मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
अमृतानुभव
प्रकरण पहिले – शिवशक्तिसमावेशन
यदक्षरमनाख्येयमानंदमजमव्ययम् ।
श्रीमन्निवृत्तिनाथेति ख्यातं दैवतमाश्रये ॥ १ ॥
गुरुरित्याख्यया लोके साक्षाद्विद्याहि शांकरी ।
जयत्याज्ञानमस्तस्यै दयार्द्रायै निरंतरम् ॥ २ ॥
सार्द्धं केन च कस्यार्द्धं शिवयोः समरूपिणोः ।
ज्ञातुं न शक्यते लग्नमितिद्वैतच्छलान्मुहुः ॥ ३ ॥
अद्वैतमात्मनस्तत्त्वं दर्शयंतौ मिथस्तराम् ।
तौ वंदे जगतामाद्यौ तयोस्तत्त्वाभिपत्तये ॥ ४ ॥
मूलायाग्राय मध्याय मूलमध्याग्रमूर्तये ।
क्षिणाग्रमूलमध्याय नमः पूर्णाय शंभवे ॥ ५ ॥
ऐसी इयें निरुपाधिकें । जगाचीं जियें जनकें ।
तियें वंदिलीं मियां मूळिकें । देवोदेवी ॥ १-१ ॥
जो प्रियुचि प्राणेश्वरी । उलथे आवडीचे सरोभरीं ।
चारुस्थळीं येकाहारी । एकांगाची ॥ १-२ ॥
आवडीचेनि वेगें । येकयेकातें गिळिती अंगें ।
कीं द्वैताचेनि पांगें । उगळिते आहाती ॥ १-३ ॥
जे एकचि नव्हे एकसरें । दोघां दोनीपण नाहीं पुरें ।
काइ नेणों साकारें । स्वरूपें जियें ॥ १-४ ॥
कैसी स्वसुखाचि आळुकी । जे दोनीपण मिळोनि येकीं ।
नेदितीचि कवतिकीं । एकपण फुटों ॥ १-५ ॥
हा ठाववरी वोयोगभेडें । जें बाळ जगायेव्हढें ।
वियालीं परी न मोडे । दोघुलेपण ॥ १-६ ॥
आपुलिये आंगीं संसारा । देखिलिया चराचरा ।
परी नेदितीचि तिसरा । झोंक लागों ॥ १-७ ॥
जयां येक सत्तेचें बैसणें । दोघां येका प्रकाशाचें लेणें ।
जें अनादि येकपणें । नांदती दोघें ॥ १-८ ॥
भेदु लाजौनि आवडी । येकरसीं देत बुडी ।
जो भोगणया ठाव काढी । द्वैताचा जेथें ॥ १- ९ ॥
जेणें देवें संपूर्ण देवी । जियेविण कांहीं ना तो गोसावी ।
किंबहुना येकोपजीवी । येकयेकांची ॥ १-१० ॥
कैसा मेळु आला गोडिये । दोघें न माती जगीं इये ।
कीं परमाणुही माजीं उवायें । मांडलीं आहाती ॥ १-११ ॥
जिहीं येकयेकावीण । न कीजे तृणाचेंही निर्माण ।
जियें दोघें जिऊ प्राण । जियां दोघां ॥ १-१२ ॥
घरवातें मोटकीं दोघें । जैं गोसावी सेजे रिघे ।
तैं दंपत्यपणें जागे । स्वामिणी जे ॥ १-१३ ॥
जिया दोघांमाजीं येकादें । विपायें उमजलें होय निदे ।
तरी गरवात गिळूनि नुसुधें । कांहीं ना कीं ॥ १-१४ ॥
दोहों अंगाचिये आटणी । गिंवसीत आहाती येकपणीं ।
जाली भेदाचिया वाहाणी । आधाधीं जियें ॥ १-१५ ॥
विषो येकमेकांचीं जियें । जियें एकमेकांचीं विषइयें ।
जियें हीं दोघें सुखियें । जियें दोघें ॥ १-१६ ॥
स्त्रीपुरुष नामभेदें । शिवपण येकलें नांदे ।
जग सकळ आधाधें । पणें जिहीं ॥ १-१७ ॥
दो दांडीं एकि श्रुति । दोहों फुलीं एकी दृति ।
दोहों दिवीं दीप्ति । येकीचि जेवीं ॥ १-१८ ॥
दो ओठीं येकी गोठी । दो डोळां येकी दिठी ।
तेवीं दोघीं जिहीं सृष्टी । येकीच जेवीं ॥ १-१९ ॥
दाऊनि दोनीपण । येक रसाचें आरोगण ।
करीत आहे मेहूण । अनादि जे ॥ १-२० ॥
जे स्वामिचिया सत्ता । वीण असो नेणें पतिव्रता ।
जियेवीण सर्व कर्ता । कांहीं ना जो ॥ १-२१ ॥
जें कीं भाताराचें दिसणें । भातारुचि जियेचें ससणें ।
नेणिजती दोघेंजणें । निवडूं जिये ॥ १-२२ ॥
गोडी आणि गुळु । कापुरु आणि परिमळु ।
निवडूं जातां पांगुळु । निवाडु होये ॥ १-२३ ॥
समग्र दीप्ति घेतां । जेविं दीपुचि ये हातां ।
तेविं जियेचिया तत्त्वतां । शिवुचि लाभे ॥ १-२४ ॥
जैसी सूर्यीं मिरवे प्रभा । प्रभे सूर्यत्वचि गाभा ।
तैसी भेद गिळीत शोभा । येकचि जे ॥ १-२५ ॥
कां बिंब प्रतिबिंबा द्योतक । प्रतिबिंब बिंबा अनुमापक ।
तैसें द्वैतमिसें एक । बरवतसे ॥ १-२६ ॥
सर्व शून्याचा निष्कर्षु । जिया बाइला केला पुरुषु ।
जेणें दादुलेन सत्तविशेषु । शक्ति जाली ॥ १-२७ ॥
जिये प्राणेश्वरीवीण । शिवीहीं शिवपण ।
थारों न शके ते आपण । शिवें घडली ॥ १-२८ ॥
ऐश्वर्येंसी ईश्वरा । जियेचें आंग संसारा ।
आपण होऊन उभारा । आपणचि जे ॥ १-२९ ॥
पतीचेनि अरूपपणें । लाजोनि आंगाचें मिरवणें ।
केलें जगायेव्हढें लेणें । नामरूपाचें ॥ १-३० ॥
ऐक्याचाही दुष्काळा । बहुपणाचा सोहळा ।
जियें सदैवेचिया लिळा । दाखविला ॥ १-३१ ॥
आंगाचिया आटणिया । कांतु उवाया आणिला जिया ।
स्वसंकोचें प्रिया । रूढविली जेणें ॥ १-३२ ॥
जियेतें पाहावयाचिया लोभा । चढे दृष्ट्रत्वाचिया क्षोभा ।
जियेतें न देखतु उभा ॥ आंगचि सांडी ॥ १-३३ ॥
कांतेचिया भिडा । अवला होय जगायेव्हढा ।
आंगविला उघडा । जियेविण ॥ १-३४ ॥
जो हा ठावो मंदरूपें । उवायिलेपणेंचि हारपे ।
तो झाला जियेचेनि पडिपे । विश्वरूप ॥ १-३५ ॥
जिया चेवविला शिवु । वेद्याचे बोणें बहु ।
वाढि तेणेंसि जेऊं । धाला जो ॥ १-३६ ॥
निदैलेनि भातारें । जे विये चराचरें ।
जियेचा विसांवला नुरे । आंबुलेपणही ॥ १-३७ ॥
जंव कांतु लपो बैसे । तंव नेणिजे जिच्या दोषें ।
जियें दोघें आरिसे । जियां दोघां ॥ १-३८ ॥
जियेचेनि आंगलगें । आनंद आपणा आरोगूं लागे ।
सर्व भोक्तृत्वही नेघे । जियेविण कांहीं ॥ १-३९ ॥
जया प्रियाचें जें आंग । जो प्रियुचि जियेचें चांग ।
कालउनी दोन्ही भाग । जेवितें आहाति ॥ १-४० ॥
जैसि कां समिरेंसकट गति । कां सोनियासकट कांति ।
तैसे शिवेसिं शक्ति । अवघिचि जे ॥ १-४१ ॥
कां कस्तुरीसकट परिमळु । कां उष्मेसकट अनळु ।
तैसा शक्तींसिं केवळु । शिवुचि जो ॥ १-४२ ॥
राति आणि दिवो । पातलीं सूर्याचा ठावो ।
तैसीं आपुला साचि वावो । दोघेंही जियें ॥ १-४३ ॥
किंबहुना तियें । प्रणवाक्षरीं विरुढातियें ।
दशेचीही वैरियें । शिवुशक्ति ॥ १-४४ ॥
हें असो नामरूपाचा भेदसिरा । गिळित येकार्थाचा उजिरा ।
नमो त्या शिववोहरा । ज्ञानदेवु म्हणे ॥ १-४५ ॥
जया दोघांच्या आलिंगनीं । विरोनि गेली दोन्ही ।
आघवियाचि रजनी । दिठिचि जे ॥ १-४६ ॥
जयांच्या रूपनिर्धारीं । गेली परेसीं वैखरी ।
सिंधूसीं प्रळयनिरीं । गंगा जैशी ॥ १-४७ ॥
वायु चळबळेंशीं जिराला व्योमाचिये कुशीं ।
आटला प्रळयप्रकाशीं । सप्रभ भानु ॥ १-४८ ॥
तेवीं निहाळितां ययांते । गेले पाहणेंनसीं पाहतें ।
पुढती घरौतेंवरौतें । वंदिलीं तियें ॥ १-४९ ॥
जयांच्या वाहाणी । वेदकु वेद्याचें पाणी ।
न पिये पण सांडणी । आंगाचि करी ॥ १-५० ॥
तेथ मी नमस्करा । लागीं उरों दुसरा ।
तही लिंगभेद पहा । जोडूं जावों ॥ १-५१ ॥
परि सोनेंनसिं दुजें । नव्हतु लेणें सोना भजे ।
हें नमन करणें माझें । तैसें आहे ॥ १-५२ ॥
सांगतां वाचेतें वाचा । ठाउ वाच्य वाचकाचा ।
पडतां काय भेदाचा । विटाळु होये ? ॥ १-५३ ॥
सिंधु आणि गंगेचि मिळणी । स्त्रीपुरुष नामाची मिरवणी ।
दिसतसे तरी काय पाणी । द्वैत होईल ? ॥ १-५४ ॥
पाहे पां भास्य भासकता । आपुला ठाईं दावितां ।
एकपण काय सविता । मोडितसे ? ॥ १-५५ ॥
चांदाचिया दोंदावरी । होत चांदणियाची विखुरी ।
काई उणें दीप्तीवरी । गिवसों पां दीपु ॥ १-५६ ॥
मोतियाची कीळ । होय मोतियावरी पांगुळ ।
आगळें निर्मळ । रूपा येकीं ? ॥ १-५७ ॥
मात्राचिया त्रिपुटिया । प्रणवु काइ केला चिरटिया ? ।
कीं 'णकार' तिरेघटिया । भेदवला काई ? ॥ १-५८ ॥
अहो ऐक्याचें मुद्दल न ढळे । आणि साजिरेपणाचा लाभु मिळे ।
तरि स्वतरंगाचीं मुकुळें । तुरंबु का पाणी ॥ १-५९ ॥
म्हणौनि भूतेशु अणि भवानी । वंदिली न करूनि सिनानि ।
मी रिघालों नमनीं । तें हें ऐसें ॥ १-६० ॥
दर्पणाचेनि त्यागें । प्रतिबिंब बिंबीं रिगे ।
कां बुडी दिजे तरंगें । वायूचा ठेला ॥ १-६१॥
नातरी नीदजातखेवों । पावे आपुला ठावो ।
तैशी बुद्धित्यागें देवीदेवो । वंदिली मिया ॥ १-६२ ॥
सांडूनि मीठपणाचा लोभु । मीठें सिंधुत्वाचा घेतला लाभु ।
तेविं अहं देऊनि शंभु । शांभवी झालों ॥ १-६३ ॥
शिवशक्तिसमावेशें । नमन केलें म्यां ऐसें ।
रंभागर्भ आकाशें । रिगाला जैसा । १-६४ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
शिवशक्तिसमावेशनं नाम प्रथम प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
"शिवशक्तिसमावेशन" या काव्याचा मुख्य आशय शिव आणि शक्ती यांच्या अद्वैत तत्त्वावर आधारित आहे. यातील शिव म्हणजे परमपुरुष किंवा परमात्मा, जो निर्विकार, निर्गुण, निष्क्रिय आणि अनंत आहे, तर शक्ती म्हणजे त्याची सर्जनशील, क्रियाशील, सगुण आणि गतिमान स्वरूप. हे तत्त्वज्ञान सांगते की शिव आणि शक्ती वेगवेगळे नसून एकच आहेत, आणि त्यांच्या एकात्मतेतच संपूर्ण सृष्टीचा उगम, विस्तार आणि विनाश आहे.
शिवशक्तीच्या अद्वैत तत्त्वात शिव हा स्थिर असून शक्ती त्याच्या क्रियाशील रूपाची द्योतक आहे. शिव हे अस्तित्वाच्या मुळात असलेले शुद्ध तत्त्व आहे, तर शक्ती त्याचे सजीव, गतिमान आणि सृजनशील स्वरूप आहे. या दोघांच्या एकात्मतेतच सृष्टीची उत्पत्ती, पालन आणि संहार होतो. काव्यात शिव आणि शक्ती यांच्या मिलनाला "अद्वैत" असे संबोधले आहे, कारण ते एकमेकांपासून वेगळे नाहीत. ते एकत्र असले तरीही, त्यांच्या भिन्न भूमिकांमुळे द्वैताचा भास होतो. शिवाशिवाय शक्ती निष्क्रिय आहे, आणि शक्तीशिवाय शिव निरुपयोगी आहे. हे दोन तत्त्व परस्परावलंबी असून एकमेकांशिवाय त्यांचे अस्तित्व असंभव आहे.
कवितेच्या वेगवेगळ्या ओव्यांमध्ये या तत्त्वाची गहन मीमांसा करण्यात आलेली आहे. शिवशक्तीच्या संयोगामुळेच सृष्टीत विविध रूपे, गुणधर्म, आणि अनुभव निर्माण होतात. अद्वैताच्या सिद्धांतानुसार, जरी शिव आणि शक्ती बाह्यतः भिन्न भासतात, तरीही त्यांचा एकमेकांशी गाढ संबंध आहे. कवीने शिवशक्तीचे उदाहरण सूर्य आणि त्याच्या प्रभेच्या रूपात दिले आहे, जसे सूर्य आणि त्याची प्रभा वेगवेगळी वाटत असली तरी त्यांचे अस्तित्व एकमेकांशिवाय होऊ शकत नाही.
यातील महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे शिव आणि शक्तीचे हे तत्त्व सूक्ष्म आणि स्थूल, दोन्ही स्तरांवर कार्य करते. हे केवळ अध्यात्मिकच नाही, तर भौतिक जगातही त्याचे अस्तित्व आहे. शिवशक्तीच्या संयोगामुळे जीवनातील प्रत्येक घटक सजीव होतो. ते शरीर आणि आत्मा, प्रकृती आणि पुरुष, सर्जन आणि नाश, या सगळ्यांचे प्रतीक आहेत.
काव्यातील विविध श्लोक आणि अभंगांच्या माध्यमातून शिव आणि शक्तीच्या या नात्याचे सूक्ष्म तत्त्वज्ञान प्रकट होते. त्यांच्या मिलनातच परिपूर्णता, सुख, ज्ञान आणि सृष्टीचा खरा उद्देश सापडतो. त्यांच्या अद्वैतात द्वैताचा भास हा केवळ अज्ञानामुळे होतो, कारण खरे पाहता ते एकच आहेत.
