ओवी २०१

आव्हानिले तिन्ही अग्नी, उभे ठेले त्यांतें देखोनी।
ते हे भागवतीं देखिले नयनीं, इतरांलागुनी दिसेना॥

अर्थ:
तेथे यज्ञकुंडात तीन अग्नी - दक्षिणाग्नि, गार्हपत्याग्नि आणि आहवनीयाग्नि यांना आवाहन केले होते, आणि ते अग्नी उभे राहिले. हे नऊ भागवतींनीच पाहिले, पण इतरांना ते अग्नी दिसले नाहीत.

ओवी २०२
येतां देखोनि तेजोमूर्ती, ऋत्विज आचार्य उभे ठाकती।
सा‍उमा धांवे विदेहनृपती, स्वानंदवृत्ती सन्मानी॥

अर्थ:
ते तेजस्वी रूप पाहून ऋत्विज आणि आचार्य उभे राहिले. जनक राजा धावत येऊन त्यांचा सन्मान केला आणि स्वानंदाने त्यांचा सत्कार केला.

ओवी २०३
सवेग घाली लोटांगण, मुगुट काढोनि आपण।
मस्तकीं वंदूनियां चरण, पूर्णादरें जाण आणिता झाला॥

अर्थ:
जनक राजा तेथे धावत गेला आणि लोटांगण घालून, त्यांचा मुकुट काढून, मस्तकास दंडवत घालून, पूर्ण आदरपूर्वक त्यांचे स्वागत केले.

ओवी २०४
त्यांतें जाणोनि भगवत्पर, विदेहा आल्हाद थोर।
त्यांचे पूजेसी अत्यादर, स्वयें सादर पैं झाला॥

अर्थ:
ते भगवद्गुणांनी परिपूर्ण असल्याचे जाणून जनक राजा अत्यंत आनंदित झाला आणि त्याने स्वतः त्यांचे पूजन अत्यादराने करण्याची तयारी केली.

ओवी २०५
श्रद्धायुक्त चरणक्षालन, धूप दीप सुमन चंदन।
पूजा मधुपर्कविधान, केलें संपूर्ण यथायोग्य॥

अर्थ:
त्यांच्या चरणांची श्रद्धेने धुलाई केली, तसेच धूप, दीप, सुमन आणि चंदन यांसह पूजा केली. मधुपर्क विधी देखील योग्य रीतीने पूर्ण केला.

ओवी २०६
निजांगींच्या निजप्रभा, अंगासी आणिली शोभा।
काय ब्रह्मविद्येचा गाभा, शोभे नवप्रभा शोभायमान॥

अर्थ:
त्यांच्या शरीरावर स्वयंभू तेजाचा प्रभाव होता, ज्यामुळे त्यांचा देह ब्रह्मविद्येच्या गाभासारखा तेजस्वी आणि शोभायमान झाला.

ओवी २०७
निजहृदयींचें ब्रह्मज्ञान, परिपाकें प्रकाशलें पूर्ण।
तेंचि निजांगा मंडण, इतर भूषण त्यां नाहीं॥

अर्थ:
त्यांच्या हृदयातील ब्रह्मज्ञान पूर्णपणे परिपक्व आणि प्रकाशमान झाले होते, आणि तेच त्यांच्या शरीराचे अलंकार होते. इतर कोणतेही भूषण त्यांना आवश्यक नव्हते.

ओवी २०८
मुगुट कुंडलें कंकण, मूर्खा‍अंगीं बाणलीं पूर्ण।
ते शोभा लोपूनि मूर्खपण, बाहेर संपूर्ण प्रकाशे॥

अर्थ:
मुगुट, कुंडल, आणि कंकण हे मूर्खांच्या अंगावर असले तरी त्यांचे संपूर्ण मूर्खपण बाहेर दिसत होते, आणि त्यातल्या शोभेचा लोप होत गेला.

ओवी २०९
तैसे नव्हती हे ज्ञानघन, ब्रह्मपूर्णत्वें विराजमान।
तेंचि त्यांसी निजांगा मंडण, इतर भूषण त्यां नाहीं॥

अर्थ:
हे ज्ञानघन नव्हते. ते पूर्ण ब्रह्मत्वाने परिपूर्ण होते आणि त्याच ब्रह्मत्वाने त्यांचे शरीर शोभित होत होते. त्यांना इतर कोणतेही भूषण आवश्यक नव्हते.

ओवी २१०
ब्रह्मानुभवें पूर्णत्व पूर्ण, इंद्रियद्वारा विराजमान।
तें त्यांसी निजशांतिभूषण, मुगुट कंकण तें तुच्छ॥

अर्थ:
ते ब्रह्मानुभवामध्ये पूर्ण झाले होते आणि तो अनुभव इंद्रियांच्या द्वारातून बाहेर पडत होता. त्यांच्या शांततेचे भूषणच श्रेष्ठ होते, आणि त्यापुढे मुगुट व कंकण हे तुच्छ होते.

ओवी २११
मागां वाखाणिले सनकादिक, त्यांसमान कीं अधिक।
ऐसा विचारितां परिपाक, त्यां यां वेगळिक दिसेना॥

अर्थ:
पूर्वी सनकादिकांची महिमा सांगितली, आणि आता विचारल्यास, त्यांच्याशी आणि ह्यांच्याशी कोणताही भेद नाही, सर्व एकच.

ओवी २१२
त्यांची यांची एक गती, त्यांची यांची एक स्थिती।
त्यांची यांची एक शांती, भेदु निश्चितीं असेना॥

अर्थ:
त्यांच्या गती, स्थिती आणि शांती एकच होती. त्यांच्यामध्ये भेद असूच शकत नाही.

ओवी २१३
त्यांच्या‍ऐसे हे सखे बंधु, त्यांच्या‍ऐसा समान बोधु।
त्यांच्या‍ऐसा हा अनुवादु, सर्वथा भेदु असेना॥

अर्थ:
हे सखे आणि बंधु हे त्यांच्याशी समान होते, त्यांचा बोधही समान होता. सर्व कर्मे आणि वागणूक त्यांच्या सारखी होती. भेद म्हणून काहीच नाही.

