मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
ज्ञानेश्वरांचे चरित्र
संत ज्ञानेश्वर महाराज म्हणजे महाराष्ट्राचे एक अनमोल रत्न! महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक जीवनातील परमार्थाच्या क्षेत्रातील न भूतो न भविष्यति असे अजोड व्यक्तिमत्त्व व अलौकिक चरित्र म्हणजे संत ज्ञानेश्वर.
गेली सुमारे ७२५ वर्षे महाराष्ट्रातील सर्व पिढ्यांतील सर्व स्तरांतील समाजाने जे व्यक्तिमत्त्व आपल्या मनोमंदिरात एक अढळ श्रद्धास्थान म्हणून जपले आहे, ते म्हणजे श्री संत ज्ञानेश्वर. त्यांच्या विचारांनी, कृतींनी आणि साहित्याने महाराष्ट्राच्या भक्तिसंप्रदायाला एक नवा दिशा दिला आहे.
संत ज्ञानेश्वरांच्या कार्याची वैशिष्ट्ये त्यांच्या अद्वितीय काव्यशक्तीत, भक्तिपंथातील योगदानात, तसेच सामान्य जनतेच्या जीवनात सुसंवाद साधण्याच्या त्यांच्या क्षमतात आहेत. ज्ञानेश्वरी या त्यांच्या ग्रंथाने नुसते ज्ञानच दिले नाही, तर जीवनातील तत्त्वे समजून घेण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण साधन बनले आहे.
संत ज्ञानेश्वर यांचा संदेश सर्वांसाठी आहे; तो संदेश म्हणजे "सर्व जीवांना एक समान मानणे आणि त्यांचे कल्याण साधणे". त्यांच्या शिक्षणामुळे आजही अनेक भक्त प्रेरित होतात, आणि ते त्यांच्या जीवनात तत्त्वज्ञान म्हणून स्वीकारतात.
तुमच्या विचारांतून, संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे व्यक्तिमत्त्व वास्तवातच एक अढळ श्रद्धास्थान बनले आहे, जे पुढील असंख्य पिढ्यांतही कायमच उंच स्थान मिळवेल. त्यांच्या कार्याची गूढता, गोडी आणि आध्यात्मिकता प्रत्येकासाठी एक अनमोल प्रेरणा आहे.
कुटुंब – संत ज्ञानेश्वर महाराज
संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा जन्म श्रावण कृष्ण अष्टमीच्या मध्यरात्री, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी आपेगाव येथे झाला. त्यांच्या कुटुंबाचा इतिहास आणि पार्श्वभूमी अत्यंत महत्त्वाची आहे, कारण यामुळे त्यांच्या जीवनाचा मार्ग निश्चित करण्यात मदत झाली.
१.कुटुंबाचा परिचय:
- वडिल:विठ्ठलपंत कुलकर्णी
- आई:रुक्मिणीबाई
- आजोबा-आजी:गोविंदपंत आणि मीराबाई
- भाऊ:निवृत्तीनाथ (थोरला भाऊ), सोपान, आणि बहीण मुक्ताबाई
२.भाई-बहिणींचा जन्मक्रम:
- निवृत्ती: शके ११९५
- ज्ञानेश्वर: शके ११९७
- सोपान: शके ११९९
- मुक्ताबाई: शके १२०१
३.कुटुंबाची आध्यात्मिक परंपरा:
संत ज्ञानेश्वरांच्या कुटुंबाची आध्यात्मिक परंपरा अत्यंत समृद्ध होती. त्यांच्या वडिलांचा धार्मिक व आध्यात्मिक दृष्टिकोन त्यांच्या विचारधारेतून स्पष्टपणे दिसतो. विठ्ठलपंत हे साधक होते, आणि त्यांचे शिक्षण व संस्कार ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावर खोल प्रभाव टाकले.
४.भावंडांचा प्रभाव:
ज्ञानेश्वरांचे भावंड निवृत्ती, सोपान आणि मुक्ताबाई यांचाही धार्मिक व आध्यात्मिक प्रवास महत्त्वाचा होता. निवृत्तीनाथ एक संत म्हणून ओळखले जातात, आणि त्यांचे विचार व शिकवण ज्ञानेश्वरांसाठी प्रेरणादायी ठरले.
५.सांस्कृतिक वारसा:
संत ज्ञानेश्वरांच्या कुटुंबाने भारतीय संत परंपरेत एक महत्त्वपूर्ण स्थान निर्माण केले आहे. त्यांच्या जीवनातील अनुभव आणि शिक्षण पुढील पिढ्यांना प्रेरणा देत आहेत.