शेवटी, "शिवशक्तिसमावेशन" हे सृष्टीतील प्रत्येक घटकाला जोडणारे तत्त्व आहे. शिवशक्तीचे एकत्रित रूप म्हणजे संपूर्ण ब्रह्मांडाचे केंद्रबिंदू, आणि त्यांच्याशिवाय जगात कोणतीही क्रिया किंवा निर्मिती होऊ शकत नाही.
प्रकरण दुसरे– गुरुस्तवनम्
आतां उपायवनवसंतु । जो आज्ञेचा आहेवतंतु ।
अमूर्तचि परि मूर्तु । कारुण्याचा ॥ २-१ ॥
अविद्येचे आडवे । भुंजीत जीवपणाचे भवे ।
तया चैतन्याचे धांवे । कारुण्यें जो कीं ॥ २-२ ॥
मोडोनि मायाकुंजरु । मुक्तमोतियाचा वोगरु ।
जेवविता सद्गुरु । निवृत्ति वंदूं ॥ २-३ ॥
जयाचेनि अपांगपातें । बंध मोक्षपणीं आते ।
भेटे जाणतया जाणतें । जयापाशीं ॥ २-४ ॥
कैवल्यकनकाचिया दाना । जो न कडसी थोर साना ।
द्रष्ट्याचिया दर्शना । पाढाऊ जो ॥ २-५ ॥
सामर्थ्याचेनि बिकें । जो शिवाचेंही गुरुत्व जिंके ।
आत्मा आत्मसुख देखे । आरिसा जिये ॥ २-६ ॥
बोधचंद्रचिया कळा । विखुरलिया येकवळा ।
कृपापुनीवलीळा । करी जयाची ॥ २-७ ॥
जो भेटलियाचि सवे । पुरति उपायांचे धांवे ।
प्रवृत्ति-गंगा स्थिरावे । सागरीं जिये ॥ २-८ ॥
जयाचेनि अनवसरें । दृष्टाले दृश्याचें मोहिरें ।
जो भेटतखेंव सरे । बहुरुपचि हें ॥ २-९ ॥
अविद्येचें काळवखें । कीं स्वबोध सुदिनें फांके ।
सीतलें प्रसादार्कें । जयाचेंनि ॥ २-१० ॥
जयाचेनि कृपासलिलें । जीउ हा ठाववरी पाखाळे ।
जें शिवपणहि वोंविळें । अंगी न लवी ॥ २-११ ॥
राखों जातां शिष्यातें । गुरुपणहि धाडिलें थितें ।
तही गुरुगौरव जयातें । सांडीचिना ॥ २-१२ ॥
एकपण नव्हे सुसास । म्हणोन गुरु-शिष्यांचें करोनि मिस ।
पाहणेंचि आपली वास । पाहतसे ॥ २-१३ ॥
जयाचेनि कृपातुषारें । परतलें अविद्येचें मोहिरें ।
परिणमे अपारें । बोधामृतें ॥ २-१४ ॥
वेद्या देतां मिठी । वेदकुहि सुये पोटीं ।
तही नव्हेचि उशिटी । दिठी जयाची ॥ २-१५ ॥
जयाचेनि सावायें । जीवु ब्रह्म उपर लाहे ।
ब्रह्म तृणातळीं जाये । उदासे जेणें ॥ २-१६ ॥
उअपस्तिवरि राबतिया । उपाय फळीं येती मोडोनियां ।
वरिवंडले जयाचिया । अनुज्ञा कां ॥ २-१७ ॥
जयाचा दिठिवावसंतु । जंव न रिघे निगमवनाआंतु ।
तंव आपुलिये फळीं हातु । न घेपतिही ॥ २-१८ ॥
पुढें दृष्टीचेनि आलगें । खोंचि कीं निवटी मागें ।
येव्हडिया जैता नेघे । आपणपें जो ॥ २-१९ ॥
लघुत्वाचेनि मुद्दलें । बैसला गुरुत्वाचे शेले ।
नासूनि नाथिलें । सदैव जो ॥ २-२० ॥
नाहीं जे जळीं बुडिले । तै घनवटें जेणें तरिजे ।
जेणें तरलियाहि नुरिजे । कवणिये ठाईं ॥ २-२१ ॥
आकाश हे सावेव । न बंधे आकाशाची हांव ।
ऐसें कोण्ही येक भरीव । आकाश जो ॥ २-२२ ॥
चंद्रादि सुसीतळें । घडलीं जयाचेनि मेळें ।
सूर्य जयाचेनि उजाळें । कडवसोनि ॥ २-२३ ॥
जीवपणाचेनि त्रासें । यावया आपुलिये दशे ।
शिवही मुहूर्त पुसे । जया जोशियातें ॥ २-२४ ॥
चांदिणें स्वप्रकाशाचें । लेइला द्वैतदुणीचें ।
तही उघडेपण नवचे । चांदाचें जया ॥ २-२५ ॥
जो उघड किं न दिसे । प्रकाश कीं न प्रकाशे ।
असतेपणेंचि नसे । कव्हणीकडे ॥ २-२६ ॥
आतां जो तो इहीं शब्दीं । कें मेळऊं अनुमानाची मांदी ।
हा प्रमाणाहि वो नेदी । कोण्हाहि मा ॥ २-२७ ॥
जेथें शब्दाची लिही पुसे । तेणेंसिं चावळों बैसे ।
दुजयाचा रागीं रुसे । येकपणा जो ॥ २-२८ ॥
प्रमाणापरि सरे । तैं प्रमेयचि आविष्करे ।
नवल मेचुं ये धुरे । नाहींपणाची ॥ २-२९ ॥
कांहींबाहीं अळुमाळु । देखिजे येखादे वेळु ।
तरी देखे तेहि विटाळु । जया गांवीं ॥ २-३० ॥
तेथें नमनें का बोलें। केउतीं सुयें पाउलें ।
आंगीं लाउनि नाडिलें । नांवचि येणें ॥ २-३१ ॥
नव्हे आत्मया आत्मप्रवृत्ति । वाढवितां कें निवृत्ति ? ।
तरी या नामाचि वायबुंथी । सांडीचिना ॥ २-३२ ॥
निवर्त्य तंव नाहीं । मा निवर्तवी हा काई ? ।
तरि कैसा बैसे ठाईं । निवृत्ति-नामाच्या ? ॥ २-३३ ॥
सूर्यासि अंधकारु । कैं झाला होता गोचरु ?।
तही तमारि हा डगरु । आलाचि कीं ॥ २-३४ ॥
लटिकें येणें रूढे । जड येणें उजिवडे।
न घडे तेंहि घडे । याचिया मावा ॥ २-३५ ॥
हां गा मायावशें दाविसी । तें मायिक म्हणोन वाळिसी ।
अमायिक तंव नव्हसी । कवणाहि विषो ॥ २-३६ ॥
शिवशिवा सद्गुरु । तुजला गूढा काय करूं ? ।
येकाहि निर्धारा धरूं । देतासि कां ? ॥ २-३७ ॥
नामें रूपें बहूवसें । उभारूनि पाडिलीं ओसें ।
सत्तेचेनि आवेशें । तोषलासि ना ? ॥ २-३८ ॥
जिउ घेतलिया उणे । चालों नेदिसी साजणें ।
भृत्यु उरे स्वामीपणें । तेंहि नव्हे ॥ २-३९ ॥
विशेषाचेनी नांवें । आत्मत्वही न साहावे ।
किंबहुना न व्हावें । कोण्हीच या ॥ २-४० ॥
राति नुरेचि सूर्या । नातरी लवण पाणिया ।
नुरेचि जेवी चेइलिया । नीद जैसी ॥ २-४१ ॥
कापुराचे थळीव । नुरेचि आगीची बरव ।
नुरेचि रूप नांव । तैसें यया ॥ २-४२ ॥
याच्या हातांपायां पडे । तरी वंद्यत्वें पुढें न मंडे ।
न पडेचि हा भिडे । भेदाचिये ॥ २-४३ ॥
आपणाप्रति रवी । उदो न करी जेवीं ।
हावंद्य नव्हें तेवीं । वंदनासी ॥ २-४४ ॥
कां समोरपण आपलें । न लाहिजे कांहीं केलें ।
तैसें वंद्यत्व घातलें । हारौनि येणें ॥ २-४५ ॥
आकाशाचाआरिसा । नुठे प्रतिबिंबाचा ठसा ।
हा वंद्य नव्हे तैसा । नमस्कारासी ॥ २-४६ ॥
परी नव्हे तरी नव्हो । हें वेखासें कां घेवो ।
परी वंदीतयाहि ठावो । उरों नेदी ॥ २-४७ ॥
आंगौनि येकुणा झोळु । फेडितांचि तो तरी बाहिरिळू ।
कडु फिटे आंतुलु । न फेडितांचि ॥ २-४८ ॥
नाना बिंबपणासरिसें । घेऊनि प्रतिबिंब नासे ।
नेलें वंद्यत्व येणें तैसें । वंदितेंनसीं ॥ २-४९ ॥
नाहीं रूपाचि जेथें सोये । तेथें दृष्टीचें कांहींचि नव्हे ।
आम्हां फळले हे पाये । ऐसिया दशा ॥ २-५० ॥
गुणा तेलाचिया सोयरिका । निर्वाहिली दीपकळिका ।
ते का होईल पुळिका । कापुराचिया ॥ २-५१ ॥
तया दोहों परस्परें । होय ना जंव मेळहैरें ।
तंव दोहीचेंही सरे । सरिसेंचि ॥ २-५२ ॥
तेविं देखेना कायी ययातें । तंव गेलें वंद्य वंदितें ।
चेइलिया कांतें । स्वप्नींचें जेवीं ॥ २-५३ ॥
किंबहुना इया भाखा । द्वैताचा जेथें उपखा ।
फेडोनियां स्वसखा । श्रीगुरु वंदिला ॥ २-५४ ॥
याच्या सख्याची नवाई । आंगीं एकपण रूप नाहीं ।
आणि गुरु-शिष्य दुबाळीही । पवाडु केला ॥ २-५५ ॥
कैसा आपणया आपण । दोंविण सोइरेपण ।
हा यहूनि विलक्षण । नाहींना नोहे ॥ २-५६ ॥
जग आघवें पोटीं माये । गगनायेव्हढे होऊनि ठाये ।
तेचि निशी साहे । नाहींपणाची ॥ २-५७ ॥
कां पूर्णते तरि आधारु । सिंधु जैसा दुर्भरु ।
तैसा विरुद्धेयां पाहुणेरु । याच्या घरीं ॥ २-५८ ॥
तेजा तमातें कांहीं । परस्परें निकें नाहीं ।
परि सूर्याच्या ठायीं । सूर्यचि असे ॥ २-५९ ॥
येक म्हणतां भेदें । तें कीं नानात्वें नांदे ? ।
विरुद्धें आपणया विरुद्धें । होती काइ ? ॥ २-६० ॥
म्हणौनि शिष्य आणि गुरुनाथु । या दोहों शब्दांचा अर्थु ।
श्रीगुरुचि परी होतु । दोहों ठायीं ॥ २-६१ ॥
कां सुवर्ण आणि लेणें । वसतें येकें सुवर्णें ।
वसतें चंद्र चांदणें । चंद्रींचि जेवीं ॥ २-६२ ॥
नाना कापुरु आणि परिमळु । कापुरचि केवळु ।
गोडी आणि गुळु । गुळुचि जेवीं ॥ २-६३ ॥
इतैसा गुरुशिष्यमिसें । हाचि येकु उल्हासे ।
जही कांहीं दिसे । दोन्ही-पणें ॥ २-६४ ॥
आरिसा आणि मुखीं । मी दिसे हे उखी ।
आपुलिये ओळखी । जाणे मुख ॥ २-६५ ॥
पहापा निरंजनीं निदेला । तो हा निर्विवाद येकला ।
परि चेता चेवविता जाहला । दोन्ही तोचि ॥ २-६६ ॥
जे तोचि चेता तोचि चेववी । तेवीं हाचि बुझे हाचि बुझावी ।
गुरुशिष्यत्व नांदवी । ऐसेन हा ॥ २-६७ ॥
दर्पणेवीण डोळा । आपुले भेटीचा सोहळा ।
भोगितो तरि लीळा । सांगतों हें ॥ २-६८ ॥
एवं द्वैतासी उमसो । नेदि ऐक्यासी विसकुसों ।
सोईरिकीचा अतिसो । पोखितसे ॥ २-६९ ॥
निवृत्ति जया नांव । निवृत्ति जया बरव ।
जया निवृत्तीची राणीव । निवृत्तिचि ॥ २-७० ॥
वांचोनि प्रवृत्तिविरोधें । कां निवृत्तीचेंनि बोधें ।
आणिजे तैसा वादें । निवृत्ति नव्हे ॥ २-७१ ॥
आपणा देऊनि राती । दिवसा आणी उन्नति ।
प्रवृत्ति वारी निवृत्ति । नव्हे तैसा ॥ २-७२ ॥
वोपसरयाचें बळ । घेउनि मिरवे कीळ ।
तैसें रत्न नव्हे निखळ । चक्रवर्ती हा ॥ २-७३ ॥
गगनही सूनि पोटीं । जैं चंद्राची पघळे पुष्टी ।
तैं चांदिणें तेणेंसि उठी । आंग जयाचें ॥ २-७४ ॥
तैसें निवृत्तिपणासी कारण । हाचि आपणया आपण ।
घेयावया फुलचि झालें घ्राण । आपुली दृती ॥ २-७५ ॥
दिठी मुखाचिये बरवे । पाथीकडोनि जैं पावे ।
तैं आरिसे धांडोलावे । लागती काई ? ॥ २-७६ ॥
कीं राती हन गेलिया । दिवस हन पातलिया ।
काय सूर्यपण सूर्या । होआवें लागें ? ॥ २-७७ ॥
म्हणोनि बोध्य बोधोनि । घेपे प्रमाणें साधोनि ।
ऐसा नव्हे भरंवसेनि । गोसावी हा ॥ २-७८ ॥
ऐसें करणियावीण । स्वयंभचि जें निवृत्तिपण ।
तयाचे श्रीचरण । वंदिले ऐसे ॥ २-७९ ॥
आतां ज्ञानदेवो म्हणे । श्रीगुरु प्रणामें येणें ।
फेडिली वाचाऋणें । चौही वाचांचीं ॥ २-८० ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
गुरुस्तवनम् नाम द्वितीय प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
ही रचना संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी "अमृतानुभव" या त्यांच्या ग्रंथातील दुसरे प्रकरण आहे, ज्याचे शीर्षक आहे "गुरुस्तवनम्". यात गुरूंच्या महतीचे वर्णन केले आहे, जे शिष्याला आध्यात्मिक मार्गावर नेणारे आणि अज्ञानाच्या अंध:कारातून मुक्त करणारे आहेत. या ग्रंथात ज्ञानेश्वरांनी गुरू आणि शिष्याच्या नात्याचे वर्णन केले आहे आणि गुरूंच्या कृपेने शिष्याला आत्मज्ञान प्राप्त कसे होते, हे समजावले आहे.
शिवशक्ती तत्त्वाचे वर्णन: येथे शिव आणि शक्तीच्या एकात्मतेचा आणि अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा गूढ अर्थ उलगडतो. गुरू हे शिवप्रमाणे आहेत, जे अज्ञानी शिष्याला ज्ञानाच्या प्रकाशात आणतात आणि शक्तीच्या माध्यमातून क्रियाशील बनवतात. गुरूंच्या कृपेनेच शिष्याला परमात्म्याचे स्वरूप समजते.
या प्रकरणात गुरूंच्या विविध गुणांचा, त्यांची कृपा, आत्मज्ञान, आणि शिष्याच्या जीवनातील त्यांचे स्थान यांचा गौरव केला आहे. गुरूंच्या कृपेने शिष्याला त्याचे आत्मतत्त्व समजते आणि त्याच्या जीवनातील सर्व अडथळे दूर होतात.