ओवी २१४
ते चौघे हे नवजण, अवघ्यां एकचि ब्रह्मज्ञान।
त्यांची यांची शांती समान, हें विदेहासी पूर्ण कळूं सरले॥

अर्थ:
हे चार आणि ते नऊ सर्वांनी एकच ब्रह्मज्ञान प्राप्त केले होते, आणि त्यांची शांतीही समान होती. हे जनक राजाला पूर्णपणे समजले.

ओवी २१५
ऐसें परिपूर्णत्व जाणोनी, राजा सुखावे स्थिति देखोनी।
मग अतिविनीत हो‍ऊनी, मृदु मंजुळ वचनीं विनवीत॥

अर्थ:
हे परिपूर्णत्व जाणून राजा अत्यंत आनंदित झाला आणि त्यांची स्थिती पाहून अतिविनयाने, मृदू आणि मंजुळ वचनांनी त्यांचा विनय केला.

ओवी २१६:
सार्वभौम चक्रवर्ती व देहांत असून विदेह स्थिति, असा जो जनक राजा, तो त्या ऋषभपुत्रांना अतिप्रेमाने विनंती करीत होता.

अर्थ:
सार्वभौम चक्रवर्ती राजा, जो देह असतानाही विदेह स्थितीचा अनुभव घेत होता, तो जनक राजा ऋषभपुत्रांना प्रेमाने विनंती करीत होता.

ओवी २१७:
त्यांच्या भेटीबरोबर जनकाला आनंद उचंबळून आला. त्या विदेहाला देहावाचून संतोष झाला, आणि त्या सुखसंतोषाच्या भरात त्याने प्रेमपूर्वक विनंती केली.

अर्थ:
ऋषभपुत्रांच्या भेटीमुळे जनक राजा आनंदित झाला. त्याच वेळी, त्याने देहावाचून संतोषाचा अनुभव घेतला, आणि त्या आनंदाच्या भावना व्यक्त करत त्यांना प्रेमपूर्वक विनंती केली.

ओवी २१८:
तुमचे सामर्थ्य पाहिले तर, तुम्ही सर्व ईश्वररूपच आहांत. देहभावानं पाहिले तर भगवंताचे भक्त आहांत, जणू श्रीहरीचे पार्षद.

अर्थ:
हे ऋषभपुत्रा! तुमचे सामर्थ्य पाहून, तुम्ही सर्व ईश्वररूप आहांत. देहाच्या रूपाने तुम्ही भगवंताचे भक्त आहांत, जणू श्रीहरीचे पार्षद.

ओवी २१९:
देव हा आपलाच आपला भक्त आहे असा जो उपनिषदांतील ध्वनितार्थ, तो तुमच्या ठिकाणी खरेपणाने अनुभवास येत आहे.

अर्थ:
उपनिषदांत सांगितलेली 'देव हा आपलाच भक्त आहे' ही भावना तुमच्यापासून प्रत्यक्ष अनुभवाने सिद्ध होत आहे.

ओवी २२०:
‘शिव होऊनच शिवाची पूजा करावी’ हे उपनिषदरहस्यलक्षण तुमच्याच ठिकाणीं शोभत आहे. इतरांनी ह्या गोष्टी तोंडानें बोलाव्यात मात्र. परंतु त्या बोलण्यात अर्थ दिसून येत नाहीं.

अर्थ:
'शिव होऊनच शिवाची पूजा करावी' हे उपनिषदांचे गूढ ज्ञान तुमच्याच ठिकाणीं योग्य आहे. इतरांसाठी हे फक्त शब्द आहेत, त्यामध्ये तात्त्विक अर्थ नाही.

ओवी २२१:
श्रीविष्णु सृष्टीमधून जे काही उत्पन्न करतो, ते सर्व तुम्ही पवित्र करता, आणि केवळ दीनजनांचा उद्धार करण्यासाठीच तुमचा पृथ्वीवरील भ्रमण चालू आहे.

अर्थ:
श्रीविष्णु ज्या सृष्टीचे सर्जन करतो, त्याच सर्व कृत्यांना तुम्ही पवित्र करता. तुम्ही केवळ दीनजणांचा उद्धार करीत पृथ्वीवर विचरता.

ओवी २२२:
तुम्ही जगाच्या कल्याणासाठी फिरत असताना, भाग्याचे उदयाचं क्षणच तुमच्या भेटीला येतात. आज तुमची सेवा मला मिळाल्याचा अर्थ मी खरोखरच मोठा भाग्यवान आहे.

अर्थ:
तुम्ही पृथ्वीवर जो जगाच्या भलेसाठी फिरता, भाग्याच्या उन्नतीसाठी त्याच क्षणी तुमचं दर्शन होते. आज तुमचं सेवा मला प्राप्त झालं, त्यामुळे मी खूप भाग्यशाली आहे.

ओवी २२३:
धन्य माझं भाग्य व धन्य माझं वैभव. आज आपल्या अपूर्व चरणांचा लाभ झाल्यानें मी सर्वतोपरी धन्यच झालो आहे.

अर्थ:
धन्य आहे माझं भाग्य आणि माझं वैभव. आज तुमच्या अपूर्व चरणांचा लाभ घेऊन मी सर्वकृष्ण धन्य झालो आहे.

ओवी २९:
मनुष्यदेह प्राप्त करणे अत्यंत कठीण आहे, त्याच वेळी भगवंतांच्या भक्तांचे दर्शन प्राप्त करणे त्यापेक्षा दुर्लभ आहे.

अर्थ:
मनुष्य देह प्राप्त करणे खूप कठीण असते. त्यावर भगवंताच्या भक्तांचे दर्शन मिळवणे हे आणखीही दुर्लभ आहे.

ओवी २२४:
सर्व देहांमध्ये नरदेह अत्यंत दुर्लभ आहे. त्याची प्राप्ती खूप कठीण आहे!

अर्थ:
सर्व देहांमध्ये नरदेह सर्वात दुर्लभ आहे, आणि तो प्राप्त करणे अत्यंत कठीण आहे.

ओवी २२५:
पुण्य आणि पाप समसमान झाल्यावर, नरदेह प्राप्त होतो. त्यानंतर त्या देहाचा कसा वापर करावा हे आपल्या कर्मावर आधारित आहे.

