालागीं देहाची अहंता । कदा नुपजे भगवद्‌भक्तां ।ते भक्तपूर्णतेची कथा । ऐक नृपनाथा सांगेन ॥ ६८१ ॥ह्यामुळें भगवद्‌भक्तांना देहाची अहंता कधीच उत्पन्न होत नाही. हे राजाधिराजा! त्या भक्ताच्या पूर्णतेचे वर्णन सांगतों, ऐक.

अर्थ: भगवद्‌भक्तांना देहाची अहंता कधीच उत्पन्न होत नाही. राजाधिराजा, त्या भक्ताच्या पूर्णतेचे वर्णन सांगतो, ऐक.

ओवी ६८२

देह धरिल्या पंचाननें । भक्त न डंडळी जीवें प्राणें ।वंध्यापुत्र सुळीं देणें । देहाचें मरणें तेवीं देखे ॥ ६८२ ॥देह हा वाघानें धरला तरी, भक्त असतो तो मनांत मुळीच डगमगत नाही. वांझेच्या मुलाला सुळी दिल्याप्रमाणेच देहाचे मरण आहे असें तो समजतो.

अर्थ: वाघाने धरला तरी भक्त मनांत मुळीच डगमगत नाही. वांझेच्या मुलाला सुळी दिल्याप्रमाणे देहाचे मरण आहे असे तो समजतो.

ओवी ६८३

छाया पालखीं बैसावी । ऐसें कोणी चिंतीना जीवीं ।तैशी देहासी पदवी यावी । हा नुठी सद्‌भावीं लोभ भक्तां ॥ ६८३ ॥पालखींत आपली छाया बसावी असे कधीच कोणाच्या मनात येत नाहीं; त्याप्रमाणें देहाला मोठी पदवी म्हणजे मानमान्यता प्राप्त व्हावी असा लोभ, भक्तांना स्वभावगत्याच उत्पन्न होत नाहीं.

अर्थ: पालखींत आपली छाया बसावी असे कधीच कोणाच्या मनात येत नाही. त्याप्रमाणे देहाला मानमान्यता प्राप्त व्हावी असा लोभ भक्तांना स्वभावतः उत्पन्न होत नाही.

ओवी ६८४

देहासी आलिया नाना विपत्ती । भक्तां खेदु नुमटे चित्तीं ।जेवीं आकाश शस्त्रघातीं । न ये काकुळती तैसे ते ॥ ६८४ ॥किंवा देहाला हव्या तितक्या विपत्ति प्राप्त झाल्या, तरी भक्तांच्या मनांत त्याविषयीं कधीं खेदही उत्पन्न होत नाही. आकाशावर तरवारीचा घाव केला तर, ते जसें कधी काकुळतीला येत नाही, त्यांतलाच तो प्रकार होय.

अर्थ: देहाला कितीही विपत्त्या प्राप्त झाल्या तरी भक्तांच्या मनांत त्याविषयी कधी खेद उत्पन्न होत नाही. आकाशावर तरवारीचा घाव केला तर जसे कधी काकुळतीला येत नाही, त्यांतलाच प्रकार आहे.

ओवी ६८५

जननीजठरीं देहो जन्मला । भक्तु न म्हणे मी जन्मा आला ।रवि थिल्लुरीं प्रतिबिंबला । थिल्लुर मी जाहला कदा न म्हणे ॥ ६८५ ॥देह हा आईच्या पोटी जन्मास आला, त्यायोगें ‘मी जन्मास आलों’ असें भक्त म्हणत नाही. डबक्यामध्यें सूर्याचे प्रतिबिंब पडले, तर मी डबकं झालों असें कांहीं सूर्य म्हणत नाहीं.

अर्थ: देह हा आईच्या पोटी जन्माला आला तरी ‘मी जन्माला आलो’ असे भक्त म्हणत नाही. डबक्यात सूर्याचे प्रतिबिंब पडले तर मी डबकं झालो असे सूर्य म्हणत नाही.

ओवी ६८६

सायंप्रातः सूर्य प्रकाशे । अभ्रीं गंधर्वनगर आभासे ।देह प्रतिपाळी अदृष्ट तैसें । म्यां केलें ऐसें स्फुरेना ॥ ६८६ ॥सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत सूर्य प्रकाशतो; त्या प्रकाशानें ढगांमध्यें गंधर्वनगराचा भास होतो; (गंधर्वनगर मी उत्पन्न केले असें सूर्य म्हणत नाहीं); त्याप्रमाणें अदृष्ट आहे तेच देहाचा सांभाळ करते. तेथे मी करतों असें त्याच्या मनांत उठत नाहीं.

अर्थ: सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत सूर्य प्रकाशतो; त्या प्रकाशानें ढगांमध्ये गंधर्वनगराचा भास होतो; (गंधर्वनगर मी उत्पन्न केले असे सूर्य म्हणत नाही); त्याप्रमाणे अदृष्ट आहे तेच देहाचा सांभाळ करते. तेथे मी करतो असे त्याच्या मनांत उठत नाही.