प्रकरण तृतीय – वाचाऋणपरिहार
ययांचेनि बोभाटे । आत्मयाची झोंप लोटे ।
पूर्ण तही ऋण न फिटे । जें चेणोंचि नीद कीं ॥ ३-१ ॥
येहवीं परादिका चौघी । जीवमोक्षाच्या उपेगीं ।
अविद्येसवें आंगीं । वेंचती कीर ॥ ३-२ ॥
देहासवे हातपाये । जाती , मनासवें इंद्रियें ।
कां सूर्यासवें जाये । किरणजाळ ॥ ३-३ ॥
ना तरी निद्रेचिये अवधी । स्वप्नें मरती आधीं ।
तेवीं अविद्येचे संबंधी । आटती इया ॥ ३-४ ॥
मृतें लोहें होती । ते रसरूपें जिती ।
जळोनि इंधनें येती । वन्हीदशे ॥ ३-५ ॥
लवण अंगें विरे । परी स्वादें जळीं उरे ।
नीद मरोनि जागरें । जिइजे निदें ॥ ३-६ ॥
तेवीं अविद्येसवें । चौघीं वेंचती जीवें ।
तत्त्वज्ञानाचेनि नांवे । उठतीचि या ॥ ३-७ ॥
हा तत्त्वज्ञान दिवा । मरोनि इहीं लावावा ।
तरी हाही शिणलेवा । बोधरूपेंची ॥ ३-८ ॥
येऊनि स्वप्न मेळवी । गेलिया आपणपां दावी ।
दोन्ही दिठी नांदवी । नीद जैशी ॥ ३-९ ॥
जिती अविद्या ऐसी । अन्यथा बोधातें गिंवसी ।
तेचि यथा बोधेंसी । निमाली उठी ॥ ३-१० ॥
परि जीती ना मेली । अविद्या हे जाकळी ।
बन्धमोक्षीं घाली । बांधोनियां ॥ ३-११ ॥
मोक्षुचि बंधु होये । तरी मोक्ष शब्द कां साहे ? ।
अज्ञान घरी त्राये । वाउगीची ॥ ३-१२ ॥
बागुलाचेनि मरणें । तोषावें कीं बाळपणें ।
येरा तो नाहीं मा कोणें । मृत्यु मानावा ? ॥ ३-१३ ॥
घटाचें नाहींपण । फुटलियाची नागवण ।
मानीत असे ते जाण । म्हणो ये की ॥ ३-१४ ॥
म्हणोनि बंधुचि तंव वावो । मा मोक्षा कें प्रसवो ? ।
मरोनि केला ठावो । अविद्या तया ॥ ३-१५ ॥
आणि ज्ञान बंधु ऐसें । शिवसूत्राचेनि मिसें ।
म्हणितलें असे । सदाशिवें ॥ ३-१६ ॥
आणि वैकुंठींचेहि सुजाणें । ज्ञानपाशीं सत्त्वगुणें ।
बांधिजे हें बोलणें । बहू केलें ॥ ३-१७ ॥
परि शिवें कां श्रीवल्लभें । बोलिलें येणेंचि लोभें ।
मानु तेहि लाभे । न बोलतांही ॥ ३-१८ ॥
जें आत्मज्ञान निखळ । तेंहि घे ज्ञानाचें बळ ।
तैं सूर्य चिंती सबळ । तैसे नोव्हे ? ॥ ३-१९ ॥
ज्ञानें श्लाघ्यतु आले । तैं ज्ञानपण धाडिलें वांये ।
दीपवांचून दिवा न लाहे । तैं आंग भुललाचि कीं ॥ ३-२० ॥
आपणचि आपणापाशीं । नेणतां देशोदेशीं ।
आपणपें गिंवशी । हें कीरु होय ? ॥ ३-२१ ॥
परि बहुतां कां दिया । आपणपें आठवलिया ।
म्हणे मी यया । कैसा रिझों ? ॥ ३-२२ ॥
तैसा ज्ञानरूप आत्मा । ज्ञानेंचि आपली प्रमा ।
करितसे सोहं मा । ऐसा बंधु ॥ ३-२३ ॥
जें ज्ञान स्वयें बुडे । म्हणोनि भारी नावडे ।
ज्ञानें मोक्षु घडे । तें निमालेनि ॥ ३-२४ ॥
म्हणोनि परादिका वाचा । तो शृंगारु चौ अंगांचा ।
एवं अविद्या जीवाचा । जीवत्व त्यागी ॥ ३-२५ ॥
आंगाचेनि इंधनें उदासु । उठोनि ज्ञानाग्नि प्रवेशु ।
करी तेथें भस्मलेशु । बोधाचा उरे ॥ ३-२६ ॥
जळीं जळा वेगळु । कापूर न दिसे अवडळु ।
परि होऊनि परिमळु । उरे जेवीं ॥ ३-२७ ॥
अंगीं लाविलिया विभूती । तैं परमाणुही झडती ।
परि पांडुरत्वें कांती । राहे जैसी ॥ ३-२८ ॥
ना वोहळला आंगीं जैसे । पाणीपणें नसे ।
तहीं वोल्हासाचेनि मिसें । आथीच तें ॥ ३-२९ ॥
ना तरी माध्यान्हकाळीं । छाया न दिसे वेगळी ।
असे पायातळीं । रिगोनियां ॥ ३-३० ॥
तैसें ग्रासूनि दुसरें । स्वरूपीं स्वरूपाकारें ।
आपुलेपणें उरे । बोधु जो कां ॥ ३-३१ ॥
तें ऋणशेष वाचा इया । न फेडवेचि मरोनियां ।
तें पायां पडोनि मियां । सोडविलें ॥ ३-३२ ॥
म्हणोनि परा पश्यंती । मध्यमा हन भारती ।
या निस्तरलिया लागती । ज्ञानीं अज्ञानींचि ॥ ३-३३ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
वाचाऋणपरिहार नाम तृतीय प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
हे तृतीय प्रकरण 'वाचाऋणपरिहार' हे अत्यंत गहन तत्त्वज्ञानावर आधारित आहे. या प्रकरणात ज्ञानदेवांनी भाषेच्या विविध स्तरांवर विचार मांडला आहे. 'परादिका चौघी', म्हणजेच परा, पश्यंती, मध्यमा आणि वैखरी या भाषेच्या विविध अवस्थांचे वर्णन करून, या अवस्थांशी अविद्या आणि मोक्ष यांचा संबंध स्पष्ट केला आहे.
काही ठळक मुद्दे:
अविद्या आणि मोक्षाचा संघर्ष: अविद्या ही जीवाच्या बंधनाचं मुख्य कारण आहे. आणि त्याच अविद्येवर मात करूनच जीवाला मोक्ष प्राप्त होऊ शकतो. परंतु, अविद्येची जी पकड आहे, ती बरेचदा मोक्षाच्या मार्गात अडथळा बनते.
बोध आणि अविद्या: ज्ञान आणि बोध यांची तुलना करताना ज्ञानदेव म्हणतात की, बोधानेच अविद्येचा नाश होतो, आणि हा बोध म्हणजे आत्मज्ञान.
वाणीचे ऋण: 'वाचाऋण' या संकल्पनेद्वारे, आपण बोललेल्या शब्दांचे कर्ज हे जीवाच्या मोक्षाच्या मार्गात अडथळा ठरू शकते, आणि म्हणूनच हे कर्ज फेडणं अत्यावश्यक आहे.
ज्ञान आणि मोक्ष: ज्ञानामुळेच जीव मोक्षाकडे प्रवास करू शकतो. परंतु, त्यासाठी आत्मज्ञान आवश्यक आहे. त्याविना मोक्ष हा शब्दनिष्ठ बनून राहतो.
हा ग्रंथ प्रामुख्याने साधकांना त्यांच्या अध्यात्मिक प्रवासात दिशा दाखवणारा आहे. वाचामधील ऋण फेडण्यासाठी श्रीगुरूंच्या चरणांशी संलग्न होणे हाच उपाय सांगितला आहे.
प्रकरण चतुर्थ– ज्ञान-अज्ञान भेदकथन
आतां अज्ञानाचेनि मारें । ज्ञान अभेदें वावरें ।
नीद साधोनि जागरें । नांदिजे जेवीं ॥ ४-१ ॥
कां दर्पणाचा निघाला । ऐक्यबोधु पहिला ।
मुख भोगी आपुला । आपणचि ॥ ४-२ ॥
ज्ञान जिया तिया परी । जगीं आत्मैक्य करी ।
तैं सुरिया खोचे सुरी । तैसें जालें ॥ ४-३ ॥
लावी आंत ठावूनि कोपट । तो साधी आपणया सकट ।
का बांधलया चोरट । मोटेमाजी ॥ ४-४ ॥
आगी पोतासाचेनि मिसें । आपणपें जाळिलें जैसें ।
ज्ञाना अज्ञाननाशें । तैसें जालें ॥ ४-५ ॥
अज्ञानाचा टेंका । नसतांही ज्ञानाधिका ।
फांके तंव उफखा । आपुला पडे ॥ ४-६ ॥
दशाही ते निमालिया । येणें जें उवाया ।
तें केवळ नाशावया । दीपाचे परी ॥ ४-७ ॥
उठणें कीं पडणें । कुचभाराचे कोण जाणे ।
फांकणें कीं सुकणें । जाउळाचें ॥ ४-८ ॥
तरंगाचें रूपा येणें । तयाचि नांव निमणें ।
कां विजूचें उदैजणें । तोचि अस्तु ॥ ४-९ ॥
तैसें पिऊनि अज्ञान । तंववरी वाढे ज्ञान ।
जंव आपुलें निधन । निःशेष साधे ॥ ४-१० ॥
जैसें कल्पांतीचें भरितें । स्थळाजळा दोहींतें ।
बुडविलिया आरौतें । राहोंचि नेणें ॥ ४-११ ॥
कीं विश्वाहि वेगळ । वाढे जैं सूर्यमंडळ ।
तैं तेज तम निखळ । तेंचि होय ॥ ४-१२ ॥
नाना नीद मारोनि । आपणपें हिरौनि ।
जागणें ठाके होवोनि । जागणेंचि ॥ ४-१३ ॥
तैसे अज्ञान आटोनियां । ज्ञान येतें उवाया ।
ज्ञानाज्ञान गिळूनियां । ज्ञानचि होय ॥ ४-१४ ॥
ते वेळीं पुनिवां भरे । ना अवसां सरे ।
ते चंद्रींचि उरे । सतरावी जैशी ॥ ४-१५ ॥
कां तेजांतरें नाटोपे । कोण्हे तमें न सिंपे ।
तें उपमेचें जाउपें । सूर्यचि होय ॥ ४-१६ ॥
म्हणोनि ज्ञानें उजळे । कां अज्ञानें रुळे ।
तैसें नव्हे निर्वाळें । ज्ञानमात्र जें ॥ ४-१७ ॥
परी ज्ञानमात्रें निखळें । तेंचि कीं तया कळें ।
काई देखिजे बुबुळें । बुबुळा जेवीं ? ॥ ४-१८ ॥
आकाश आपणया रिगे ? । कायी आगि आपणया लागे ? ।
आपला माथा वोळघें । आपण कोण्ही ? ॥ ४-१९ ॥
दिठि आपणया देखे ? । स्वादु आपणया चाखे ? ।
नादु आपलें आइकें ? । नादपण ॥ ४-२० ॥
सूर्य सूर्यासि विवळे ? । कां फळ आपणया फळे ? ।
परिमळु परिमळें । घेपतु असे ? ॥ ४-२१ ॥
तैसें आपणयां आपण । जाणतें नव्हे जाण ।
म्हणौनि ज्ञानपणेंवीण । ज्ञानमात्र जें ॥ ४-२२ ॥
आणि ज्ञान ऐसी सोये । ज्ञानपणेंचि जरी साहे ।
तरी अज्ञान हें नोहे ? । ज्ञानपणेंचि ॥ ४-२३ ॥
जैसें तेज जें आहे । तें अंधारें कीर नोहे ।
मा तेज जही होये । तेजासी काईं ? ॥ ४-२४ ॥
तैसें असणें आणि नसणें । हें नाहीं जया होणें ।
आतां मिथ्या ऐसें येणें । बोलें गमे ॥ ४-२५ ॥
तरी कांहीं नाहीं सर्वथा । ऐसी जरी व्यवस्था ।
तरी नाहीं हे प्रथा । कवणासि पां ? ॥ ४-२६ ॥
शून्यसिद्धांतबोधु । कोणे सत्ता होये सिद्धु ? ।
नसता हा अपवादु । वस्तुसि जो ॥ ४-२७ ॥
माल्हवितां देवे । माल्हवितें जरी माल्हवे ।
तरी दीपु नाहीं हें फावे । कोणासि पां ॥ ४-२८ ॥
कीं निदेचेनि आलेंपणें । निदेलें तें जाय प्राणें ।
तरी नीद भली हें कोणें । जाणिजेल पां ? ॥ ४-२९ ॥
घटु घटपणें भासे । तद्भंगें भंगू आभासे ।
सर्वथा नाहीं तैं नसे । कोणें म्हणावें ? ॥ ४-३० ॥
म्हणोनि कांहीं नाहींपण । देखता नाहीं आपण ।
नोहूनि असवेंवीण । असणें जें ॥ ४-३१ ॥
परी आणिका कां आपणया । न पुरे विषो होआवया ।
म्हणोनि न असावया । कारण कीं ॥ ४-३२ ॥
जो निरंजनीं निदेला । तो आणिकीं नाहीं देखिला ।
आपुलाहि निमाला । आठउ तया ॥ ४-३३ ।
परी जिवें नाहीं नोहे । तैसें शुद्ध असणें आहे ।
हें बोलणें न साहे । असेनाहींचें ॥ ४-३४ ॥
दिठी आपणया मुरडे । तैं दिठीपणहि मोडे ।
परी नाहीं नोहे फुडे । तें जाणेचि ते ॥ ४-३५ ॥
कां काळा राहे काळवखा । तो आपणया ना आणिका ।
न चोजवे तही आसिका । हा मी बाणे ॥ ४-३६ ॥
तैसे असणें कां नसणें । हें कांहींच मानुसवाणें ।
नसोनि असणें । ठाये ठावो ॥ ४-३७ ॥
निर्मळपणीं आपुळा । आकाशाचा संचु विराला ।
तो स्वयें असे पुढिला । कांहीं ना कीं ॥ ४-३८ ॥
कां आंगीं कीं निर्मळपणीं । हारपलिया पोखरणीं ।
हें आणिकावांचूनि पाणी । सगळेंचि आहे ॥ ४-३९ ॥
आपणा भागु तैसें । असणेंचि जें असे ।
आहे नाहीं ऐसें । सांडोनिया ॥ ४-४० ॥
निदेचें नाहींपण । निमालियाहि जागेंपण ।
असिजे कां नेण । कोणी न होऊनि जैसें ॥ ४-४१ ॥
कां भूमि कुंभ ठेविजे । तैं सकुंभता आपजे ।
तो नेलियां म्हणिजे । तेणेंवीण ॥ ४-४२ ॥
परी दोन्ही हे भाग । न शिवति भूमीचें आंग ।
ते वेळीं भूमि तैसें चांग । चोख जें असणें ॥ ४-४३ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
ज्ञानाज्ञानभेदकथनं नाम चतुर्थ प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
चतुर्थ प्रकरण 'ज्ञान-अज्ञान भेदकथन' हे अज्ञान आणि ज्ञान यांच्यातील भेद स्पष्ट करण्यावर आधारित आहे. यात, संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानाच्या स्वरूपाचं आणि अज्ञानाच्या नाशाचं सूक्ष्म विश्लेषण केलं आहे.
काही ठळक मुद्दे:
अज्ञानाचा नाश आणि ज्ञानाचा उदय: अज्ञानाची समाप्ती झाली की ज्ञान प्रकट होतं. उदाहरणार्थ, जसं रात्रीची झोप संपते आणि जाग येते, तसंच अज्ञान समाप्त झाल्यावर ज्ञानाचं प्रकट होणं स्वाभाविक आहे.