अर्थ:
जेव्हा पुण्य आणि पाप समान होतात, तेव्हा नरदेह प्राप्त होतो. त्यानंतर त्या देहातून काय कार्य साधावे, हे त्या व्यक्तीच्या कर्मावर अवलंबून असते.

ओवी २२६:
कर्म समान झाले तरी नरदेह प्राप्त होतो. तरी प्रत्येकाची बुद्धि समान नाही, त्यात वैषम्य असू शकते.

अर्थ:
कर्म समान होण्याने नरदेह प्राप्त होतो, परंतु प्रत्येक व्यक्तीची बुद्धी समान नसते, आणि त्या समानतेत देखील वैषम्य असू शकते.

ओवी २२७:
पापाचे एक मोठे चिरा आणि पुण्याचा चाराचुरा तोलून जो एकसारखा करतो, त्याला नक्कीच पापबुद्धी मिळते.

अर्थ:
जर एखाद्याने पापाचे मोठे चिरा आणि पुण्याचे छोटे तुकडे एका पलटीला ठेवून तोलले, तर त्याला पापबुद्धी प्राप्त होईल.

ओवी २२८:
वाळू आणि सोनं जोखतांना सारखं दिसतात, परंतु सोन्याची किंमत वेगळी असते, वाळू कोणी फुकट घेत नाही.

अर्थ:
वाळू आणि सोनं जोखताना सारखी दिसतात, परंतु सोन्याच्या मूल्यावर खर्च केला जातो, पण वाळू कधीही कोणी फुकट घेत नाही.

ओवी २२९:
पुण्य अत्यंत मोठे असले तरी, लहान लहान पापं एकत्र करून पुण्याशी तौलायची असतात, आणि त्यातून एकाच गतीने कार्य सिद्ध होते.

अर्थ:
पुण्य अत्यंत मोठं असलं तरी, पापांची छोटी छोटी बाबी एकत्र करून त्या पुण्याच्या तुलनेला तोलले जातात. त्यातून एकच कार्य सिद्ध होते.

ओवी २३०:
जन्मभर जे कर्म होतं, त्यातील पुण्यावर अतिप्रेम असावं. पुण्य आणि पाप दोन्ही सोडून, तो नित्य मुक्त होईल.

अर्थ:
जो व्यक्ति आपल्या कर्माच्या परिणामावर प्रेम करतो, त्याला पुण्य आणि पापांची झडणं होतं आणि तो नित्य मुक्त होतो.

ओवी २३१
शा अतिसूक्ष्म संकटीं । मनुष्यदेहीं होय भेटी ।
तेथेंही अभिमान अति उठी । धन दारा दिठी विषयांच्या ॥
अर्थ:
अशा मोठ्या संकटानें मनुष्यदेहाची भेट होत असते. पण तेथे कनक-कांतारूप विषयाचा अतिशय अभिमान उत्पन्न होतो. (अर्थात, संकटामुळे मनुष्य देह भेटतो, पण त्यातही विषयांचा अभिमान व धन-धाराचा लोभ निर्माण होतो.)

ओवी २३२
मनुष्यदेहींचेनि आयुष्यें । विषयीं सायास करिती कैसे ।
अमृत दे‍ऊनि घे जैसें । तान्हें सावकाशें मृगजळ ॥
अर्थ:
मनुष्य देहाच्या अमोल आयुष्यात विषयांची यातायात जशी मृगजळ घेण्यासारखी आहे. त्याप्रमाणे जीवन व्यर्थ घालविणे आणि अमृताचा स्वीकार न करणे, हे दुःखद आहे.

ओवी २३३
गंधर्वनगरींचीं ठाणीं । घेतलीं दे‍ऊनि चिंतामणी ।
तैशी लटिकियालागीं आटणी । विषयसाधनीं नरदेहा ॥
अर्थ:
चिंतामणि देऊन गंधर्वनगर घेणे, म्हणजे देहाभिमानाने जडलेल्या विषयांसाठी मनुष्य नरदेहात लटकल्याचे प्रतीक आहे.

ओवी २३४
तोडूनि कल्पतरूंचे उद्यान । सायासीं तें वाहोनि रान ।
तेथें साक्षेपें पेरिली जाण । आणूनि आपण विजया जैशीं ॥
अर्थ:
कल्पतरूची बाग तोडून त्या जागी नवीन वाटा आणि विषयांचे रान तयार करणे, हाच अर्थ आहे की नरदेहातील आयुष्य व्यर्थ वाया घालवले जाते.

ओवी २३५
तैसें नरदेहा ये‍ऊनि नरां । करिती आयुष्याचा मातेरा ।
पूर्ण व्यवसायो शिश्नोदरां । उपहास निद्रा कां निंदा ॥
अर्थ:
नरदेहाच्या प्राप्तीने आयुष्याच्या फुकट मटेरेसारखा झाला आहे, शिश्नोदरासारखी उगाच थकबाकी करणारी चुक केली जाते.

ओवी २३६
नित्य प्रपंचाची कटकट । सदा विषयांची खटपट ।
कदा आरायिल्या चोखट । स्वेच्छा सारीपाट खेळणें ॥
अर्थ:
दररोजच्या प्रपंचाच्या कटकटीत विषयांचा बारंबार विचार केला जातो. त्यात कधी तरी योग्य वेळ मिळाल्यावर नुसता विनोद आणि थट्टा केली जाते.

ओवी २३७
नाना विनोद टवाळी । नित्य विषयांची वाचाळी ।
त्यासी जपतां रामनामावळी । पडे दांतखिळी असंभाव्य ॥
अर्थ:
विविध विनोद आणि खोटी चर्चा करणे, नंतर रामनाम जपताना दांत खिळीसारखा होणे, म्हणजे विषयांची वर्तमनता आणि अत्यधिक बडबड असह्य होणे.

ओवी २३८
घरा आली कामधेनु । दवडिती न पोसवे म्हणूनु ।
तेवीं श्रीरामनाम नुच्चारूनु । नाडला जनु नरदेहीं ॥
अर्थ:
कामधेनु घरी आली तरी ती पोसली जात नाही, तसेच श्रीरामनाम न जपल्याने नरदेहात जीवन फुकट गेले.