ओवी ६८७

भक्तदेहासी येतां मरण । हेतुरहित हरीचें स्मरण ।यालागीं देह निमाल्या आपण । न मरतां पूर्ण पूर्णत्वें उरें ॥ ६८७ ॥भक्ताच्या देहाला मरण प्राप्त झाले तरी, त्याला हेतुरहित हरीचे स्मरण असते. यामुळें देह पडला तरी आपण न मरतां तो पूर्णत्वाच्या योगें पूर्णत्वानेंच उरतो.

अर्थ: भक्ताच्या देहाला मरण प्राप्त झाले तरी, त्याला हेतुरहित हरीचे स्मरण असते. त्यामुळे देह पडला तरी आपण न मरतां तो पूर्णत्वाच्या योगे पूर्णत्वानेच उरतो.

ओवी ६८८

थिल्लुरा समूळ नाशु झाला । तरी रवि न म्हणे तो निमाला ।तेवीं देहो गेलिया भक्त उरला । सद्‌रूपें संचला हरिस्मरणें ॥ ६८८ ॥
अर्थ: डबक्यातील प्रतिबिंब समूळ नष्ट झाले तरी सूर्य म्हणत नाही की तो निमाला. तसेच, देह गेल्यानंतरही भक्त सद्‌रूपाने उरतो.

ओवी ६८९
आधीं काय सर्पु मारावा । मग दोरातें दोरु करावा ।
तो न पालटतां निजगौरवा । दोरूचि अघवा दोररूपें ॥
अर्थ:
या ओवीत, एक सर्प आणि दोरा यांचे उदाहरण दिले आहे. दोरावर असलेला सर्प उचलून मारण्याची गरज नाही. दोराचा आकार आणि स्वरूप कायम आहे, आणि तो बदलत नाही. त्याचप्रमाणे, आपले मूळ स्वरूप—भगवंत किंवा आत्मा—कधीही बदलत नाही. आपण आत्मा स्वरूपातच अखंड असतो, तेच स्थिर आहे.

ओवी ६९०
तेवीं हरिभक्तां देहाच्या अभावो । मा काळ कवणा घालील घावो ।
आतां आम्ही ते आम्हीच आहों । तें आम्हीपणही वावो आमुचेनि आम्हां ॥
अर्थ:
या ओवीत भक्तांचे निरंतर आत्मविश्वास व्यक्त केले आहे. देहाचा अभाव असला तरी, आपले ‘मी’ रूप शाश्वत आहे. "आतां आम्ही ते आम्हीच आहों" म्हणजे आत्मज्ञान व भक्तीत आपले ‘मी’ रूप जाऊन त्याची शुद्धता प्राप्त झाली आहे. येथे "आम्हीपणही वावो आमुचेनि आम्हां" म्हणजे आत्मा आणि भगवान यांच्यात भेद नाही. सर्वत्र एकच सत्य आहे.

ओवी ६९१

एत्यादि संसारदेहधर्म । ज्यासी स्पर्शों न शके कर्माकर्म ।मोहें नव्हेचि भवभ्रम । तो भक्तोत्तम प्रधानत्वें ॥ ६९१ ॥ह्याप्रमाणें संसारांतील जे देहधर्म आहेत ते, व कर्माकर्म, ही ज्याला शिवतसुद्धा नाहीत, मोहानें ज्याला भवभ्रम कधीच होत नाही, तोच मुख्यत्वेकरून ‘भक्तोत्तम’ होय.

अर्थ: संसारातील देहधर्म, कर्माकर्म, ही ज्याला शिवत नाहीत, मोहाने ज्याला भवभ्रम होत नाही, तोच मुख्यत्वेकरून ‘भक्तोत्तम’ आहे.

ओवी ६९२

राया आणिकही एक खूण । तुज मी सांगेन संपूर्ण ।ज्याचा काम होय नारायण । तें भक्तलक्षण अवधारीं ॥ ६९२ ॥

अर्थ: राजा, आणखी एक खूण सांगतो. ज्याचं काम नारायण आहे, ते भक्तलक्षण आहे.

ओवी ६९३

हृदयीं चिंतितां आत्माराम । तद्‌रूप जाहला हृदयींचा काम ।त्यासी सर्व कर्मी पुरुषोत्तम । देवदेवोत्तम तुष्टोनि प्रगटे ॥ ६९३ ॥अंतःकरणांत आत्मारामाचे चिंतन करता करता हृदयांतील काम आत्माराम होतो. त्याला देवाधिदेव पुरुषोत्तम संतुष्ट होऊन सर्व कर्मांत प्रगट होतो.

अर्थ: अंतःकरणांत आत्मारामाचे चिंतन करता करता, हृदयांतील काम आत्माराम होतो. त्याला देवाधिदेव पुरुषोत्तम संतुष्ट होऊन सर्व कर्मांत प्रगट होतो.