प्रतिमा आणि आत्मबोध: संत ज्ञानेश्वर दर्पणाच्या उदाहरणाने आत्मबोध स्पष्ट करतात. जसं दर्पणामध्ये आपलं प्रतिबिंब दिसतं, तसं आत्मज्ञानामध्ये जीव स्वतःचं स्वरूप ओळखतो.
ज्ञान-अज्ञानाचं परस्पर संबंध: ज्ञानामुळेच अज्ञानाचा नाश होतो. जसं आगीत काही जळून जाते, तसं अज्ञान ज्ञानाच्या तेजाने नष्ट होतं.
सूर्य आणि अंधाराचं उदाहरण: सूर्या प्रमाणे ज्ञान हे स्वतःचं तेज असतं. तसं ज्ञानच अज्ञानाचा नाश करून त्याचा अंत घडवून आणतं. सूर्याला कशाप्रकारे आपलं प्रकाशमान करणं आवश्यक नसतं, तसंच ज्ञान आपोआप प्रकट होतं आणि अज्ञान संपवतो.
निर्विकल्प असणं: संत ज्ञानेश्वरांनी निर्विकल्प स्थितीचं वर्णन केलं आहे, जिथे असणं आणि नसणं या संकल्पनांचं अस्तित्व संपुष्टात येतं, आणि फक्त शुद्ध अस्तित्व उरतं.
शून्य आणि आकाशाची तुलना: त्यांनी शून्य आणि आकाश यांचं उदाहरण देत ज्ञानाच्या शुद्ध स्वरूपाचं स्पष्टीकरण केलं आहे. जसं आकाशाचं कोणत्याही वस्तूशी संलग्न नसणं आणि तरीही अस्तित्व असणं असं स्वरूप आहे, तसं ज्ञान शुद्ध आणि स्वतंत्र असतं.
याप्रकरणात, ज्ञान आणि अज्ञान यांची तुलना करत, संत ज्ञानेश्वरांनी जीवाला आपलं सत्यस्वरूप ओळखण्याचा मार्ग दाखवला आहे. अज्ञानाच्या समाप्तीने ज्ञानाचा पूर्ण विकास होतो, आणि जीवाला मोक्ष प्राप्त होतो.
प्रकरण पंचम – सच्चीदानंद पदत्रयविवरण
सत्ता प्रकाश सुख । या तिहीं तीं उणे लेख ।
जैसें विखपणेंचि विख । विखा नाहीं ॥ ५-१ ॥
कांति काठिण्य कनक । तिन्ही मिळोनि कनक एक ।
द्राव गोडी पीयुख । पीयुखचि जेवीं ॥ ५-२ ॥
उजाळ दृति मार्दव । या तिन्हीं तिहीं उणीव ।
हें देखिजे सावेव । कापुरीं एकीं ॥ ५-३ ॥
आंगें कीर उजाळ । कीं उजाळ तोचि मवाळ ।
कीं दोन्ही ना परिमळ । मात्र जें ॥ ५-४ ॥
ऐसें एके कापुरपणीं । तिन्ही इये तिन्ही उणी ।
इयापरी आटणी । सत्तादिकांची ॥ ५-५ ॥
येहवीं सच्चिदानंदभेदें । चालिलीं तिन्ही पदें ।
परि तिन्हीं उणीं आनंदें । केलीं येणें ॥ ५-६ ॥
सत्ताचि कीं सुख प्रकाशु । प्रकाशुचि सत्ता उल्हासु ।
हें न निवडे मिठांशु । अमृतीं जेवीं ॥ ५-७ ॥
शुक्लपक्षींच्या सोळा । दिवसा वाढती कळा ।
परि चंद्र मात्र सगळा । चंद्रीं जेवीं ॥ ५-८ ॥
थेंबीं पडतां उदक । थेंबीं धरूं ये लेख ।
परि पडिला ठायीं उदक । वांचूनि आहे ? ॥ ५-९ ॥
तैसें असताचिया व्यावृत्ती । सत् म्हणों आलें श्रुति ।
जडाचिया समाप्ती । चिद्रूप ऐसें ॥ ५-१० ॥
दुःखाचेनि सर्वनाशें । उरलें तें सुख ऐसें ।
निगदिलें निश्वासें । प्रभूचेनि ॥ ५-११ ॥
ऐसीं सदादि प्रतियोगियें । असदादि तिन्ही इयें ।
लोटितां जाली त्राये । सत्तादिकां ॥ ५-१२ ॥
एवं सच्चिदानंदु । आत्मा हा ऐसा शब्दु ।
अनन्यावृत्ति सिद्धु । वाचक नव्हे ॥ ५-१३ ॥
सूर्याचेनि प्रकशें । जें कांहीं जड आभासें ।
तेणें तो गिंवसें । सूर्यु कयी ? ॥ ५-१४ ॥
तेवीं जेणें तेजें । वाचेसि वाच्य सुजें ।
ते वाचा प्रकाशिजे । हें कें आहे ? ॥ ५-१५ ॥
विषो नाहीं कोण्हाहि । जया प्रमेयत्वचि नाहीं ।
तया स्वप्रकाशा काई । प्रमाण होय ॥ ५-१६ ॥
प्रमेयपरिच्छेदें । प्रमाणत्व नांदे ।
तें कायि स्वतःसिद्धें । वस्तूच्या ठायीं ? ॥ ५-१७ ॥
एवं वस्तूसि जाणों जातां । जाणणेंचि वस्तु तत्वता ।
मग जाणणें आणि जाणता । कैचें उरे ? ॥ १८ ॥
म्हणोनि सच्चित्सुख । हे बोल वस्तुवाचक ।
नव्हती हे शेष । विचाराचे ॥ ५-१९ ॥
ऐसेनि इयें प्रसिद्धे । चालिलीं सच्चिदानंद पदें ।
मग द्रष्ट्या स्वसंवादें । भेटती जेव्हां ॥ ५-२० ॥
ते वेळीं वरिसोनि मेघु । समुद्र होउनि वोघु ।
सरे दाऊनि मागु । राहे जैसा ॥ ५-२१ ॥
फळ विऊनि फुल सुके । फळनाशे रस पाके ।
तोहि रस उपखें । तृप्तिदानीं ॥ ५-२२ ॥
कां आहुति अग्नीआंतु । घालूनि वोसरे हातु ।
सुख चेवऊनि गीतु । उगा राहे ॥ ५-२३ ॥
नाना मुखा मुख दाऊनी । आरिसा जाय निगोनि ।
कां निदैलें चेववुनी । चेववितें जैसें ॥ ५-२४ ॥
तैसा सच्चिदानंदा चोखटा । दाऊनि द्रष्ट्या द्रष्टा ।
तिन्हीं पदें लागतीं वाटा । मौनाचिया ॥ ५-२५ ॥
जें जें बोलिजे तें तें नव्हे । होय तें तंव न बोलवे ।
साउलीवरी न मववे । मवितें जैसें ॥ ५-२६ ॥
मग आपलियाकडे । मावितया से पडे ।
तैं लाजहिला जो आखुडे । मविते जैसें ॥ ५-२७ ॥
जैसी सत्ताचि स्वभावें । असत्ता तंव नव्हे ।
मा सत्तात्व संभवे । सत्तेसि कायि ? ॥ ५-२८ ॥
आणि अचिदाचेनि नाशें । आलें जें चिन्मात्रदशे ।
आतां चिन्मात्रचि मा कैसें । चिन्मात्रीं इये ॥ ५-२९ ॥
नीद प्रबोधाच्या ठायीं । नसे तैसें जागणेंहि ।
तेवीं चिन्मात्रचि मा काई । चिन्मात्रीं ये ? ॥ ५-३० ॥
ऐसें यया सुखपणें । नाहीं दुःख कीर होणें ।
मा सुख हें गणणें । सुखासि काई ? ॥ ५-३१ ॥
म्हणोनि सदसदत्वें गेलें । चिदचिदत्वें मावळलें ।
सुखासुख जालें । कांहीं ना कीं ॥ ५-३२ ॥
आतां द्वंद्वाचें लवंचक । सांडूनि दुणीचे कंचुक ।
सुखमात्रचि एक । स्वयें आथी ॥ ५-३३ ॥
वरी एकपणें गणिजे । तें गणितेनसीं ये दुजें ।
म्हणोनि हें न गणिजे । ऐसें एक ॥ ५-३४ ॥
तैसें सुखा आतोनि निथणें । तें सुखीयें सुखी तेणें ।
हें सुखमात्रचि मा कोणें । अनुभवावें ? ॥ ५-३५ ॥
जैं प्रकृति डंकु अनुकरे । तैं प्रकृति डंकें अवतरे ।
मां डंकूचि तैं भरे । कोणकोणा ? ॥ ५-३६ ॥
तैसें आपुलेनि सुखपणें । नाहीं जया सुखावणें ।
आणि नाहीं हेंही जेणें । नेणिजे सुखें ॥ ५-३७ ॥
आरिसा न पाहतां मुख । स्वयें सन्मुख ना विन्मुख ।
तेवीं नसोनी सुखासुख । सुखचि जें ॥ ५-३८ ॥
सर्व सिद्धांताचिया उजरिया । सांडोनिया निदसुरिया ।
आपुलिया हात चोरिया । आपणचि जो ॥ ५-३९ ॥
न लवितां ऊंसु । तैं जैसेनि असे रसु ।
तेथिंचा मीठांशु । तोचि जाणे ॥ ५-४० ॥
कां न सज्जितां विणा । तो नादु जो अबोलपणा ।
तया तेणेंचि जाणा । होआवें लागे ॥ ५-४१ ॥
नाना पुष्पाचिया उदरा । न येतां पुष्पसारा ।
आपणचि भंवरा । होआवे पडे ॥ ५-४२ ॥
नाना न रांधितां रससोये । ते गोडी पां कैसी आहे ।
हें पाहणें तें नोहे । आणिकाजोगें ॥ ५-४३ ॥
तैसें सुखपणा येवो । लाजे आपुलें सुख पावों ।
तें आणिकां चाखों सुवों । येईल काईं ? ॥ ५-४४ ॥
दिहाचिया दुपारीं । चांदु जैसा अंबरीं ।
तें असणें चांदाचिवरी । जाणावें कीं ॥ ५-४५ ॥
रूप नाहीं तैं लावण्य । अंग नुठी तैं तारुण्य ।
क्रिया न फुटे तैं पुण्य । कैसें असे ॥ ५-४६ ॥
जैं मनाचा अंकूर नुपजे । तेथिलेनि मकरध्वजें ।
तोचि हन माजे । तरीचि घडे ॥ ५-४७ ॥
कां वाद्यविशेषाची सृष्टी । जैं जन्म नेघे दृष्टी ।
तैं नादु ऐशी गोष्टी । नादाचि जोगी ॥ ५-४८ ॥
नाना काष्ठाचिया विटाळा । वोसरलिया अनळा ।
लाग्णें तैं केवळा । अंगासीचि ॥ ५-४९ ॥
दर्पणाचेनि नियमें । वीणचि मुखप्रमे ।
आणिती तेचि वर्में । वर्मती येणें ॥ ५-५० ॥
न पेरितां पीक जोडे । तें मुडाचि आहे रोकडें ।
ऐसिया सोई उघडें । बोलणें हें ॥ ५-५१ ॥
एवं विशेष सामान्य । दोहीं नातळे चैतन्य ।
तें भोगिजे अनन्य । तेणेंसीं सदा ॥ ५-५२ ॥
आतां यावरी जे बोलणें । तें येणेंचि बोलें शहाणें ।
जें मौनाचेंही निपटणें । पिऊनि गेलें ॥ ५-५३ ॥
एवं प्रमाणें अप्रमाण- । पण केलें प्रमाण ।
दृष्टांतीं वाइली आण । दिसावयाची ॥ ५-५४ ॥
अंगाचिया अनुपपत्ति । आटलिया उपपत्ती ।
येथें उठली पांती । लक्षणाची ॥ ५-५५ ॥
उपाय मागील पाय । घेऊन झाले वाय ।
प्रतीति सांडिली सोय । प्रत्ययाची ॥ ५-५६ ॥
येथें निर्धारेंसी विचारु । निमोनि झाला साचारु ।
स्वामीच्या संकटी शूरु । सुभटू जैसा ॥ ५-५७ ॥
नाना नाशु साधूनि आपुला । बोधु बोधें लाजिला ।
नुसुधेपणें थोंटावला । अनुभउ जेथे ॥ ५-५८ ॥
भिंगाचिया चडळा । पदरांचा पुंज वेगळा ।
करितां जैसा निफाळा । आंगाचा होय ॥ ५-५९ ॥
कां गजबजला उबा । पांघुरणें केळीचा गाभा ।
सांडी तेव्हेळीं उभा । कैंचा कीजे ? ॥ ५-६० ॥
तैसें अनुभाव्य अनुभाविक । इहीं दोही अनुभूतिक ।
तें गेलिया कैचें एक । एकासिचि ॥ ५-६१॥
अनुभवो हा ठाववरी । आपुलीचि अवसरी ।
तेथें अक्षरांची हारी । वाईल काई ? ॥ ५-६२ ॥
कां परेसी पडे मिठी । तेथें नादासाळु नुठी ।
मा वावरिजैल ओंठीं । हें कें आहे ? ॥ ५-६३ ॥
चेइलियाही पाठीं । चेवणयाच्या गोठी ।
कां धाला बैसें पाठीं । रंधनाच्या ? ॥ ५-६४ ॥
उदैजलिया दिवसपती । तैं कीं दिवे सेजे येती ।
वांचुनि पिकला शेतीं । सुइजताती नांगर काई ? ॥ ५-६५ ॥
म्हणोनि बंधमोक्षाचें व्याज । नाहीं ; निमालें काज ।
आतां निरूपणाचें भोज । वोळगे जही ॥ ५-६६ ॥
आणि पुढिला कां आपणापें । वस्तु विसराचेनि हातें हारपें ।
मग शब्देंचि घेपे । आठवूनियां ॥ ५-६७ ॥
येतुलियाहि परौतें । चांगावें नाहीं शब्दातें ।
जही स्मारकपणें कीर्तीतें । मिरवी हा जगीं ॥ ५-६८ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
सच्चिदानंदपदत्रयविवरणं नाम पंचम प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
संत ज्ञानेश्वरांच्या "अमृतानुभव" ग्रंथातील पंचम प्रकरण 'सच्चिदानंद पदत्रयविवरण' हे ज्ञानेश्वरीतील महत्त्वपूर्ण अध्याय आहे. या अध्यायात त्यांनी सत्त, चित्त, आणि आनंद या तत्त्वांची सांगड घालून त्यांचे विश्लेषण केले आहे.
गाभा हा आहे की, "सत्ता", "प्रकाश" आणि "सुख" या तीन गोष्टी वेगवेगळ्या नसून त्या एकाच अद्वैत सत्याच्या वेगवेगळ्या पैलू आहेत. ते म्हणतात की जसे दुधातून काढलेले द्राव, गोडी आणि गारवा हे एकाच गोष्टीच्या गुणधर्म आहेत, तसंच सत्त, चित्त आणि आनंद हे आत्म्याच्या स्वरूपाचे वेगवेगळे पैलू आहेत.
उदाहरणार्थ, 'विखपणेंचि विख' म्हणजेच जसा विष एका प्रकारे त्याच्यातून विखारीपण धारण करतो, परंतु ते त्याच्या मूळ गुणधर्मापासून वेगळे नसते, तसंच सत्ता, चित्त आणि आनंद हे एकमेकांत मिसळलेले असतात.
संत ज्ञानेश्वरांनी या प्रकरणात सच्चिदानंदाचे स्वरूप साध्या उपमा आणि उदाहरणांतून समजावले आहे, जसे 'कांति काठिण्य कनक' म्हणजेच सुवर्णाचे तेज, कठिणता आणि त्याचे स्वरूप एकत्रच असल्यासारखे आहे.
हे तत्त्वज्ञान अद्वैताचे आहे, ज्यामध्ये विश्वातील सर्व गोष्टी एकच तत्त्व आहेत, आणि त्याचे भान आत्मज्ञानाच्या माध्यमातून मिळते.