ओवी २३९
करितां नरदेहीं अहंकार । तंव तो देहचि क्षणभंगुर ।
देहीं देहवंता भाग्य थोर । जैं भगवत्पर भेटती ॥
अर्थ:
नरदेहातील अहंकार ठेवणे म्हणजे क्षणिक असं यथार्थ सत्य आहे. देहासंबंधी समर्पण करणे हेच मोठे भाग्य आहे, जे भगवंताशी साक्षात्कार करू शकते.

ओवी २४०
ज्यांसी भगवद्‌भक्तीची अति गोडी । त्यांवरी भगवंताची आवडी ।
त्यांची भेटी तैं होय रोकडी । जैं पुण्याच्या कोडी तिष्ठती ॥
अर्थ:
जे लोक भगवद्भक्तीमध्ये अत्यधिक गोडी अनुभवतात, त्यांच्यावर भगवंताची आवड असते. त्यांच्या भेटी पुण्याच्या कोडींमध्ये होतात.

ओवी २४१
ज्यांचिया आवडीच्या लोभा | भगवंतु पालटें आला गर्भा |
दशावतारांची शोभा जाहली | पद्मनाभा ज्यांचेनि ॥
अर्थ:
ज्याच्या प्रेमाच्या लोभामुळेच भगवान आपले निर्गुण रूप पालटून जन्म घेता झाले, आणि ज्यांच्या लोभामुळेच पद्मनाभाला दशावतारांची शोभा प्राप्त झाली.

ओवी २४२
ऐसे कृष्णकृपासमारंभे | जे भगवंताचे वालभे |
त्यांची भेटी तैंचि लाभे | जैं भाग्यें सुलभें पैं होती ॥
अर्थ:
ज्यांनी कृष्णकृपेसाठी प्रारंभ केला आहे, आणि जे भगवानाचे अतिप्रिय झाले आहेत, त्यांची भेट तेच मिळवतात जेव्हा त्यांचे भाग्य सुलभ होईल.

ओवी २४३
निष्कामता निजदृष्टी | अनन्त पुण्यकोट्यनुकोटी |
रोकड्या लाभती पाठोवाठीं | तैं होय भेटी हरिप्रियांची ॥
अर्थ:
निष्कामता आणि आत्मस्वरूपातील निरिच्छता आणि अनंत पुण्याचा लाभ मिळवून, तेव्हाच हरिप्रियांची भेट होते.

ओवी २४४
व्याघ्रसिंहांचे दूध जोडे | चंद्रामृतही हाता चढे |
परी हरिप्रियांची भेटी नातुडे | दुर्लभ भाग्य गाढें मनुष्यां ॥
अर्थ:
वाघ आणि सिंहाचे दूध मिळवणे किंवा चंद्रामृत मिळवणे शक्य आहे, पण हरिप्रियांची भेट मात्र अत्यंत दुर्लभ भाग्यानेच होऊ शकते.

ओवी २४५
व्याघ्रसिंहदुधासाठी | अतिसबळता जोडे पुष्टी |
परी जन्ममरणांची तुटी | दुधासाठीं कदा नव्हे ॥
अर्थ:
वाघ आणि सिंहाच्या दुधामुळे माणूस अत्यंत बलशाली होईल, पण त्याच दुधापासून जन्म आणि मरणाचे चक्र नाही थांबणार.

ओवी २४६
म्हणती चंद्रामृत जो आरोगी | तो होय नित्य निरोगी |
मुख्य चंद्रचि क्षयरोगी | त्याचें अमृत निरोगी करी केवीं ॥
अर्थ:
चंद्रामृत जो पीत असेल तो निरोगी होईल असे म्हणतात, परंतु चंद्र हा स्वतः क्षयरोगी आहे, त्याच्या अमृताने दुसऱ्याला निरोगी कसे करू शकतो?

ओवी २४७
व्याघ्रसिंहदुग्धाचे शक्तीं | प्राणी जैं अजरामर होती |
तैं तेणें दुग्धें जयांची उत्पत्ती | ते कां मरती व्याघ्रसिंह ॥
अर्थ:
वाघ आणि सिंहाच्या दुधाने जर प्राणी अजरामर झाले असते, तर त्याच दुधापासून जन्म घेणाऱ्या वाघ आणि सिंहांची मृत्यु कसा होईल?

ओवी २४८
जैं हरिभक्तांची भेटी घडे | तैं न बाधी संसारसांकडें |
जन्ममरण समूळीं उडे | त्यांची भेटी आतुडे अतिभाग्यें ॥
अर्थ:
जेव्हा हरिभक्तांची भेट होते, तेव्हा संसाराचे संकट नाहीसे होते आणि जन्म-मरणाचे चक्र तुटून जातो. त्यांची भेट होण्यासाठी अत्यंत भाग्य लागते.

ओवी २४९
आजि मी भाग्यें सभाग्य पूर्ण | लाधलों तुमचें दर्शन |
तरी “आत्यंतिक क्षेम” कोण | तें कृपा करून मज सांगा ॥
अर्थ:
आज माझ्या भाग्याने तुमचं दर्शन प्राप्त झाले आहे, परंतु "आत्यंतिक क्षेम" म्हणजे काय? कृपया मला सांगावं.

ओवी २५०
म्हणों तुम्ही निष्पाप निर्मळ | तंव तुमचेनि दर्शनें तत्काळ |
नासती सकळ कलिमळ | असे निजनिर्मळ तुम्ही सर्व ॥
अर्थ:
तुम्ही निष्कलंक आणि निर्मळ आहात, त्यामुळे तुमचं दर्शन लगेच प्राप्त होईल. तुमच्याद्वारे सर्व कलिमळ नष्ट होते, कारण तुम्ही सर्वजण निर्मळ आहात.

ओवी २५१:
स्नान केलिया गंगा। पवित्र करी सकळ जगा।
ते गंगाही निजपापभंगा। तुमचे चरणसंगा वांछीत।
अर्थ: गंगा नदीमध्ये स्नान केल्याने सर्व जग पवित्र होते. परंतु ती गंगा देखील तिच्या पापांचा नाश करण्यासाठी तुमच्या चरणांची इच्छा करते.