निष्कर्ष
संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे कुटुंब एक सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक वारसा बाळगणारे होते, जे त्यांच्या जीवनात महत्त्वाची भूमिका निभावले. त्यांच्या कुटुंबाचा इतिहास, त्यांच्या शिक्षणाचे महत्व, आणि आध्यात्मिकतेचा प्रभाव त्यांच्या कार्यात स्पष्टपणे दिसून येतो.
बालपण – संत ज्ञानेश्वर महाराज
आपेगाव हे औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठणजवळ गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले एक छोटे गाव आहे. संत ज्ञानेश्वर महाराजांचे वडील विठ्ठलपंत हे मुळात विरक्त संन्यासी होते. विवाहित असतानाच त्यांनी संन्यास घेतला व काशीला गेले. परंतु गुरूंना त्यांचे विवाहित असल्याचे समजल्यावर त्यांनी विठ्ठलपंतांना परत पाठवले.
गुरूंच्या आज्ञेनुसार पुन्हा गृहस्थाश्रमात प्रवेश केल्यानंतर विठ्ठलपंतांना चार अपत्ये झाली—निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान व मुक्ताबाई. विठ्ठलपंत तीर्थयात्रा करत करत आळंदी मुक्कामी येऊन स्थायिक झाले.
त्या काळात संन्यासाची मुले म्हणून सर्व समाज या चौघा भावंडांची हेटाळणी करीत असे. गावाने त्यांना व त्यांच्या कुटुंबाला वाळीत टाकले, आणि परित्यक्त ब्राह्मण म्हणून त्यांना अनेक कठीण काळ कंठावा लागला. ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांची मुंज करण्याचे आळंदीच्या ब्राह्मणांनी नाकारले, ज्यामुळे विठ्ठलपंतांनी धर्मशास्त्रींना विचारले, "उपाय काय?" त्यावर केवळ देहदंडाचीच शिक्षा आहे असे उत्तर मिळाले.
मुले संस्कारांपासून वंचित राहू नये आणि त्यांचे भविष्य उज्ज्वल व्हावे यासाठी विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाई यांनी आत्महत्या करून देहान्त प्रायश्चित्त घेतले. आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतर ज्ञानेश्वर आणि त्यांच्या भावंडांना समाजाने फार त्रास दिला, आणि त्यांना अन्न व पाण्यासारख्या मूलभूत गोष्टी नाकारण्यात आल्या.
पुढे ही भावंडे पैठणला गेली, जिथे ज्ञानेश्वरांनी आपली विद्वत्ता सिद्ध केली. संत ज्ञानेश्वरांनी अत्यंत रसाळ भाषेत शब्दरचना केली आणि संत नामदेव यांच्या जोडीने भागवत धर्म—वारकरी संप्रदायाचा प्रसार केला. आजही ७०० वर्षांची परंपरा असलेल्या वारकरी संप्रदायाचे अनुयायी महाराष्ट्रात लाखोंच्या संख्येने आहेत.
त्यांच्या "भावार्थदीपिका" या ग्रंथाने भगवद्गीतेच्या अनुवादवजा टीका म्हणून एक महत्वपूर्ण स्थान मिळवले, ज्याचे कार्य ज्ञानेश्वरांनी अहमदनगर जिल्ह्यातील नेवासा येथे केले. संत ज्ञानेश्वरांचे हे कार्य आणि त्यांच्या बालपणातील अनुभव आजही भक्तांना प्रेरणा देत आहेत.
कार्य – संत ज्ञानेश्वर महाराज
संत ज्ञानेश्वर महाराज आणि त्यांच्या भावंडांचा मराठी संस्कृतीवर असलेला प्रभाव आजही अबाधित आहे. निवृत्तीनाथ हेच ज्ञानेश्वरांचे सद्गुरू होते. नेवासा क्षेत्रात आपल्या गुरूंच्या कृपाशीर्वादाने ज्ञानेश्वरांनी गीतेवर प्रख्यात टीका लिहिली, ज्याला ‘ज्ञानेश्वरी’ किंवा ‘भावार्थदीपिका’ असे म्हणतात. या ग्रंथासंबंधी खरे म्हणजे, ज्ञानेश्वरांनी टीका सांगितली आणि सच्चिदानंद बाबा यांनी ती लिहिली.