प्रकरण सहावे– शब्दखंडन
बाप उपेगी वस्तु शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु ।
अमूर्ताचा विशदु । आरिसा नव्हे ? ॥ ६-१ ॥
पहातें आरिसा पाहे । तेथें कांहींचि नवल नव्हे ।
परि दर्पणें येणें होये । न पाहतें , पाहतें ॥ ६-२ ॥
वडिला अव्यक्ताचिया वंशा । उद्योत्कारु सूर्य जैसा ।
येणें येके गुणें आकाशा । अंबरत्व ॥ ६-३ ॥
आपण तंव खपुष्प । परि फळ ते जगद्रूप ।
शब्द मवीतैं उमप । कोण आहे ? ॥ ६-४ ॥
विधिनिषेधांचिया वाटा । दाविता हाचि दिवटा ।
बंधमोक्ष कळिकटा । शिष्टु हाचि ॥ ६-५ ॥
हा अविद्येचा आंगीं पडे । तैं नाथिलें ऐसें विरूढे ।
न लाहिजे तीन कवडे । साचा वस्तु ॥ ६-६ ॥
शुद्ध शिवाच्या शरीरीं । कुमारु हा जिउ भरी ।
जेवीं आंगें पंचाक्षरी । तेवींचि बोलु ॥ ६-७ ॥
जिउ देहें बांधला । तो बोलें एके सुटला ।
आत्मा बोलें भेटला । आपणयां ॥ ६-८ ॥
दिवसातें उगो गेला । तंव रात्रीचा द्रोहो आला ।
म्हणोनि सूर्यो या बोला । उपमा नव्हे ॥ ६-९ ॥
जे प्रवृत्ति आअणि निवृत्ति । विरुद्धा ह्या हातु धरिती ।
मग शब्देंचि चालती । एकलेनि ॥ ६-१० ॥
सहाय आत्मविद्येचें । करावया आपण वेंचे ।
गोमटे काय शब्दाचें । येकैक वानूं ॥ ६-११ ॥
किंबहुना शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु ।
परी ययाही संबंधु । नाहीं येथें ॥ ६-१२ ॥
आत्मया बोलाचें । कांहींचि उपेगा न वचे ।
स्वसंवेद्या कोणाचें । ओझें आथी ? ॥ ६-१३ ॥
आठवे कां विसरे । विषो होऊनि अवतरे ।
तरी वस्तूसी वस्तु दुसरें । असेना कीं ॥ ६-१४ ॥
आपण आपणयातें । आठवी विसरे केउतें ? ।
काय जीभ जिभितें । चाखे न चाखे ? ॥ ६-१५ ॥
जागतेया नीद नाही । मा जागणें घडे काई ? ।
स्मरणास्मरण दोन्हीही । स्वरूपीं तैसीं ॥ ६-१६ ॥
सूर्यो रात्री पां नेणें । मा दिवो काय जाणें ? ।
तेवीं स्मरणास्मरणे वीण । आपण वस्तु ॥ ६-१७ ॥
एवं स्मरणास्मरण नाहीं । तरि स्मारकें काज काई ? ।
म्हणौनि इये ठाईं । बोलु न सरे ॥ ६-१८ ॥
आणिक येक शब्दें । काज कीर भलें साधे ।
परि धिंवसा न बंधे । विचारु येथें ॥ ६-१९ ॥
कां जे बोलें अविद्याअ नाशे । मग आत्मेनि आत्मा भासे ।
हें म्हणतखेवो पिसें । आलेंचि कीं ॥ ६-२० ॥
सूर्यो राति पां मारील । मा आपणया उदो करील ।
हे कुडे न सरती बोल । साचाच्या गांवीं ॥ ६-२१ ॥
चेईलें निदे रुसे । ऐसी कें नीद असे ? ।
कीं चेईलें चेवो बैसें । ऐसें चेणें आहे ? ॥ ६-२२ ॥
म्हणोनि नाशापुरती । अविद्या नाही निरुती ।
नाहीं आत्मा आत्मस्थिति । रिगे ऐसा ॥ ६-२३ ॥
अविद्या तंव स्वरूपें । वांझेचें कीर जाउपें ।
मा तर्काचें खुरपें । खांडे कोणा ? ॥ ६-२४ ॥
इंद्रधनुष्या सितें । कवण धनवईन लाविजेतें ।
तें दिसें तैसें होतें । साच जरी ? ॥ ६-२५ ॥
अगस्तीचिया कौतुका । पुरती जरी मृगतृष्णिका ।
तरी मार देतो तर्का । अविद्येसी ॥ ६-२६ ॥
साहे बोलाची बळघी । ऐसी अविद्या असे जगीं ।
तरी जाळुं ना कां आगी । गंधर्वनगरें ? ॥ ६-२७ ॥
नातरी दीपाचिये सोये । आंधारु कीर न साहे ।
तेथें कांहीं आहे । जावयाजोगें ? ॥ ६-२८ ॥
नातरी पाहावया दिवसु । वातीचा कीजे सोसु ।
तेव्हढाहि उद्वसु । उद्यमु पडे ॥ ६-२९ ॥
जेथें साउली न पडे । तेथें नाही जेणें पाडें ।
मा पडे तेथें तेव्हडे । नाहींच की ॥ ६-३० ॥
दिसतचि स्वप्न लटिकें । हें जागरीं होय ठाउकें ।
तेविं अविद्याकाळीं सतुकें । अविद्या नाहीं ॥ ६-३१ ॥
वोडंबरीचिया लेणिया । घरभरी आतुडलिया ।
नागवें नागविलिया । विशेषु काई ॥ ६-३२ ॥
मनोरथाचें परियळ । आरोगिजतु कां लक्ष वेळ ।
परि उपवासावेगळ । आनु आथी ? ॥ ६-३३ ॥
मृगजळ जेथ नुमंडे । तेथ असे पां कोरडें ।
माउमंडे तेथें जोडे । वोल्हांसु काई ? ॥ ६-३४ ॥
हें दिसे तैसें असे । तरी चित्रीचेनि पाउसें ।
वोल्हावतु कां मानुसें । आगरा तळीं ॥ ६-३५ ॥
कालवूनि आंधारें । लिहों येती अक्षरें ।
तरी मसीचिया बोरबारें । कां सिणावें ? ॥ ६-३६ ॥
आकाश काय निळें । न देखतु हे डोळे ? ।
तेवीं अविद्येचि टवाळें । जाणोनि घेईं ॥ ६-३७ ॥
अविद्या येणें नांवें । मी विद्यमानचि नव्हे ।
हे अविद्याची स्वभावें । सांगतसे ॥ ६-३८ ॥
आणि इये अनिर्वाच्यपण । तें दुजेंही देवांगण ।
आपुल्या अभावीं आपण । साधीतसे ॥ ६-३९ ॥
का हीच जरी आहे । तरी निर्द्धारु कां न साहे ? ।
वरी घटाभावें भोये । अंकित दिसे ? ॥ ६-४० ॥
अविद्या नाशी आत्मा । ऐसी नव्हे प्रमा ।
सुर्या आंगीं तमा । जयापरी ॥ ६-४१ ॥
हे अविद्या तरी मायावी । परि मायावीपणचि लपवी ।
साचा आली अभावी । आपुला हे ॥ ६-४२ ॥
बहुतापरी ऐसी । अविद्या नाहीं आपैसीं ।
आतां बोलू हातवसी । कवणापरी ॥ ६-४३ ॥
साउलियेतें साबळें । हालयां भोय आदळे ।
कीं हालेनि अंतराळें । थोंटावे हातु ॥ ६-४४ ॥
कां मृगजळाचा पानीं । गगनाचा अलिंगनीं ।
नातरी चुंबनीं । प्रतिबिंबाचा ॥ ६-४५ ॥
उठावला वोथरे तवंका । तो सुनाथ पडे असिका ।
अविद्या नाशीं तर्का । तैसें होय ॥ ६-४६ ॥
ऐसी अविद्या नासावी । वाहेल जो जीवीं ।
तेणें साली काढावी । आकाशाची ॥ ६-४७ ॥
तेणें शेळीगळां दुहावीं । गुडघां वास पाहावी ।
वाळवोनि काचरी करावी । सांजवेळेची ॥ ६-४८ ॥
जांभई वांटूनि रसु । तेणें काढावा बहुवसू ।
कालवूनि आळसू । मोदळा पाजावा । ६-४९ ॥
तो पाटा पाणी परतु । पडली साउली उलथु ।
वारयाचे तांथु । वळु सुखें ॥ ६-५० ॥
तो बागुलातें मारू । प्रतिबिंब खोळे भरू ।
तळहातींचे विंचरू । केंस सुखें ॥ ६-५१ ॥
घटाचें नाहींपण फोडू । गगनाची फुलें तोडू ।
सशाचें मोडू । शिंग सुखें ॥ ६-५२ ॥
तो कापुराची मसी करू । रत्नदीपीं काजळ धरू ।
वांजेचें लेंकरूं । [अरणु सुखें ॥ ६-५३ ॥
तो अंवसेनेचि सुधाकरें । पोसू पाताळीची चकोरें ।
मृगजळींचीं जळचरें । गाळूं सुखें ॥ ६-५४ ॥
अहो हें किती बोलावें । अविद्या रचिली अभावें ।
आतां काई नाशावें । शब्दें येणें ॥ ६-५५ ॥
नाहीं तयाचे नाशें । शब्द न ये प्रमाणदशे ।
अंधारीं अंधारा जैसें । नव्हे रूप ॥ ६-५६ ॥
अविद्येची नाहीं जाती । तेथें नाहीं म्हणतया युक्ती ।
जेवी दुपारीं कां वाती । आंगणींचिया ॥ ६-५७ ॥
न पेरितां शेती । जे कीं सवगणिया जाती ।
तयां लाजेपरौति । जोडी आहे ? ॥ ६-५८ ॥
खवणियाच्या आंगा । जेणें केला वळघा ।
तो न करितांचि उगा । घरीं होता ॥ ६-५९ ॥
पाणियावरी वरखु । होता कें असे विशेखु ।
अविद्यानाशी उन्मेखु । फांकावा तैसा ॥ ६-६० ॥
माप मापपणें श्लाघे । जंव आकाश मवूं न रिघे ।
तम पाहतां वाउगें । दीपाचें जन्म ॥ ६-६१ ॥
गगनाची रससोये । जीभ जैं आरोगु जाये ।
मग रसना हें होये । आडनांव कीं ॥ ६-६२ ॥
नव्हतेनि वल्लभे । अहेवपण कां शोभे ।
खातां केळीचे गाभे । न खातां गेले ॥ ६-६३ ॥
स्थूळ सूक्ष्म कवण येकु । पदार्थ न प्रकाशी अर्कु ।
परि रात्रीविषयीं अप्रयोजकु । जालाचि कीं ॥ ६-६४ ॥
दिठी पाहतां काय न फावे । परि निदेतें तंव न देखवे ।
चेता ते न संभवे । म्हणोनियां ॥ ६-६५ ॥
चकोराचिया उद्यमा । लटिकेपणाची सीमा ।
जरि दिहाचि चंद्रमा । गिंवसूं बैसे ॥ ६-६६ ॥
नुसुधियेचि साचा । मुका होय वाचरुकाचा ।
अंतराळीं पायांचा । पेंधा होय ॥ ६-६७ ॥
तैसीं अविद्येसन्मुखें । सिद्धचि प्रतिषेधकें ।
उठलींच निरर्थकें । जल्पें होतीं ॥ ६-६८ ॥
अंवसे आला सुधाकरु । न करीच काय अंधकारु ? ।
अविद्यानाशीं विचारु । तैसा होय ॥ ६-६९ ॥
नाना न निफजतेनि अन्नें । जेवणें तेंचि लंघनें ।
निमालेनि नयनें । पाहणाचि अंधु ॥ ६-७० ॥
कैसीही वस्तु नसे । जैं शब्दाचा अर्थ हों बैसे ।
तैं निरर्थकपणें नासे । शब्दहि थिता ॥ ६-७१ ॥
आतां अविद्याचि नाहीं । हें कीर म्हणो काई ।
परी ते नाशितां कांहीं । नुरेची शब्दाचें ॥ ६-७२ ॥
यालागिं अविद्येचिया मोहरां । उठलियाहि विचारा ।
आंगाचाची संसारा । होऊनि ठेला ॥ ६-७३ ॥
म्हणोनि अविद्येचेनि मरणें । प्रमाणा येईल बोलणें ।
हें अविद्याचि नाहींपणें । नेदी घडों ॥ ६-७४ ॥
आणि आत्मा हन आत्मया । दाऊनी बोलु महिमेया ।
येईल हें साविया । विरुद्धचि ॥ ६-७५ ॥
आपणया आपणपेंसी । लागलें लग्न कवणे देशीं ।
कीं सूर्य अंग ग्रासी । ऐसें ग्रहण आहे ? ॥ ६-७६ ॥
गगन आपणया निघे ? । सिंधु आपणा रिघे ? ।
तळहात काय वळघे । आपणयां ? ॥ ६-७७ ॥
सूर्य सूर्यासि विवळे ? । फळ आपणया फळें ? ।
परिमळु परिमळें । घेपता ये ? ॥ ६-७८ ॥
चराचरा पाणी पाजणी । करूं येईल येके क्षणीं ।
परि पाणियासि पाणि । पाजवे कायी ? ॥ ६-७९ ॥
साठीं तिशा दिवसां । माजीं एखादा ऐसा ।
जे सूर्यासीच सूर्य जैसा । डोळा दावी ॥ ६-८० ॥
कृतांत जरी कोपेल । तरी त्रैलोक्य हें जाळील ।
वांचूनि आगी लावील । आगीसि काई ? ॥ ६-८१ ॥
आपणपें आपणया । दर्पणेवीण धात्रेया ।
समोर होआवया । ठाकी आहे ? ॥ ६-८२ ॥
दिठी दिठीतें रिघों पाहे ? । रुचि रुचीतें चाखों सुये ? ।
कीं चेतया चेतऊं ये ? । हें नाहींच कीं ॥ ६-८३ ॥
चंदन चंदना लावी ? । रंगु रंगपणा रावी ।
मोतींपण मोतीं लेववी । ऐसें कैंचें ? ॥ ६-८४ ॥
सोनेंपण सोनें कसी । दीपपण दीप प्रकाशी ।
रसपणा बुडी ते रसीं । तें कें जोडे ? ॥ ६-८५ ॥
आपुलिये मुकुटीं समर्था । चंद्र बैसविला सर्वथा ।
परि चंद्र चंद्राचिये माथा । वाऊं ये काई ? ॥ ६-८६ ॥
तैसा आत्मराजु तंव । ज्ञानमात्रचि भरींव ।
आतां ज्ञानें ज्ञानासि खेंव । कैसें दीजे ? ॥ ६-८७ ॥
आपुलेनि जाणपणें । आपणयातें जाणों नेणे ।
डोळ्या आपुलें पाहाणें । दुवाड जैसें ॥ ६-८८ ॥
आरसा आपुलिये । आंगीं आपण पाहे ।
तरी जाणणें जाणों लाहे । आपणयातें ॥ ६-८९ ॥
दिगंतापैलीकडेचें । धांवोनि सुरिया खोंचे ।
मा तियेका तियेचें । आंग फुटे ? ॥ ६-९० ॥
रसवृत्तीसी उगाणें । घेऊनि जिव्हाग्र शाहाणें ।
परि कायी कीजे नेणे । आपणापें चाखों ॥ ६-९१ ॥
तरि जिव्हे काई आपलें । चाखणें हन ठेलें ? ।
तैसे नव्हे संचलें । तेंचि तेकीं ॥ ६-९२ ॥
तैसा आत्मा सच्चिदानंदु । आपणया आपण सिद्धु ।
आतां काय दे शब्दु । तयाचें तया ॥ ६-९३ ॥
कोणाही प्रमाणाचेनि हातें । वस्तु घे ना नेघे आपणयातें ।
जो स्वयेंचि आइतें । घेणें ना न घेणें ॥ ६-९४ ॥
म्हणोनि आत्मा आत्मलाभें । नांदऊनि शब्द शोभे ।
येईल ऐसा न लभे । उमसुं घेवों ॥ ६-९५ ॥
एवं माध्यान्हींची दिवी । तम धाडी ना दिवो दावी ।
तैसी उपभयतां पदवी । शब्दा जाली ॥ ६-९६ ॥
आतां अविद्या नाहींपणें । नाहीं तयेतें नासणें ।
आत्मा सिद्धुचि मा कोणें । काय साधावें ? ॥ ६-९७ ॥
ऐसा उभय पक्षीं । बोला न लाहोनि नखी ।
हारपला प्रळयोदकीं । वोघु जैसा ॥ ६-९८ ॥
आतां बोला भागु कांहीं । असणें जयाच्या ठाईं ।
अर्थता तरि नाहीं । निपटुनियां ॥ ६-९९ ॥
बागुल आला म्हणितें । बोलणें जैसें रितें ।
कां आकाश वोळंबतें । तळहातीं ॥ ६-१०० ॥
तैसीं निरर्थकें जल्पें । होउनियां सपडपें ।
शोभती जैसें लेपे । रंगावरी ॥ ६-१०१ ॥
एवं शब्दैकजीवनें । बापुडीं ज्ञानें अज्ञानें ।
साचपणें वनें । चित्रींचीं जैसीं ॥ ६-१०२ ॥
या शब्दाचा निमाला । महाप्रळयो हो सरला ।
अभ्रासवें गेला । दुर्दिनु जैसा ॥ ६-१०३ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
शब्दखंडनं नाम षष्ठम प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
हा "अमृतानुभव" या संत ज्ञानेश्वरांच्या महान ग्रंथातील सहावे प्रकरण संपले आहे, ज्याचे नाव आहे "शब्दखंडन". या प्रकरणात संत ज्ञानेश्वरांनी शब्द आणि त्याचा आत्मज्ञानाशी असलेला संबंध यावर विस्तृत विवेचन केले आहे. यातून त्यांनी स्पष्ट केले आहे की, आत्मज्ञानाला शब्दांनी व्यक्त करता येत नाही. शब्द हे बाह्य साधन असून, आत्म्याच्या वास्तविक स्वरूपाची अनुभूती देण्यात ते असमर्थ आहेत.