ओवी २५२:
तुमची दर्शनसंग-चिद्‌गंगा। अत्यंत दाटुगी माजीं जगा।
दर्शनमात्रें ने भव भंगा। जन्ममरण पैं गा मग कैंचे।
अर्थ: तुमच्या दर्शनाचा लाभ म्हणजे चिद्गंगा. ती जगामध्ये अत्यंत शक्तिशाली आहे. केवळ दर्शनानेच संसाराचा नाश होतो, आणि जन्म-मरणाचा प्रश्न उरणार नाही.

ओवी २५३:
तेथें कायसा गंगेचा पडिपाडु। नाहीं तीर्थमहिमेसी पवाडु।
तीर्थां भवदोष अवघडु। त्यांचा करी निवाडु दृष्टिसंगें।
अर्थ: तुमच्या दर्शनाच्या समोर गंगेचा महिमा काहीच नाही. तीर्थाचे महात्म्य त्याच्या तुलनेत छोटं आहे, कारण तीर्थाद्वारे संसाराची कष्टं नाहीं जात, ती फक्त तुमच्या दृष्टिसंयोगानेच नष्ट होतात.

ओवी २५४:
ऐशी पवित्रता प्रबळ। दृष्टि‍उत्संगी वाढवा सकळ।
आजि झालों मी अतिनिर्मळ। तुम्हीं दीनदयाळ मीनलेति।
अर्थ: अशी पवित्रता केवळ तुमच्या कृपादृष्टीनेच प्राप्त होऊ शकते. मी आज अत्यंत पवित्र झालो कारण, तुम्ही दीनदयाळ मला दर्शन दिलं.

ओवी २५५:
ऐसे पवित्र आणि कृपामूर्ति। भाग्यें लाधलो हे संगती।
सत्संगाची निजख्याती। सांगता श्रुति मौनावल्या।
अर्थ: अशा पवित्र आणि कृपामूर्तीचा संगती मला भाग्याने प्राप्त झाला. सत्संगाचा महिमा इतका थोर आहे की श्रुतिसुद्धं मौन होऊन जातात.

ओवी २५६:
ब्रह्म निर्धर्म नेणे निजधर्मा। साधुमुखें ब्रह्मत्व ये ब्रह्मा।
त्या सत्संगाचा महिमा। अतिगरिमा निरुपम।
अर्थ: ब्रह्म निरधर्म आहे, त्याला आपला धर्म कळत नाही. साधूंच्या मुखानेच ब्रह्माला ब्रह्मत्व प्राप्त होतं. त्या सत्संगाचा महिमा अनमोल आहे.

ओवी २५७:
सत्संग म्हणों निधीसमान। निधि जोडल्या हारपे जाण।
सत्संगाचें महिमान। साधकां संपूर्ण सद्‌रूप करी।
अर्थ: सत्संगाला द्रव्याच्या ठेवीसमान मानले जातं, कारण द्रव्याचा ठेवा जो मिळवतो तो हरवतो, परंतु सत्संगाचा महिमा असाच आहे की तो साधकाला पूर्ण सद्गुणांच्या रूपात रूपांतरित करतो.

ओवी २५८:
निधि सांपडलिया साङ्ग। अत्यंत वाढे विषयभोग।
तैसा नव्हे जी सत्संग। निर्विषयें चांग सुखदाता।
अर्थ: जेव्हा चांगला ठेवा मिळवला जातो, तेव्हा विषयभोग वाढतो, परंतु सत्संग असं नाही. तो निर्विषय आणि निरतिशय सुख देणारा आहे.

ओवी २५९:
इंद्रियांवीण स्वानंदु। विषयांवीण परमानंदु।
ऐसा करिती निजबोधु। अगाध साधुनिजमहिमा।
अर्थ: इंद्रियांशिवाय स्वानंद आणि विषयाशिवाय परमानंद देणारा आहे. हेच साधूंचे महात्म्य आहे.

ओवी २६०:
निमिषार्ध होता सत्संग। तेणें संगें होय भवभंग।
यालागीं सत्संगाचें भाग्य। साधक सभाग्य जाणती।
अर्थ: साधूंचा सत्संग काही क्षणांसाठी होण्यानेच भवसागराचा नाश होतो. अशी संगती असलेले साधक भाग्यशाली असतात.

ओवी २६१
ओवी:
तचरणीं ज्यांचा भावो । भावें तुष्टती संत स्वयमेवो ।
संतसन्निधिमात्रें पहावो । संसार वावो स्वयें होय ॥ २६१ ॥

अर्थ:
संतांच्या चरणांमध्ये ज्यांचा मनोभाव आहे, त्या भावामुळेच संत स्वतःच संतुष्ट होतात. अहो! केवळ संतांच्या सान्निध्यानेंच संसार आपोआप निष्कलंक होऊन जातो.

ओवी २६२
ओवी:
नाना विकार विषयविधी । संसारु सबळत्वें बाधी ।
त्या संसाराची अवधी । जाण त्रिशुद्धी सत्संग ॥ २६२ ॥

अर्थ:
विभिन्न विकार आणि विषयांच्या सापळ्यामुळे संसार अत्यंत बलवान होतो आणि आपल्याला वेठीस धरतो. त्या संसाराच्या नाशासाठी सत्संग हाच एक रामबाण उपाय आहे.

ओवी २६३
ओवी:
दीपाचिये संगप्राप्ती । निःशेष कापुरत्वाची शांती ।
तेवीं झालिया सत्संगती । संसारनिवृत्ति क्षणार्धें ॥ २६३ ॥

अर्थ:
जसे दीपाची संगत मिळाल्यावर कापुराचं कापुरपण संपून जातं, तसेच सत्संगाची संगति मिळाल्यावर एका क्षणार्धात संसाराची म्हणजे जन्म-मरणाची परंपरा आणि देहात्मबुद्धीची निवृत्ती होते.

ओवी २६४
ओवी:
ते तुमची सत्संगती । भाग्यें पावलों अवचितीं ।
“आत्यंतिक क्षेम” कैशा रितीं । प्राणी पावती तें सांगा ॥ २६४ ॥

अर्थ:
हे संतांच्या संगतीचे भाग्य मला आज अकस्मात प्राप्त झाले आहे. आता मला सांगावं की, प्राणी 'आत्यंतिक क्षेम' म्हणजे शाश्वत कल्याण कशापद्धतीने प्राप्त करतात.