ज्ञानेश्वरीच्या माध्यमातून संस्कृत भाषेतील ‘ज्ञान’ श्री संत ज्ञानेश्वरांनी प्राकृत भाषेत आणले. त्यांनी मराठी भाषेविषयीचा अभिमान व्यक्त करत,
"माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके। ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।"
असे म्हणून मराठीच्या महतीची गौरवोद्गार केली आहेत. कर्मयोग, ज्ञानयोग व भक्तियोग याबद्दल ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९००० ओव्या आहेत, आणि हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये लिहिला गेल्याचे मानले जाते.
अनुभवामृत / अमृतानुभव
ज्ञानेश्वरांचा दुसरा ग्रंथ ‘अनुभवामृत’ किंवा ‘अमृतानुभव’ होय. हा ग्रंथ विशुद्ध तत्त्वज्ञानाचा, जीव-ब्रह्म ऐक्याचा आहे आणि यात सुमारे ८०० ओव्या (दहा प्रकरणे) आहेत. तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने हा ग्रंथ अत्यंत श्रेष्ठ मानला जातो.
चांगदेव पासष्टी
‘चांगदेव पासष्टी’ या ग्रंथाद्वारे संत ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांचे गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला. चांगदेव हे महान योगी मानले जातात, ज्यांनी १४०० वर्षे जगले, परंतु त्यांचा अहंकार गेलेला नव्हता. या संदर्भात संत ज्ञानेश्वरांनी ६५ ओव्यांचे पत्र लिहून त्यांना उपदेश केला. यात अद्वैतसिद्धान्ताचे अप्रतिम दर्शन आहे.
हरिपाठ
संत ज्ञानेश्वरांचा ‘हरिपाठ’ (अभंगात्मक, २८ अभंग) हा नामपाठ आहे. यात हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. संत ज्ञानेश्वरांच्या कार्यामुळे त्यांनी भक्तिसंप्रदायात एक अनमोल योगदान दिले आहे, जे आजही भक्तांना प्रेरित करत आहे. त्यांच्या काव्यातील गहराई आणि साधे अर्थ हे त्यांचे कार्य महान बनवतात.
संजीवन समाधी – संत ज्ञानेश्वर महाराज
संतश्रेष्ट ज्ञानेश्वरांचे समाधीस्थळ आळंदी हे अत्यंत प्रसिद्ध आहे. याला "देवाची आळंदी" असेही एक उपनाम आहे, तर "चोराची आळंदी" या नावानेही एक गाव विद्यमान आहे. पुण्यातून आळंदी फक्त पंचवीस किलोमीटर अंतरावर आहे, ज्यामुळे भक्तांसाठी येथे येणे सोपे आहे.
आळंदीला वारकरी भक्तांसाठी तसेच समस्त मराठी जनांसाठी अत्यधिक महत्त्व आहे. ज्ञानेश्वरांनी वयाच्या एकविसाव्या वर्षी, म्हणजेच १२१८ साली येथे जिवंत समाधी घेतली. यानंतर, १५४० मध्ये येथे भव्य समाधी मंदिर बांधण्यात आले, जे आजही भक्तांचे श्रद्धास्थान आहे.
आळंदीमध्ये विठ्ठल रखुमाई, राम, कृष्ण, आणि मुक्ताई यांच्या मंदिरेही आहेत. आषाढी व कार्तिकी एकादशीला येथे मोठ्या प्रमाणावर यात्रा भरते. आषाढ महिन्यात ज्ञानेश्वरांची पालखी पंढरपूरला जात असते, ज्याचे अंतर दीडशे किलोमीटर आहे. भक्तीरसात चिंब भिजलेले वारकरी या अंतराला पायी पार करताना पावसाची तमा न बाळगता श्रद्धा व्यक्त करतात.
ज्ञानेश्वर महाराजांच्या तपसामर्थ्याचा प्रभाव दाखविण्यासाठी वाघावरून आलेल्या चांगदेवाचे गर्वहरण करण्यासाठी त्यांनी भिंत चालवून दाखविल्याची एक प्रसिद्ध आख्यायिका आहे. ती भिंत आजही आळंदीमध्ये पाहायला मिळते, जी ज्ञानेश्वरांच्या अद्वितीय शक्तीचा साक्षात्कार करून देते.
आळंदी हे स्थान केवळ संत ज्ञानेश्वरांचे समाधीस्थळ नसून, भक्तांच्या श्रद्धेचे प्रतीक आहे, जिथे प्रत्येक भक्त आपल्या श्रद्धेने समर्पित होतो.