या सहाव्या प्रकरणात त्यांनी विविध दृष्टांतांनी शब्दांची निरर्थकता दाखवली आहे. शब्द हे अविद्येच्या कारणांनी तयार होतात, पण आत्मज्ञानाच्या स्थितीत, शब्दांचा काहीच उपयोग नसतो, कारण आत्मा स्वतःच सर्वस्व आहे, आणि त्याला व्यक्त करण्यासाठी कोणत्याही माध्यमाची गरज नसते.
ग्रंथातील विचारांची गुंतागुंत आणि शब्दांच्या मर्यादांचे विवेचन करून त्यांनी साधकाला शब्दांच्या पलिकडील अनुभूतीकडे वळण्याचे मार्गदर्शन केले आहे.
प्रकरण सातवे – अज्ञानखंडन
येहवीं तरी अज्ञाना । जैं ज्ञानाची नसे क्षोभणा ।
तैं तरि काना । खालींच दडे ॥ ७-१ ॥
अंडसोनि अंधारीं । खद्योत दीप्ति शिरी ।
तैसें लटिकेंवरी । अनादि होय ॥ ७-२ ॥
जैसी स्वप्ना स्वप्नीं महिमा । तमीं मानु असे तमा ।
तेवीं अज्ञाना गरिमा । अज्ञानींचि ॥ ७-३ ॥
कोल्हेरीचे वारु । न येती धारकीं धरूं ।
नये लेणा श्रृंगारूं । वोडंबरीचा ॥ ७-४ ॥
हें जाणणेयाच्या घरीं । खोंचिलेंहि आन न करी ।
काई चांदिणां उठे लहरी । मृगजळाची ? ॥ ७-५ ॥
आणि ज्ञान हें जें म्हणिजे । तें अज्ञानचि पां दुजें ।
येक लपऊनि दाविजे । येक नव्हे ? ॥ ७-६ ॥
असो आतां या प्रस्तावो । आधीं अज्ञानाचा धांडोळा घेवों ।
मग तयाच्या साचीं लाहो । ज्ञानचि लटिकें ॥ ७-७ ॥
या अज्ञान ज्ञानातें । आंगींचि आहे जितें ।
तरी जेथें असे तयातें । नेण कां न करी ? ॥ ७-८ ॥
अज्ञान जेथ असावें । तेणें सर्वनेण होआवें ।
ऐसी जाती स्वभावें । अज्ञानाची ॥ ७-९ ॥
तरी शास्त्रमत ऐसें । जे आत्माचि अज्ञान असे ।
तेणेचि तो गिंवसे । आश्रो जरी ॥ ७-१० ॥
तरी निठितां दुजें । जैं अज्ञान आहे बिजें ।
तैं तेचि आथी हे बुझे । कोण येथें ? ॥ ७-११ ॥
अज्ञान तंव आपणयातें । जडपणें नेणे निरुतें ।
आणि प्रमाण प्रमाणातें । होत आहे ? ॥ ७-१२ ॥
या लागिं जरी अज्ञान । करील आपुलें ज्ञान ।
हें म्हणत खेंवो घेववी मौन । विरोधुचि ॥ ७-१३ ॥
आणि जाणति वस्तु येक । ते येणें अज्ञानें कीजे मूर्ख ।
तैं अज्ञान हे लेख । कवण धरी ? ॥ ७-१४ ॥
अहो आपणयाहि पुरता । नेणु न करवे जाणता ।
तयातें अज्ञान म्हणतां । लाजिजे कीं ? ॥ ७-१५ ॥
आभाळें भानु ग्रासे । तैं आभाळ कोणें प्रकाशे ? ।
सुषुप्ती सुषुप्तया रुसे । तैं तेचि कोणा ? ॥ ७-१६ ॥
तैसें अज्ञान असे जेथें । तेंचि जरी अज्ञान आतें ।
तरी अज्ञान अज्ञानातें । नेणतां गेलें ॥ ७-१७ ॥
ना तरी अज्ञान येक घडे । हें जयास्तव निवडे ।
तें अज्ञान नव्हे फुडे । कोणे काळीं ॥ ७-१८ ॥
पडळही आथी डोळा । आणि डोळा नव्हे आंधळा ।
तरी आथी या पोकळा । बोलिया कीं ॥ ७-१९ ॥
इंधनाच्या आंगीं । खवळलेन आगी ।
तें न जळे तैं वाउगी । शक्तिचि ते ॥ ७-२० ॥
आंधारु कोंडुनि घरीं । घरा पडसायी न करी ।
तैं आंधार इहीं अक्षरीं । न म्हणावा कीं ? ॥ ७-२१ ॥
वो जावों नेदी जागणें । तये निदेतें नीद कोण म्हणे ।
दिवसा नाणी उणें । तैं रात्रिचि कैंची ॥ ७-२२ ॥
तैसें आत्मा अज्ञान असकें । असतां तो न मुके ।
तैं अज्ञान शब्दा लटिलें । आलेंच कीं ॥ ७-२३ ॥
येहवी तरी आत्मया । माजीं अज्ञान असावया ।
कारण म्हणतां न्यावा । चुकी येईल कीं ॥ ७-२४ ॥
अज्ञान तममेळणी । आत्मा प्रकाशाची खाणी ।
आतां दोहीं मिळणी । येकी कैसी ? ॥ ७-२५ ॥
स्वप्न आणि जागरु । आठउ आणि विसरु ।
इयें युग्में येका हारु । चालती जरी ॥ ७-२६ ॥
शीता तापा एकवट । वाहे वस्तीची वाट ।
कां तमें बांधिजे मोट । सूर्यरश्मींची ॥ ७-२७ ॥
नाना राती आणि दिवो । येती येके ठाईं राहों ।
तैं आत्मा जिवें जिवो । अज्ञानाचेनि ॥ ७-२८ ॥
हें असो मृत्यु आणि जिणें । इयें शोभती जरी मेहुणे ।
तरी आत्मेनि असणें । अज्ञानेंसि ॥ ७-२९ ॥
अहो आत्मेन जे बाधे । तेंचि आत्मेनसि नांदे ? ।
ऐसीं काईसीं विरुद्धें । बोलणीं इयें ॥ ७-३० ॥
अहो अंधारपणाची पैज । सांडूनी अंधार तेज ।
जाला तैं सहज । सूर्यचि निभ्रांत । ७-३१ ॥
दुलांकूडपण सांडलें । आणि आगीपण मांडिलें ।
तैं तेंचि आगी जालें । इंधन कीं ॥ ७-३२ ॥
का गंगा पावत खेंवो । आनपणाचा ठावो ।
सांडी तैं गंगा हो । लाहे पाणी ॥ ७-३३ ॥
तैसें अज्ञान हें अज्ञान नोहे । तरी आत्मा असकें असों लाहे ।
येहवीं अज्ञान होये । लागलाचि ॥ ७-३४ ॥
आत्मेनसी विरोधी । म्हणोनि नुरेचि इये संबंधीं ।
वेगळी तरी सिद्धि । जायेचिना ॥ ७-३५ ॥
लवणाची मासोळी । जरी जाली निवाळी ।
तरी जळीं ना जळावेगळी । न जिये जेवीं ॥ ७-३६ ॥
जें अज्ञान येथें नसे । तरीच आत्मा असे ।
म्हणोनि बोलणीं वाइसें । नायकावीं कीं ॥ ७-३७ ॥
दोरीं सर्पाभास होये । तो तेणें दोरें बांधों ये ? ।
ना दवडणें न साहे । जयापरी ॥ ७-३८ ॥
नाना पुनिवेचे आंधारें । दिहा भेणें रात्रीं महुरें ।
कीं येतांचि सुधाकरें । गिळिजे जेवीं ॥ ७-३९ ॥
तियापरी उभयतां । अज्ञान शब्द गेला वृथा ।
हा तर्कावांचूनि हाता । स्वरूपें नये ॥ ७-४० ॥
तरी अज्ञान स्वरूपें कैसें । काय कार्यानुमेय असे ।
कीं प्रत्यक्षचि दिसे । धांडोळूं आतां ॥ ७-४१ ॥
अहो प्रत्यक्षादि प्रमाणीं । कीजे जयाची घेणी ।
ते अज्ञानाची करणी । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४२ ॥
जैसी अंकुरेंसी सरळ । वेली दिसे वेल्हाळ ।
तें बीज नव्हे केवळ । बीजकार्य होय ॥ ७-४३ ॥
कां शुभाशुभ रूपें । स्वप्नदृष्टी आरोपें ।
तें नीद नव्हे जाउपें । निदेचें कीं ॥ ७-४४ ॥
नाना चांदु एक असे । तो व्योमीं दुजा दिसे ।
तें तिमिरकार्य जैसें । तिमिर नव्हे ॥ ७-४५ ॥
तैसें प्रमाता प्रमेय । प्रमाण जें त्रय ।
तें अज्ञानाचें कार्य । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४६ ॥
म्हणोनि प्रत्यक्षादिकीं । अज्ञान कार्यविशेखीं ।
नेघे तें असेये विखीं । आनु नाहीं ॥ ७-४७ ॥
अज्ञान कार्यपणें । घेइजे तें अज्ञान म्हणे ।
तरी घेतांहि करणें । तयाचेंची ॥ ७-४८ ॥
स्वप्नीं दिसे तें स्वप्न । मा देखता काय आन ।
तैसें कार्यचि अज्ञान । केवळ जरी ॥ ७-४९ ॥
तरी चाखिला गुळ गुळें । माखिलें काजळ काजळें ।
कां घेपे देपे शुळें । हालया सुळु ॥ ७-५० ॥
तैसें कारण अभिन्नपणें । कार्यही अज्ञान होणें ।
तें अज्ञानचि मा काय कोणें । घेपे देपे ॥ ७-५१ ॥
आतां घेतें घेइजेतें ऐसा । विचारु नये मानसा ।
तरी प्रमाण जाला मासा । मृगजळींचा ना ? ॥ ७-५२ ॥
तंव प्रमाणाचिया मापा । न संपडेचि जे बापा ।
तया आणि खपुष्पा । विशेषु काई ? ॥ ७-५३ ॥
मा हे प्रमाणचि नुरवी । आतां आथी हें कोण प्रस्तावी ।
येणें बोलें ही जाणावी । अज्ञानउखी ॥ ७-५४ ॥
एवं प्रत्यक्ष अनुमान । प्रमाणां भाजन ।
नहोनि जालें अज्ञान । अप्रमाण ॥ ७-५५ ॥
ना स्वकार्यातें विये । जें कारणपणा नये ।
मी अज्ञान ऐसें बिहे । मानूं साचें ॥ ७-५६ ॥
आत्मया स्वप्न दाऊं । न शके कीर बहू ।
परि ठायें ठाउ । निदेजउं नेणें ॥ ७-५७ ॥
हें असो जिये वेळे । आत्मपणेंचि निखळें ।
आत्मा अज्ञानमेळें । असे तेणें ॥ ७-५८ ॥
जैसें न करितां मंथन । काष्ठीं अवस्थान ।
जैसें कां हुताशन । सामर्थ्यांचें ॥ ७-५९ ॥
तैसें आत्मा ऐसें नांव । न साहे आत्मयाची बरव ।
तैं कांहीं अज्ञान हांव । बांधतें कां ? ॥ ७-६० ॥
काइ दीप जैं न लाविजे । तैंचि काजळी फेडिजे ।
कां नुगवत्या वाळिजे । रुखाची छाया ॥ ६१ ॥
नाना नुठितां देहदशा । कालऊनि लाविजे चिकसा ।
न घडितां आरिसा । उटिजे काई ॥ ६२ ॥
कां वोहाच्या दुधीं । सायचि असावी आधीं ।
मग ते फेडूं इये बुद्धी । पवाडु कीजे ॥ ७-६३ ॥
तैसें आत्मयाच्या ठाई । जैं आत्मपणा ठवो नाहीं ।
तैं अज्ञान कांहीं । सारिखें कैसें ॥ ७-६४ ॥
म्हणोनि तेव्हांही अज्ञान नसे । हें जालेंचि आहे आपैसें ।
आतां रिकामेंचि काइसें । नाहीं म्हणो ॥ ७-६५ ॥
ऐसाहि आत्मा जेव्हां । जैं नातळे भावाभावा ।
अज्ञान असे तेव्हां । तरी तें ऐसें ॥ ७-६६ ॥
जैसें घटाचें नाहींपण । फुटोनि होय शतचूर्ण ।
कीं सर्वांपरी मरण । मालवलें कीं ॥ ७-६७ ॥
नाना निदे नीद आली । कीं मूर्छां मूर्छें गेली ।
कीं आंधारी पडली । अंधकूपीं ॥ ७-६८ ॥
काअभाव अवघडला । का केळीचा गाभा मोडला ।
चोखळा आसुडला । आकाशाचा ॥ ७-६९ ॥
कां निवटलिया सूदलें विख । मुकियाचें बांधलें मुख ।
नाना नुठितां लेख । पुसिलें जैसें ॥ ७-७० ॥
तैसें अज्ञान आपुली वेळ । भोगी हेचि टवाळ ।
आतां तरी केवळ । वस्तु होऊनि नसे ॥ ७-७१ ॥
देखा वांझ कैसी विये ? । विरूढती भाजली बियें ? ।
कीं सूर्य कोण्हा लाहे । अंधारातें ? ॥ ७-७२ ॥
तैसा चिन्मात्रे चोखडा । भलतैसा अज्ञानाचा झाडा ।
घेतला तरी पवाडा । येईल काई ? ॥ ७-७३ ॥
जे सायेचिये चाडे । डहुळिजे दुधाचें भांडें।
ते दिसे कीं विघडे । तैसें हें पां ॥ ७-७४ ॥
नाना नीद धरावया हातीं । चेउनी उठिला झडती ।
ते लाभे कीं थिती । नासिली होय ॥ ७-७५ ॥
तेवीं पाहावया अज्ञान ऐसें । हें आंगीं पिसें काइसें ।
न पाहतां आपैसें । न पाहणेंचि कीं ॥ ७-७६ ॥
एवं कोण्हेही परी । अज्ञानभावाची उजरी ।
न पडेचि नगरीं । विचाराचिये ॥ ७-७७ ॥
अहो कोण्हेही वेळे । आत्मा अथवा वेगळें ।
विचाराचे डोळे । देखते का ? ॥ ७-७८ ॥
ना निर्धाराचें तोंड न माखे । प्रमाण स्वप्नींही नाइके ।
कीं निरुती हन मुके । अनसाईपणा ॥ ७-७९ ॥
इतुलियाही भागु । अज्ञानाचा तरी तो मागु ।
निगे ऐसा बागु । पडतां कां देवा ॥ ७-८० ॥
अंवसेचेनि चंद्रबिंबें । निर्वाळिलिये शोभे ।
कां मांडलें जैसे खांबे । शशविषाणाचे ॥ ७-८१॥
नाना गगनौलाचिया माळा । वांजेच्या जालया गळा ।
घापती तो सोहळा । पाविजत असे ॥ ७-८२ ॥
आणून कांसवीचें तुप । भरू आकाशाचें माप ।