ओवी २६५
ओवी:
आत्यंतिक क्षेमाचें वर्णन । जरी म्हणाल भागवतधर्म ।
त्या धर्माचा अनुक्रम । साङ्ग सुगम सांगा जी ॥ २६५ ॥

अर्थ:
आत्यंतिक क्षेम म्हणजे शाश्वत सुख याचे वर्णन तुम्ही भागवतधर्मातून करीत असाल, तर कृपया त्या धर्माचा अनुसरण कसा करावा, हे स्पष्टपणे सांगावे.

ओवी २६६
ओवी:
परिसावया भागवतधर्मीं । श्रवणाधिकारी असों जरी आम्ही ।
तरी कृपा करूनि तुम्हीं । सांगावे स्वामी सकळ धर्म ॥ २६६ ॥

अर्थ:
आम्ही भागवतधर्म ऐकण्यास योग्य आहोत, तरीही कृपया स्वामी, आपली कृपा करून आम्हांला त्या धर्माचे सांगावं.

ओवी २६७
ओवी:
नवल या धर्मांची ख्याती । सप्रेम आदरितां प्रिती ।
तेणें तुष्टोनियां श्रीपती । दे सेवकां हातीं आपणिया ॥ २६७ ॥

अर्थ:
भागवतधर्माची कीर्ती विलक्षण आहे. जो कोण त्याला प्रेम आणि आदराने स्वीकारतो, त्याच्या त्या प्रीतीने श्रीपति संतुष्ट होऊन आपल्या सेवकांना आपला हात देतात.

ओवी २६८
ओवी:
“अजन्मा” या नामाची ख्याती । वेदशास्त्रीं मिरवी श्रीपती ।
तो भागवतधर्माचिया प्रीती । सोशी जन्मपंक्ती भक्तांचिया ॥ २६८ ॥

अर्थ:
'अजन्मा' ह्या नावाची कीर्ती श्रीकृष्ण वेदशास्त्रांमध्ये मिरवितात; पण तोच भगवंत भागवतधर्माच्या प्रेमासाठी भक्तांचे अनेक जन्म सोसतो.

ओवी २६९
ओवी:
एवं भागवतधर्मी जाण । जो कोणी अनन्य शरण ।
त्यासी तुष्टोनियां नारायण । निजात्मता पूर्ण स्वयें देतु ॥ २६९ ॥

अर्थ:
जो व्यक्ती भागवतधर्माचा अनुसरण करतो आणि सर्व कष्ट विसरून अनन्यभावाने शरण जातो, त्याला नारायण संतुष्ट होऊन त्याचं पूर्ण आत्मसाक्षात्कार देतात.

ओवी २७०
ओवी:
जी भागवतधर्मश्रवणार्थ । मज अधिकारु जरी नसेल येथ ।
तरी मी अनन्य शरणागत । आणि तुम्ही समस्त कृपाळू ॥ २७० ॥

अर्थ:
जो भागवतधर्म ऐकण्याचा अधिकारी नसला तरी, मी अनन्यभावाने शरणागती घेतो, आणि तुम्ही समस्त कृपाळू, कृपया मला त्याचा लाभ द्या.

ओवी २७१

ओवी:
भूतदयेचें निडारलेपण । तुमच्या ठायीं वोसंडे पूर्ण ।
तुम्ही दयानिधि संपूर्ण । दीनोद्धरण तुमचेनी ॥ २७१ ॥

अर्थ:
तुमच्या ठिकाणी भूतदया परिपूर्ण आहे, ती तुमच्या वागणुकीतून ठायी ठायी दिसून येते. तुम्ही दयेचा सागर आहात आणि तुमच्यामुळेच दीनांचा उद्धार होतो.

ओवी २७२

ओवी:
जेथ तुमची कृपा पूर्ण । तेथ न राहे जन्ममरण ।
सर्वाधिकार संपूर्ण । सहज आपण वोळंगे ॥ २७२ ॥

अर्थ:
ज्या ठिकाणी तुमची कृपा पूर्णतेस पोहोचते, त्या ठिकाणी जन्ममरणाची बंधनं संपुष्टात येतात. त्या ठिकाणी सहजच सर्व प्रकारचे अधिकार प्राप्त होतात.

ओवी २७३

ओवी:
तंव तुमचे कृपेपरतें । आन सामर्थ्य नाहीं येथें ।
ऐसें जाणोनियां निश्चितें । शरण तुम्हांतें मी आलों ॥ २७३ ॥

अर्थ:
तुमच्या कृपेव्यतिरिक्त दुसरे कोणतेही सामर्थ्य या जगात नाही, हे निश्चयाने जाणून मी तुम्हाला शरण आलो आहे.

ओवी २७४

ओवी:
कायसी ज्ञातेपणाची लाज । येथें तुमचे कृपें माझें काज ।
ऐसें विदेहें प्रार्थूनि द्विज । चरणरज वंदिलें ॥ २७४ ॥

अर्थ:
ज्ञातेपणाची लाज कशाला? कारण माझं कार्य तुमच्या कृपेमुळेच साध्य होणार आहे. अशी प्रार्थना विदेह राजाने त्या ब्राह्मणांकडे केली आणि त्यांची चरणधूळ घेतली.

ओवी २७५

ओवी:
ऐकोनि विदेहाचा नम्र प्रश्न । संतोषले नवही जण ।
तेंचि श्रीमुखें नारद आपण । करी निरूपण वसुदेवा ॥ २७५ ॥

अर्थ:
विदेह राजाने विचारलेल्या नम्र प्रश्नामुळे नऊ महापुरुष संतुष्ट झाले. त्या प्रश्नाचं उत्तर नारदमुनींनी वसुदेवाला दिलं.

ओवी २७६

ओवी:
जो जगाचि स्थिती गति जाणता । जो हरिहरांचा पढियंता ।
जो निजात्मज्ञानें पुरता । तो झाला बोलता नारदु ॥ २७६ ॥

अर्थ:
जो जगाच्या स्थिती आणि गतीचं ज्ञान ठेवतो, जो हरि-हरांचा प्रिय आहे आणि जो आत्मज्ञानाने परिपूर्ण आहे, असा नारदमुनी बोलू लागला.