ग्रंथ – संत ज्ञानेश्वर महाराज
संत ज्ञानेश्वर महाराज यांचे साहित्य मराठी वाङ्मयात अनमोल ठरले आहे. त्यांच्या प्रमुख ग्रंथांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश आहे:
अमृतानुभव: हा ग्रंथ तत्त्वज्ञानाच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा आहे. यामध्ये जीवनाच्या गूढतेचा अभ्यास केला गेला आहे आणि आत्मा व ब्रह्म यांच्यातील ऐक्याचे विवेचन केले आहे.
चांगदेव पासष्टी: या ग्रंथाद्वारे ज्ञानेश्वरांनी चांगदेवांचा गर्वहरण करून त्यांना उपदेश केला आहे. हा ग्रंथ अद्वैतसिद्धांताचे अप्रतिम दर्शन प्रस्तुत करतो.
भावार्थदीपिका – ज्ञानेश्वरी: हा ग्रंथ भगवद्गीतेवर आधारित असून, ज्ञानेश्वरांनी या ग्रंथाच्या माध्यमातून भक्तिसंप्रदायाचे तत्वज्ञान प्रकट केले आहे. याचा शेवट "पसायदान" या नावाने ओळखला जातो.
स्फुटकाव्ये: यामध्ये अभंग व विराण्यांसारखे विविध साहित्य सामाविष्ट आहे.
हरिपाठ: "श्री ज्ञानदेव हरिपाठ" ह्या नामाने ओळखल्या जाणाऱ्या या ग्रंथात हरिनामाचे महत्त्व दर्शविले आहे.
संत ज्ञानेश्वरांचे साहित्य निसर्ग, जाणीव आणि जीवनाच्या गूढतेचा सखोल विचार करतो. ज्ञानेश्वरी संवादात श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्यातील संवादाचे मर्माभ्यास दर्शवते. चांगदेव पासष्टी सखोल चिंतनाचे प्रतीक आहे, तर अमृतानुभव मननाचा महोत्सव आहे.
संत ज्ञानेश्वरांना "माउली" म्हणून ओळखले जाते, कारण त्यांनी धर्माच्या क्लिष्टतेला बाजूला ठेवून कर्तव्याचा एक नवा अर्थ दिला. त्यांनी आध्यात्मिक लोकशाहीचे बीज रोवले आणि भागवत धर्म व वारकरी संप्रदायाचा पाया रचला. संत नामदेव, संत गोरोबा कुंभार, संत सावतामाळी, संत नरहरी सोनार आणि संत चोखामेळा यांच्यासमवेत त्यांनी अध्यात्माच्या क्षेत्रात समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला.
यांच्या कार्यामुळे संत ज्ञानेश्वर महाराज हे महाराष्ट्राच्या आध्यात्मिक परंपरेतील एक अनमोल व्यक्तिमत्त्व ठरले आहेत.
समाधी – संत ज्ञानेश्वर महाराज
संत ज्ञानेश्वर महाराज यांनी 'अमृतानुभव' या ग्रंथाच्या लेखनानंतर तीर्थयात्रा केली, ज्याचा उल्लेख संत नामदेव महाराजांच्या 'तीर्थावली'मध्ये आढळतो. या यात्रेनंतर ज्ञानेश्वरांनी समाधी घेण्याचा निर्णय घेतला. संत नामदेवांच्या 'समाधीच्या अभंगां'मध्ये त्या काळातील संदर्भ स्पष्टपणे दिसून येतात.
समाधीच्या अभंगांत संत ज्ञानेश्वरांच्या संयम, निग्रह, अन्य संतांची मानसिक स्थिती आणि त्यांच्यासमवेत समाजाला झालेल्या दु:खाचे प्रतिबिंब आढळते. ज्ञानेश्वरांनी वयाच्या अवघ्या २१ व्या वर्षी, आळंदीतील इंद्रायणी नदीच्या पावन तीरावर संजीवन समाधी घेतली. हे समर्पण कार्तिक वद्य त्रयोदशी, शके १२१८ (इ.स. १२९६), गुरुवारी घडले.
ज्ञानेश्वरांच्या निधनानंतर, अवघ्या वर्षभरात त्यांच्या भावंडांनी - निवृत्ती, सोपान आणि मुक्ताबाई - यांनीही आपली इहलोकीची यात्रा संपवली. संत ज्ञानेश्वरांची समाधी आजही भक्तांसाठी प्रेरणास्थान आहे, आणि आळंदी हे त्यांच्या आध्यात्मिक परंपरेचे एक प्रमुख केंद्र बनले आहे.