तरी साचा येती संकल्प । ऐसे ऐसे ॥ ७-८३ ॥
आम्हीं येऊनि जाऊनि पुढती । अज्ञान आणावें निरुती ।
तें नाहीं तरी किती । वतवतूं पां ॥ ७-८४ ॥
म्हणोनि अज्ञान अक्षरें । नुमसूं आतां निदसुरें ।
परी आन येक स्फुरे । इयेविषयीं ॥ ७-८५ ॥
आपणया ना आणिकातें । देखोनि होय देखतें ।
वस्तु ऐसिया पुरतें । नव्हेचि आंगें ॥ ७-८६ ॥
तरी ते आपणयापुढें । दृश्य पघळे येव्हडें ।
आपण करी फुडें । द्रष्टेपणें ॥ ७-८७ ॥
जेथ आत्मत्वाचें सांकडे । तेथ उठे हें येव्हडें ।
उठिलें तरी रोकडें । देखतसों ॥ ७-८८ ॥
न दिसे जरी अज्ञान । तरी आहे हें नव्हे आन ।
यया दृश्यानुमान । प्रमाण जालें ॥ ७-८९ ॥
ना तरी चंद्रु येक असे । तो व्योमीं दुणावला दिसे ।
तरी डोळां तिमिर ऐसें । मानूं ये कीं ॥ ७-९० ॥
भूमीवेगळीं झाडें । पाणी घेती कवणीकडे ।
न दिसती आणि अपाडें । साजीं असती॥ ७-९१ ॥
तरी भरंवसेनि मुळें । पाणी घेती हें न टळें ।
तैसें अज्ञान कळें । दृष्यास्तव ॥ ७-९२ ॥
चेइलिया नीद जाये । निद्रिता तंव ठाउवी नोहे ।
परी स्वप्न दाऊनि आहे । म्हणों ये कीं ॥ ७-९३ ॥
म्हणोन वस्तुमात्रें चोखें । दृश्य जरी येव्हडें फांके ।
तेव्हां अज्ञान आथी सुखें । म्हणों ये कीं ॥ ७-९४ ॥
अगा ऐसिया ज्ञानातें । अज्ञान म्हणणें केउतें ।
काय दिवो करी तयातें । अंधारु म्हणिपे ? ॥ ७-९५ ॥
अगा चंद्रापासून उजळ । जेणें राविली वस्तु धवळ ।
तयातें काजळ । म्हणिजतसे ॥ ७-९६ ॥
आगीचें काज पाणी । निफजा जरी आणी ।
अज्ञान इया वहणी । मानूं तरी तें ॥ ७-९७ ॥
कळीं पूर्ण चंद्रमा । आणून मेळवी अमा ।
तरी ज्ञान हें अज्ञान नामा । पात्र होईजे ॥ ७-९८ ॥
वोरसोनि लोभें । विष कां अमृतें दुभे ।
ना दुभे तरी लाभे । विषचि म्हणणें ॥ ७-९९ ॥
तैसा जाणणेयाचा वेव्हारू । जेथें माखला समोरु ।
तेथें आणिजे पुरू । अज्ञानाचा ॥ ७-१०० ॥
तया नांव अज्ञान ऐसें । तरी ज्ञान होआवें तें कैसें ? ।
येहवीं कांहींचि असे । आत्मा काई ? ॥ ७-१०१ ॥
कांहींच जया न होणें । होय तें स्वतां नेणे ।
तरी शून्याचीं देवांगणें । प्रमाणासी ॥ ७-१०२ ॥
असे म्हणावयाजोगें । नाचरे कीर आंगें ।
परी नाहीं हें न लागे । जोडावेंचि ॥ ७-१०३ ॥
कोणाचे असणेंनवीण असे । कोणी न देखतांचि दिसे ।
हें आथी तरी काईसें । हरतलेपण ॥ ७-१०४ ॥
मिथ्यावादाची कुटी आली । ते निवांतचि साहिली ।
विशेषाही दिधली । पाठी जेणें ॥ ७-१०५ ॥
जो निमालीही नीद देखे । तो सर्वज्ञ येवढें काय चुके ? ।
परी दृश्याचिये न टेके । सोईं जो ॥ ७-१०६ ॥
वेद काय काय न बोले । परी नांवचि नाहीं घेतलें ।
ऐसें कांहीं जोडिलें । नाहीं जेणें ॥ ७-१०७ ॥
सूर्यो कोणा न पाहे ? । परि आत्मा दाविला आहे ? ।
गगनें व्यापिता ठाये । ऐसी वस्तु ॥ ७-१०८ ॥
देह हाडांची मोळी । मी म्हणोनि पोटाळी ।
तो अहंकारु गाळी । पदार्थु हा ॥ ७-१०९ ॥
बुद्धि बोद्ध्या सोके । ते येव्हडी वस्तु चुके ।
मना संकल्प निके । याहीहुनि ॥ ७-११० ॥
विषयाची बरडी । अखंड घासती तोंडीं ।
तियें इंद्रियें गोडी । न घेपती हे ॥ ७-१११ ॥
परी नाहींपणासगट । खाऊनि भरिलें पोट ।
ते कोणाही सगट । कां फावेल ? ॥ ७-११२ ॥
जो आपणासी नव्हे विखो । तो कोणा लाहे देखो ।
जे वाणी न सके चाखों । आपणापें ॥ ७-११३ ॥
हें असो नामें रूपें । पुढां सुनि अमूपें ।
जेथें आलीच वासिपे । अविद्या हे ॥ ७-११४॥
म्हणोनि आपलेंचि मुख । पाहावयाची भूक ।
न वाणे मा आणिक । कें रिघेल ? ॥ ७-११५ ॥
नाडिले जें वादीकोडें । आंतुचि बाहेर सवडे ।
तैसा निर्णो सुनाथा पडे । केला जेथें ॥ ७-११६ ॥
कां मस्तकान्त निर्धारिली । जो छाया उडों पाहे आपुली ।
तयाची फांवली । बुद्धि जैसी ॥ ७-११७ ॥
तैसें टणकोनि सर्वथा । हे ते ऐसी व्यवस्था ।
करी तो चुके हाता । वस्तूचा जिये ॥ ७-११८ ॥
आतां सांगिजे तें केउतें । शब्दाचा संसारा नाहीं जेथें ।
दर्शना बीजें तेथे । जाणीव आणी ? ॥ ७-११९ ॥
जयाचेनि बळें । अचक्षुपण आंधळें ।
फिटोनि वस्तु मिळे । देखणी दशा ॥ ७-१२० ॥
आपुलेंचि दृश्यपण । उमसो न लाहे आपण ।
द्रष्टत्वा कीर आण । पडली असतां ॥ ७-१२१ ॥
कोणा कोण भेटे ? । दिठी कैंची फुटे ? ।
ऐक्यासकट पोटें । आटोनि गेलीं ॥ ७-१२२ ॥
येव्हढेंही सांकडें । जेणें सारोनि येकीकडे ।
उघडिलीं कवाडें । प्रकाशाचीं ॥ ७-१२३ ॥
दृश्याचिया सृष्टी । दिठीवरी दिठी ।
उठलिया तळवटीं । चिन्मात्रची ॥ ७-१२४ ॥
दर्शनऋद्धि बहुवसा । चिच्छेषु मातला ऐसा ।
जे शिळा न पाहे आरिसा । वेद्यरत्नाचा ॥ ७-१२५ ॥
क्षणीं क्षणीं नीच नवी । दृश्याची चोख मदवी ।
दिठीकरवीं वेढवी । उदार जे ॥ ७-१२६ ॥
मागिलिये क्षणीचीं अंगें । पारुसी म्हणोनियां वेगें ।
सांडूनि दृष्टि रिगे । नवेया रूपा ॥ ७-१२७ ॥
तैसीच प्रतिक्षणीं । जाणिवेचीं लेणीं ।
लेऊनि आणी । जाणतेपण ॥ ७-१२८ ॥
तया परमात्मपदीचें शेष । ना काहीं तया सुसास ।
आणि होय येव्हडी कास । घातली जेणें ॥ ७-१२९ ॥
सर्वज्ञतेची परी । चिन्मात्राचे तोंडवरी ।
परी तें आन घरीं जाणिजेना ॥ ७-१३० ॥
एवं ज्ञानाज्ञान मिठी । तेंही फांकतसे दिठी ।
दृश्यपणें ये भेटी । आपणपयां ॥ ७-१३१ ॥
तें दृश्य मोटकें देखें । आपण स्वयें दृष्टत्वें तोखे ।
तेंचि दिठीचेनि मुखें । माजीं दाटे ॥ ७-१३२ ॥
तेव्हां घेणें देणें घटे । परी ऐक्याचें सूत न तुटे ।
जेवीं मुखीं मुख वाटे । दर्पणें केलें ७-१३३ ॥
अंगें अंगवरी पहुडे । चेइला वेगळा न पडे ।
तया वारुवाचेनि पाडें । घेणें देणें ॥ ७-१३४ ॥
पाणी कल्लोळाचेनि मिसें । आपणपें वेल्हावे जैसें ।
वस्तु वस्तुत्वें खेळों ये तैसें । सुखें लाहे ॥ ७-१३५ ॥
गुंफिवा ज्वाळांचिया माळा । लेइलियाही अनळा ।
भेदाचिया आहाळां । काय पडणें आहे ? ॥ ७-१३६ ॥
किं रश्मीचेनि परिवारें । वेढुनि घेतला थोरें ।
तरी सूर्यासि दुसरें । बोलों येईल ? ॥ ७-१३७ ॥
चांदणियाचा गिंवसु । चांदावरी पडिलिया बहुवसु ।
काय केवळपणीं त्रासु । देखिजेल ? ॥ ७-१३८ ॥
दळाचिया सहस्रवरी । फांको आपुलिया परी ।
परी नाहीं दुसरी । भास कमळीं ॥ ७-१३९ ॥
सहस्रवरी बाहिया । आहाती सहस्रर्जुना राया ।
तरी तो काय तिया । येकोत्तरावा ? ॥ ७-१४० ॥
सौकटाचिया वोजा । पसरो कां बहू पुंजा ।
परी ताथुवीं दुजा । भाव आहे ? ॥ ७-१४१ ॥
कोडीवरी शब्दांचा । मेळावा घरीं वाचेचा ।
मीनला तही वाचा । मात्र कीं ते ॥ ७-१४२ ॥
तैसे दृश्याचे डाखळे । नाना दृष्टीचे उमाळे ।
उठती लेखावेगळे । द्रष्टत्वेंचि ॥ ७-१४३ ॥
गुळाचा बांधा । फुटलिया मोडीचा धांदा ।
जाला तरी नुसधा । गूळचि कीं तो ॥ ७-१४४ ॥
तैसें हें दृश्य देखो । कीं बहू होऊनि फांको ।
परी भेदाचा नव्हे विखो । तेचि म्हणोनि ॥ ७-१४५ ॥
तया आत्मयाच्या भाखा । न पडेचि दुसरी रेखा ।
जही विश्वा अशेखा । भरला आहे ॥ ७-१४६ ॥
दुबंधा क्षिरोदकीं । बाणें परी अनेकीं ।
दिसती तरी तितुकीं । सुतें आथी ? ॥ ७-१४७ ॥
पातयाचि मिठी । नुकलितां दिठी ।
अवघियाची सृष्टी । पाविजे जरी ॥ ७-१४८ ॥
न फुटतां बीजकणिका । माजीं विस्तारे वटु असिका ।
तरी अद्वैतफांका । उपमा आथी ॥ ७-१४९ ॥
मग मातें म्यां न देखावें । ऐसेही भरे हावें ।
तरी आंगाचिये विसवे । सेजेवरी ॥ ७-१५० ॥
पातयाचि मिठी । पडलिया कीजे दिठी ।
आपुलेचि पोटीं । रिगोनि असणें ॥ ७-१५१ ॥
कां नुदेलिया सुधाकरु । आपणपें भरे सागरु ।
ना कूर्मी गिली विस्तारु । आपेंआप ॥ ७-१५२ ॥
अवसेचिये दिवसीं । सतराविये अंशीं ।
स्वयें जैसें शशी । रिगणें होय ॥ ७-१५३ ॥
तैसें दृश्य जिणतां द्रष्टे । पडले जैताचिये कुटे ।
तया नांव वावटे । आपणपयां ॥ ७-१५४ ॥
सहजें आघवेंचि आहे । तरी कोणा कोण पाहे ? ।
तें न देखणेंचि आहे । स्वरूप निद्रा ॥ ७-१५५ ॥
नाना न देखणें नको । म्हणे मीचि मातें देखो ।
तरी आपेंआप विखो । अपैसें असे ॥ ७-१५६ ॥
जें अनादिच दृश्यपणें । अनादिच देखणें ।
हें आतां कायी कोणें । रचूं जावें ? ॥ ७-१५७ ॥
अवकाशेशीं गगना । गतीसीं पवना ।
कीं दीप्तीसीं तपना । संबंधु कीजे ? ॥ ७-१५८ ॥
विश्वपणें उजिवडे । तरी विश्व देखे फुडें ।
ना तें नाहीं तेव्हढें । नाहींची देखे ॥ ७-१५९ ॥
विश्वाचें असे नाहीं । विपायें बुडालियाही ।
तही दशा ऐसिही । देखतचि असे ॥ ७-१६० ॥
कापुराहि आथी चांदिणें । कीं तोचि न माखे तेणें ।
तैसें केवळ देखणें । ठायें ठावो ॥ ७-१६१ ॥
किंबहुना ऐसें । वस्तु भलतिये दशे ।
देखतचि असे । आपणपयातें ॥ ७-१६२ ॥
मनोरथांचीं देशांतरें । मनीं प्रकाशून नरें ।
मग तेथें आदरें । हिंडे जैसा ॥ ७-१६३ ॥
कां दाटला डोळा डोळ्यां । डोळा चितारा होऊनियां ।
स्फुरे चोख म्हणौनियां । विस्मो नाहीं ॥ ७-१६४ ॥
यालागीं एकें चिद्रूपें । देखिजे कां आरोपे ।
आपणयां आपणपें । काय काज ? ॥ ७-१६५ ॥
किळेचें पांघरुन । आपजवी रत्न कोण ? ।
कीं सोने ले सोनें पण । जोड जोडूं ? ॥ ७-१६६ ॥
चंदन सौरभ वेढी ? । कीं सुधा आपणया वाढी ? ।
कीं गूळ चाखे गोडी ? । ऐसें आथी हें ? ॥ ७-१६७ ॥
कीं उजाळाचे किळे । कापुरा पुटीं दिधलें ? ।
कीं ताऊन ऊन केलें । आगीतें काई ? ॥ ७-१६८ ॥
ना ना ते लता । आपुले वेली गुंडाळितां ।
घर करी न करितां । जयापरी ॥ ७-१६९ ॥
कां प्रभेचा उभला । दीपप्रकाश संचला ।
तैसा चैतन्यें गिंवसला । चिद्रूप स्फुरे ॥ ७-१७० ॥
ऐसें आपणया आपण । आपुलें निरीक्षण ।
करावें येणेंवीण । करितुचि असे ॥ ७-१७१ ॥
ऐसें हें देखणें न देखणें । हें आंधरें चांदिणें ।
मा चंद्रासि उणें । स्फुरतें का ? ॥ ७-१७२ ॥
म्हणोनि हें न व्हावे । ऐसेंही करूं पावे ।
तरी तैसाचि स्वभावें । आयिता असे ॥ ७-१७३ ॥