ओवी २७७

ओवी:
नारद म्हणे वसुदेवा । विदेहें प्रश्न केला बरवा ।
तेणें परमानंदु तेव्हां । त्या महानुभावां उलथला ॥ २७७ ॥

अर्थ:
नारदमुनी वसुदेवाला म्हणाले की, विदेह राजाने खूप मार्मिक प्रश्न विचारला आणि त्यामुळे त्या महानुभावांच्या अंतःकरणात परमानंद उचंबळून आला.

ओवी २७८

ओवी:
संतोषोनि नवही मूर्ती । धन्य धन्य विदेहा म्हणती ।
ऋत्विजही सादर परमार्थीं । सदस्य श्रवणार्थीं अतितत्पर ॥ २७८ ॥

अर्थ:
ते नऊ महापुरुष संतुष्ट होऊन विदेह राजाला "धन्य, धन्य" म्हणाले. यज्ञातील ऋत्विज आणि सदस्य देखील परमार्थ ऐकण्यासाठी अत्यंत आतुर झाले.

ओवी २७९

ओवी:
ऐसें दे‍ऊनि अनुमोदन । बोलते जाहले नवही जण ।
तेचि कथेचें निजलक्षण । नव प्रश्न विदेहाचे ॥ २७९ ॥

अर्थ:
अनुमोदन दिल्यानंतर ते नऊ महापुरुष बोलायला लागले. विदेह राजाचे नऊ प्रश्नच या कथेला केंद्रबिंदू ठरले.

ओवी २८०

ओवी:
भागवतधर्म भगवद्‌भक्त । माया कैसी असे नांदत ।
तिचा तरणोपाव येथ । केवीं पावत अज्ञानी ॥ २८० ॥

अर्थ:
भागवत धर्म आणि भगवद्भक्त यांच्याबद्दल विचार करताना, माया कशी कार्यरत राहते? आणि अज्ञानी लोक तिच्यापासून मुक्त होण्यासाठी काय उपाय शोधू शकतात?

ओवी २८१

ओवी:
येथ कैचें असे परब्रह्म । कासया नांव म्हणिजे कर्म ।
अवतारचरित्रसंख्या परम । अभक्तां अधमगति कैशी ॥ २८१ ॥

अर्थ:
‘परब्रह्म’ कसे असते? ‘कर्म’ या संकल्पनेला नाव कसे मिळाले? ‘अवतारांचे चरित्र’ किती आहेत? आणि अभक्तांना अधोगती का प्राप्त होते?

ओवी २८२

ओवी:
कोणे युगीं कैसा धर्म । सांगावा जी उत्तमोत्तम ।
ऐसे नव प्रश्न परम । जनक सवर्म पुसेल ॥ २८२ ॥

अर्थ:
‘कोणत्या युगात कोणता धर्म श्रेष्ठ आहे?’ हे सविस्तर सांगावे. असे नऊ गहन प्रश्न विदेह जनकराजाने उपस्थित केले.

ओवी २८३

ओवी:
ऐसे विदेहाचे प्रश्न । अनुक्रमें नवही जण ।
उत्तर देती आपण । तयांत प्रथम प्रश्न कवि सांगे ॥ २८३ ॥

अर्थ:
विदेहाचे हे नऊ प्रश्न अनुक्रमे नऊ महापुरुष उत्तर देणार होते. त्यात पहिला प्रश्न कवि यांनी सांगितला.

ओवी २८४

ओवी:
रायें पुशिलें “आत्यन्तिक क्षेम” । तदर्थीं कवि ज्ञाता परम ।
तो आत्यंतिक क्षेमाचें वर्म । भागवतधर्म प्रतिपादी ॥ २८४ ॥

अर्थ:
राजाने ‘आत्यंतिक क्षेम’ म्हणजेच अत्यंत कल्याण कशात आहे, हे विचारले. कवि, जो याबाबत परमज्ञानी होता, त्याने ‘भागवतधर्म’ हे आत्यंतिक क्षेमाचे रहस्य स्पष्ट केले.

ओवी २८५

ओवी:
ऐक राया नवलपरी । आपुला संकल्प आपणा वैरी ।
देहबुद्धी वाढवूनि शरीरीं । अतिदृढ करी भवभया ॥ २८५ ॥

अर्थ:
कवि म्हणाला, "राजा, एक विलक्षण गोष्ट लक्षात घे. आपला संकल्पच आपला शत्रू होतो. हा संकल्प देहबुद्धी वाढवून शरीरामध्ये संसारभयाला अधिक दृढ करतो."

ओवी २८६

ओवी:
जयापाशीं देहबुद्धी । त्यासी सुख नाहीं त्रिशुद्धी ।
ते बुडाले द्वंद्वसंधीं । आधिव्याधिमहार्णवीं ॥ २८६ ॥

अर्थ:
ज्याच्याकडे देहबुद्धी आहे, त्याला त्रिविध शुद्धीमध्ये (मन, वचन, कर्म) सुख मिळत नाही. असे लोक द्वंद्वाच्या (सुख-दु:ख, शीत-उष्ण) संधींमध्ये व आधिव्याधींच्या महासागरात बुडून जातात.

ओवी २८७

ओवी:
जे देहबुद्धीपाशीं । सकळ दुःखांचिया राशी ।
महाभयाचीं भूतें चौपाशीं । अहर्निशीं झोंबती ॥ २८७ ॥

अर्थ:
ज्याच्याजवळ देहबुद्धी आहे, त्याच्याकडे दुःखांचे ढीगच असतात. चारी बाजूंनी महाभयाची भूतं सतत त्याला त्रास देत असतात.

ओवी २८८

ओवी:
देहबुद्धीचिया नरा । थोर चिंतेचा अडदरा ।
संकल्पविकल्पांचा मारा । ममताद्वारा अनिवार ॥ २८८ ॥

अर्थ:
ज्याच्या मनात देहबुद्धी आहे, त्याला मोठ्या चिंतेचे ओझे सहन करावे लागते. त्याच्या जीवनात ममता आणि संकल्प-विकल्प यांचा सतत मारा होत असतो.