ओवी ६९४

तेथें ज्या ज्या वासना हृदयवासी । त्याही पडकल्या हरिमुखासी ।एवं वासना जडल्या हरिरूपाशीं । हरि आश्रयो त्यांसी दृढ जाहला ॥ ६९४ ॥तेव्हां हृदयांत ज्या ज्या वासना असतात, त्या त्या सर्व हरिसुखालाच चिकटतात; अशा रीतीनें साऱ्या वासनाच हरिरूपाशी जडल्या म्हणजे त्याला हरि हाच दृढ आश्रय होऊन राहतो.

अर्थ: हृदयांत ज्या वासना असतात, त्या सर्व हरिसुखालाच चिकटतात. अशा रीतीने साऱ्या वासनाच हरिरूपाशी जडल्या म्हणजे त्याला हरि हाच दृढ आश्रय होतो.

ओवी ६९५

तेथ जो जो भक्तांसी कामु । तो तो होय आत्मारामु ।वासनेचा निजसंभ्रमु । पुरुषोत्तमु स्वयें होये ॥ ६९५ ॥त्या वेळी भक्ताचा जो जो काम (विषयाभिलाष) असतो तो तो आत्मारामच होतो. त्याच्या वासनेचा निजसंभ्रम स्वतः पुरुषोत्तमच होतो.

अर्थ: त्या वेळी भक्ताचा जो विषयाभिलाष असतो तो आत्मारामच होतो. त्याच्या वासनेचा निजसंभ्रम स्वतः पुरुषोत्तमच होतो.

ओवी ६९६

जगीं हरिभक्ति उत्तमोत्तम । भक्त कामेंचि करी निष्काम ।चाळितां वासना-अनुक्रम । निर्वासन ब्रह्म प्रकाशे स्वयें ॥ ६९६ ॥जगामध्यें हरीची भक्ति उत्तमांतील उत्तम आहे; ती भक्ताला कामानेंच निष्काम करते. एकामागून एक उद्‌भवणाऱ्या वासनांचा अनुक्रम न्याहाळू लागले म्हणजे निर्वासनारूप ब्रह्म आपोआप प्रकाशित होते.

अर्थ: जगात हरीची भक्ति उत्तमांतील उत्तम आहे. ती भक्ताला कामानेंच निष्काम करते. एकामागून एक उद्भवणाऱ्या वासनांचा अनुक्रम न्याहाळू लागले म्हणजे निर्वासनारूप ब्रह्म आपोआप प्रकाशित होते.

ओवी ६९७

ग्रासोग्रासीं रामस्मरण । तें अन्नचि होय ब्रह्म पूर्ण ।भक्त भोगी मुक्तपण । या रीतीं जाण विदेहा ॥ ६९७ ॥घासाघासाला रामाचे स्मरण केले असतां तें अन्नच पूर्णब्रह्म होते. हे जनकराजा! ह्या रीतीनेंच भक्त हा विषयांत मुक्तस्थिति अनुभवितो.

अर्थ: घासाघासाला रामाचे स्मरण केल्याने ते अन्नच पूर्णब्रह्म होते. जनकराजा, ह्या रीतीनेच भक्त विषयांत मुक्तस्थिति अनुभवतो.

ओवी ६९८

ऐसा जो निष्कामनिष्ठ । तोचि भागवतांमाजीं श्रेष्ठ ।त्यासीच प्रधानत्वपट । जाण तो वरिष्ठ उत्तमत्वें ॥ ६९८ ॥असा जो निष्कामनिष्ठ असतो, तोच भागवतांमध्यें श्रेष्ठ होय. त्यालाच मुख्यत्वाचा मान देणे योग्य आहे. तो आपल्या उत्तमत्वानेंच श्रेष्ठ आहे असे समज.

अर्थ: जो निष्कामनिष्ठ असतो, तोच भागवतांमध्ये श्रेष्ठ असतो. त्यालाच मुख्यत्वाचा मान देणे योग्य आहे. त्याला आपल्या उत्तमत्वाने श्रेष्ठ समजा.

ओवी ६९९

उत्तम भक्त कैसे विचरती । त्या भक्तांची विचरणस्थिती ।ते सांगितली राया तुजप्रती । यथानिगुती तीं श्लोकीं ॥ ६९९ ॥राजा! उत्तम भक्त कसे वर्तत असतात, ती त्यांची वर्तनस्थिति तुला तीन श्लोकांनी सांगितली.

अर्थ: राजा, उत्तम भक्त कसे वर्ततात, ती वर्तनस्थिति तुला तीन श्लोकांनी सांगितली.

ओवी ७००

उत्तम भक्त कोणें लिंगेंसी ।

आवडते जाहले भगवंतासी ।

तें लक्षण सांगावयासी ।

अति‍उल्हासीं हरि बोले ॥ ७०० ॥

अर्थ: उत्तम भक्त कोण आहे, ज्याला भगवंत आवडतो, त्याची लक्षणे सांगण्यासाठी हरि अत्यंत उत्साही झाला.