ओवी २८९

ओवी:
देहबुद्धीमाजीं सुख । अणुमात्र नाहीं देख ।
सुख मानिती ते महामूर्ख । दुःखजनक देहबुद्धी ॥ २८९ ॥

अर्थ:
देहबुद्धीमध्ये सुखाचा अणुरेणूसुद्धा अंश नाही. असे असूनही जे तिला सुख मानतात, ते महामूर्ख आहेत. देहबुद्धी ही नेहमी दुःख निर्माण करणारी आहे.

ओवी २९०

ओवी:
दीपाचे मिळणीपाशीं । केवळ दुःख पतंगासी ।
तरी आलिंगूं धांवे त्यासी । तेवीं विषयांसी देहबुद्धी ॥ २९० ॥

अर्थ:
जसा पतंग दीपाच्या ज्वालेजवळ जाऊन केवळ दुःखच पत्करतो, तरीही तो ज्वालेला आलिंगन देण्यासाठी धावतो; त्याचप्रमाणे देहबुद्धी विषयांच्या मागे धावते आणि दुःखाला आमंत्रण देते.

ओवी २९१

ओवी:
ऐशी असंत देहबुद्धी कुडी । वाढवी विषयांची गोडी ।
तेथें महाभयाची जोडी । जन्ममरणकोडी अनिवार ॥ २९१ ॥

अर्थ:
देहबुद्धी ही अत्यंत वाईट आहे. ती विषयांची (भौतिक सुखांची) गोडी वाढवते. यामुळेच महाभयाची जोडी तयार होते आणि जन्म-मरणाचे अंतहीन फेरे अपरिहार्य बनतात.

ओवी २९२

ओवी:
एवढा अनिवार संताप । देहबुद्धीपाशीं महापाप ।
जाणोनि धरी जो अनुताप । विषयीं अल्प गुंतेना ॥ २९२ ॥

अर्थ:
देहबुद्धीमुळे अपरिहार्य संताप निर्माण होतो आणि ती महापापाचे मूळ आहे. जो हे जाणून घेतो, तो मनात प्रायश्चित्ताची भावना ठेवतो आणि विषयांमध्ये किंचितही गुंतत नाही.

ओवी २९३

ओवी:
धरितां विषयांची गोडी । भोगाव्या जन्ममरणकोडी ।
येणें भयें विषय वोसंडी । इंद्रियांतें कोंडी अतिनेमें ॥ २९३ ॥

अर्थ:
जर विषयांची गोडी धरली, तर कोट्यवधी जन्ममरणाचे चक्र भोगावे लागते. या भयानं माणूस विषयांचा त्याग करतो आणि आपल्या इंद्रियांना नियंत्रित करण्याचा प्रयत्न करतो.

ओवी २९४

ओवी:
इंद्रियें कोंडितां न कोंडती । विषय सांडितां न सांडती ।
पुढतपुढती बाधूं येती । यालागी हरिभक्ती द्योतिली वेदें ॥ २९४ ॥

अर्थ:
इंद्रियांना नियंत्रित करण्याचा प्रयत्न केला तरी ती नियंत्रित होत नाहीत. विषयांचा त्याग करू पाहिलं तरी विषय सोडत नाहीत आणि पुन्हा त्रास देण्यासाठी येतात. यासाठीच वेदांनी हरिभक्तीचा मार्ग सांगितला आहे.

ओवी २९५

ओवी:
इंद्रियें कोंडावीं न लगती । सहजें राहे विषयासक्ती ।
एवढें सामर्थ्य हरिभक्तीं । जाण निश्चितीं नृपवर्या ॥ २९५ ॥

अर्थ:
इंद्रियांना कोंडणे आवश्यक नाही; सहजतेनेच विषयासक्ती कमी होऊ शकते. हे सामर्थ्य फक्त हरिभक्तीतच आहे, हे नक्की समजून घ्या, राजन!

ओवी २९६

ओवी:
योगी इंद्रियें कोंडती । तीं भक्त लाविती भगवद्‌भक्तीं ।
योगी विषय जे त्यागितीं । ते भक्त अर्पिती भगवंतीं ॥ २९६ ॥

अर्थ:
योगी लोक आपल्या इंद्रियांना कोंडून ठेवतात, पण भक्त तीच इंद्रिये भगवंताच्या भक्तीत गुंतवतात. योगी जे विषयांचा त्याग करतात, तेच भक्त भगवंताला अर्पण करतात.

ओवी २९७

ओवी:
योगी विषय त्यागिती । त्यागितां देह दुःखी होती ।
भक्त भगवंतीं अर्पिती । तेणें होती नित्यमुक्त ॥ २९७ ॥

अर्थ:
योगी विषयांचा त्याग करतात, ज्यामुळे त्यांचा देह दुःखी होतो; पण भक्त विषय भगवंताला अर्पण करतात आणि त्यामुळे ते नित्य मुक्त होतात.

ओवी २९८

ओवी:
हें नव्हे म्हणती विकल्पक । याचिलागीं येथें देख ।
“कायेन वाचा” हा श्लोक । अर्पणद्योतक बोलिजेला ॥ २९८ ॥

अर्थ:
विचार करणार्‍या काही लोकांना हे शक्य नाही असे वाटते. म्हणून येथे “कायेन वाचा” हा श्लोक सांगितला गेला आहे, जो कृष्णार्पणाचे प्रतीक आहे.

ओवी २९९

ओवी:
दारा सुत गृह प्राण । करावे भगवंतासी अर्पण ।
हे भागवतधर्म पूर्ण । मुख्यत्वें “भजन” यां नांव ॥ २९९ ॥

अर्थ:
आपल्या पत्नी, मुलं, घर, आणि प्राण हे सर्व भगवंताला अर्पण करावे. हाच भागवतधर्माचा पूर्ण स्वरूप आहे, आणि यालाच मुख्यत्वाने ‘भजन’ म्हणतात.

ओवी ३००

ओवी:
अकराही इंद्रियवृत्ती । कैशा लावाव्या भगवद्‌भक्ती ।
ऐक राया तुजप्रती । संक्षेपस्थिती सांगेन ॥ ३०० ॥

अर्थ:
अकराही इंद्रियांची प्रवृत्ती भगवंताच्या भक्तीत कशी लावावी? हे मी तुला संक्षेपाने सांगतो, राजन! लक्षपूर्वक ऐक.