द्रष्टा दृश्य ऐसें । अळुमाळु दोनी दिसे ।
तेंही परस्परानुप्रवेशें । कांहीं ना कीं ॥ ७-१७४ ॥
तेथें दृश्य द्रष्टां भरे । । द्रष्टेपण दृश्यीं न सरे ।
मा दोन्ही न होनि उरे । दोहींचें साच ॥ ७-१७५ ॥
मग भलतेथ भलतेव्हां । माझारीले दृश्य-द्रष्टाभावा ।
आटणी करीत खेंवा । येती दोन्ही ॥ ७-१७६ ॥
कापुरीं अग्निप्रवेशु । कीं अग्नि घातला पोतासु ।
ऐसें नव्हे संसरिसु । वेंचु जाला ॥ ७-१७७ ॥
येका येकु वेंचला । शून्य बिंदु शून्यें पुसिला ।
द्रष्टा दृश्याचा निमाला । तैसें होय ॥ ७-१७८ ॥
किंबहुना आपुलिया । प्रतिबिंबा झोंबिनलिया ।
झोंबीसकट आटोनियां । जाईजे जेवीं ॥ ७-१७९ ॥
तैसें रुसता दृष्टी । द्रष्टा दृश्य भेटी ।
येती तेथें मिठी । दोहींची पडे ॥ ७-१८० ॥
सिंधु पूर्वापर । न मिळती तंवचि सागर ।
मग येकवट नीर । जैसें होय ॥ ७-१८१ ॥
बहुये हें त्रिपुटी । सहजें होतया राहटी ।
प्रतिक्षणीं काय ठी । करीतसे ? ॥ ७-१८२ ॥
दोनी विशेषें गिळी । ना निर्विशिष्टातें उगळी ।
उघडीझांपी येकेंच डोळीं । वस्तुचि हे ॥ ७-१८३ ॥
पातया पातें मिळे । कीं दृष्ट्ट्त्वें सैंघ पघळे ।
तिये उन्मळितां मावळे । नवलावो हा ॥ ७-१८४ ॥
द्रष्टा दृश्याचा ग्रासी । मध्यें लेखु विकासी ।
योगभूमिका ऐसी । अंगीं वाजे ॥ ७-१८५ ॥
उठिला तरंगु बैसे । पुढें आनुही नुमसे ।
ऐसा ठाईं जैसे । पाणी होय ॥ ७-१८६ ॥
कां नीद सरोनि गेली । जागृती नाहीं चेयिली ।
तेव्हां होय आपुली । जैसी स्थिति ॥ ७-१८७ ॥
नाना येका ठाऊनि उठी । अन्यत्र नव्हे पैठी ।
हे गमे तैशिया दृष्टी । दिठी सुतां ॥ ७-१८८ ॥
कां मावळो सरला दिवो । रात्रीचा न करी प्रसवो ।
तेणें गगनें हा भावो । वाखाणिला ॥ ७-१८९ ॥
घेतला स्वासु बुडाला । घापता नाहीं उठिला ।
तैसा दोहींसि सिवतला । नव्हे जो अर्थु ॥ ७-१९० ॥
कीं अवघांचि करणीं । विषयांची घेणी ।
करितांचि येके क्षणीं । जें कीं आहे ॥ ७-१९१ ॥
तयासारिखा ठावो । हा निकराचा आत्मभावो ।
येणें कां पाहों । न पाहों लाभे ? ॥ ७-१९२ ॥
कायी आपुलिये भूमिके । आरिसा आपुलें निकें ।
पाहों न पाहों शके । हें कें आहे ? ॥ ७-१९३ ॥
कां समोर पाठिमोरिया । मुखें होऊं ये आरिसिया ।
वांचूनि तयाप्रति तया । होआवें कां ? ॥ ७-१९४ ॥
सर्वांगें देखणा रवी । परी ऐसें घडे कवीं ।
जे उदोअस्तूंचीं चवी । स्वयें घेपे ? ॥ ७-१९५ ॥
कीं रसु आपणिया पिये ? । कीं तोंड लपऊनि ठाये ? ।
हें रसपणें नव्हे । तया जैसें ॥ ७-१९६ ॥
तैसें पाहणें न पाहणें । पाहणेंपणेंचि हा नेणे ।
आणि दोन्ही हें येणें । स्वयेंचि असिजे ॥ ७-१९७ ॥
जें पाहणेंचि म्हणौनियां । पाहणें नव्हे आपणयां ।
तैं न पाहणें आपसया । हाचि आहे ॥ ७-१९८ ॥
आणि न पाहणें मा कैसें । आपणपें पाहों बैसे ? ।
तरी पाहणें हें ऐसें । हाचि पुढती ॥ ७-१९९ ॥
हीं दोन्ही परस्परें । नांदती एका हारें ।
बांधोनि येरयेरें । नाहीं केलें ॥ ७-२०० ॥
पाहाणया पाहणें आहे । तरी न पाहणें हेंचि नोहे ।
म्हणौनि याची सोये । नेणती दोन्ही ॥ ७-२०१ ॥
एवं पाहणें न पाहणें । चोरूनियां असणें ।
ना पाहे तरी कोणें । काय पाहिलें ? ॥ ७-२०२ ॥
दिसत्यानें दृश्य भासे । म्हणावें ना देखिलें ऐसें ।
तरी दृश्यास्तव दिसे । ऐसें नाहीं ॥ ७-२०३ ॥
दृश्य कीर दृष्टीसी दिसे । परी साच कीं द्रष्टा असे ।
आतां नाहीं तें कैसें । देखिलें होये ? ॥ ७-२०४ ॥
मुख दिसो कां दर्पणीं । परी असणें कीं तये मुखपणीं ।
तरी जाली ते वायाणी । प्रतीति कीं ॥ ७-२०५ ॥
देखतांची आपणयातें । आलिये निदेचेनि हातें ।
तया स्वप्ना ऐसा येथें । निहाळितां ॥ २०६ ॥
निद्रिस्तु सुखासनीं । वाहिजे आनु वाहणीं ।
तो साच काय तेसणी । दशा पावे ? ॥ ७-२०७ ॥
कीं सिसेंवीण येक येकें । दाविलीं राज्य करिती रंकें ।
तैसींचि तियें सतुकें । आथी काई ? ॥ २०८ ॥
ते निद्रा जेव्हां नाहीं । तेव्हां जो जैसा जिये ठाई ।
तैसाची स्वप्नी कांहीं । न पविजेचि कीं ॥ ७-२०९ ॥
तान्हेलया मृगतृष्णा । न भेटलेया शिणु जेसणा ।
मा भेटलेया कोणा । काय भेटलें ॥ ७-२१० ॥
कीं साउलीचेनि व्याजें । मेळविलें जेणें दुजे ।
तयाचें करणें वांझें । जालें जैसें ॥ ७-२११ ॥
तैसें दृश्य करूनियां । द्रष्ट्यातें द्रष्ट्या ।
दाऊनि धाडिलें वाया । दाविलेपणही ॥ ७-२१२ ॥
जें दृश्य द्रष्टाचि आहे । मा दावणें कां साहे ? ।
न दाविजे तरी नोहे । तया तो काई ? ॥ ७-२१३ ॥
आरिसा पां न पाहे । तरी मुखचि वाया जाये ? ।
तेणेंवीण आहे । आपणपें कीं ॥ ७-२१४ ॥
तैसें आत्मयातें आत्मया । न दाविजे पैं माया ।
तरी आत्मा वावो कीं वायां । तेचि कीं ना ? ॥ ७-२१५ ॥
म्हणोनि आपणापें द्रष्टा । न करितां असें पैठां ।
आतां जालाचि दिठा । कां न करावा ॥ ७-२१६ ॥
नाना मागुतें दाविलें । तरी पुनरुक्त जालें ।
येणेंहि बोलें गेलें । दावणें वृथा ॥ ७-२१७ ॥
दोरासर्पाभासा । साचपणें दोरु कां जैसा ।
द्रष्टा दृश्या तैसा । द्रष्टा साचु ॥ ७-२१८ ॥
दर्पणें आणि मुखें । मुख दिसे हें न चुके ।
परी मुखीं मुख सतुकें । दर्पणीं नाहीं ॥ ७-२१९ ॥
तैसे द्रष्टा दृश्या दोहों । साच कीं देखता ठावो ।
म्हणौनि दृश्य तें वावो । देखिलें जही ॥ ७-२२० ॥
वावो कीर होये । तही दिसत तंव आहे ।
येणें बोलें होये । आथी ऐसें ॥ ७-२२१ ॥
तरी आन आनातें । देखोन होय देखतें ।
तरी मानूं येतें देखिलें ऐसें ॥ ७-२२२ ॥
येथें देखोनि कां न देखोनि । ऐक्य कां नाना होऊनि ।
परि हा येणेंवाचूनि । देखणें असे ? ॥ ७-२२३ ॥
आरिशानें हो कां दाविलें । तरी मुखचि मुखें देखिलें ।
तो न दावी तरी संचलें । मुखचि मुखीं ॥ ७-२२४ ॥
तैसें दाविलें नाहीं । तरी हाचि ययाचा ठाईं ।
ना दाविला तरीही । हाचि यया ॥ ७-२२५ ॥
जागृती दाविला । कां निदा हारविला ।
परी जैसा येकला । पुरुषपुरुषीं ॥ ७-२२६ ॥
कां रायातें तूं रावो । ऐसा दाविजे प्रत्ययो ।
तही ठायें ठावो । राजाचि असे ॥ ७-२२७ ॥
ना तरी रायपण राया । नाणिजे कीं प्रत्यया ।
तही कांहीं उणें तया । माजी असे ? ॥ ७-२२८ ॥
तैसें दावितां न दावितां । हा ययापरौता ।
चढे न तुटे आईता । असतचि असे ॥ ७-२२९ ॥
तरी कां निमित्य पिसें । हा यया दाऊं बैसें ।
देखतें नाहीं तैं आरिसे । देखावे कोणें ? ॥ ७-२३० ॥
दीपु दावी तयातें रची । कीं तेणेंची सिद्धि दीपाची ।
तैसी सत्ता निमित्ताची । येणें साच ॥ ७-२३१ ॥
वन्हीतें वन्हीशिखा । प्रकाशी कीर देखा ।
परी वन्ही न होनि लेखा । येईल काई ? ॥ ७-२३२ ॥
आणि निमित्त जें बोलावें । तें येणें दिसोनि दावावें ।
देखिलें तरी स्वभावें । दृश्यही हा ॥ ७-२३३ ॥
म्हणौन
अर्थ:
हे काव्य अज्ञान आणि ज्ञानाच्या गूढ आणि गहन तत्त्वांचे विवेचन करते. हे विचार व्यक्तीच्या अंतर्मुखतेकडे नेतो, जिथे ज्ञानाची साक्षात्कार करण्याची प्रक्रिया आणि अज्ञानाची ओळख यांची चर्चा केली जाते. हे काही प्रमुख विचार आणि उपदेश यांचा संदर्भ देतो:
अज्ञानाची परिभाषा: कवी अज्ञानाला एक काळा, खडकाळ मार्ग म्हणून दर्शवितो, ज्यामध्ये ज्ञानाची शुद्धता हरवली जाते.
ज्ञान आणि अज्ञानाचा संबंध: ज्ञानाने अज्ञानाच्या अस्तित्वाला सामोरे जावे लागते. अज्ञानाचं ओळखून ज्ञानाचा प्रकाश पसरवला जातो.
आत्मा आणि जग: आत्मा आणि बाह्य जगाचे संबंध आणि त्यांच्यामध्ये अज्ञान कसे कडवट आहे, यावर चर्चा केली जाते.
अज्ञानीची स्थिती: अज्ञानी व्यक्ती स्वप्नात जिवंत असतो, परंतु वास्तविकता कशा प्रकारे त्याला दर्शवित नाही हे स्पष्ट केले जाते.
दृष्टिकोनाचा बदल: काव्यातील विचार प्रक्रियेमुळे वाचन करणाऱ्याला अज्ञानावर विजय मिळवून ज्ञानाच्या प्रकाशात येण्यास प्रवृत्त केले जाते.
या काव्यातील गूढता आणि ज्ञानाची गहराई एकत्रितपणे मनन करण्यास प्रवृत्त करते, जे आत्मा आणि अज्ञानाच्या कार्यप्रणालीचे निरीक्षण करते. हे जीवनाचे अनेक पैलू दर्शविते, जसे की आत्मा, अज्ञान, आणि यांच्यामध्ये असलेले ताणतणाव.
प्रकरण आठवे – ज्ञानखंडन
तैसें आमुचेनि नांवें । अज्ञानाचें ज्ञानही नव्हे ।
आम्हांलागीं गुरुदेवें । आम्हीच केलों ॥ ८-१ ॥
परी आम्हा आम्ही आहों । तें इअसें पाहो जावों ।
तंव काय कीजे ठावो । लजिजे ऐसा ॥ ८-२ ॥
हा ठावोवरी गुरुरायें । नांदविलों उवायें ।
जे आम्ही न समाये । आम्हांमाजीं ॥ ८-३ ॥
अहो आत्मेपणीं न संटो । स्वसंविति न घसवटो ।
आंगीं लागलिया न फुटों । कैवल्यही ॥ ८-४ ॥
आमुची करवे गोठी । ते जालीचि नाहीं वाक्सृष्टी ।
आमुतें देखे दिठी । ते दिठीचि नव्हे ॥ ८-५ ॥
आमुतें करूनि विखो । भोगूं शके पारखो ।
तैं आमुतें न देखों । आम्हीपण ॥ ८-६ ॥
प्रगटो लपो न लाहो । येथें नाहीं नवलावो ।
परी कैसेनिही विपावो । असणयाचा ॥ ८-७ ॥
किंबहुना श्रीनिवृत्तीं । ठेविलों असों जया स्थितीं ।
ते काय देऊं हाती । वाचेचिया ? ॥ ८-८ ॥
तेथ समोर होआवया । अज्ञानाचा पाडू कासया ।
केउते मेलिया माया । होऊं पाहिजे ॥ ८-९ ॥
अज्ञानचा प्रवर्तु । नाहीं जया गांवाआंतु ।
तेथें ज्ञानाची तरी मातु । कोण जाणे ? ॥ ८-१० ॥
राती म्हणोनि दिवे । पडती कीं लावावे ।
वांदुन सूर्यासवें । शिणणें होय ॥ ८-११ ॥
म्हणोन अज्ञान नाहीं । तेथेंचि गेलें ज्ञानही ।
आतां निमिषोन्मेषा दोहीं । ठेली वाट ॥ ८-१२ ॥
येहवीं तही ज्ञान अज्ञानानें । दोहींचि अभिधानें ।
अर्थाचेनि आनानें । विप्लावलीं ॥ ८-१३ ॥
जैसीं दंपत्यें परस्परे । तोडोनि पालटिलीं शिरें ।
तेथें पालटु ना पण सरे । दोहींचें जिणें ॥ ८-१४ ॥
कां पाठी लाविला होये । तो दीपुचि वायां जाये ।
दिठी अंधरें पाहे । तैं तेचि वृथा ॥ ८-१५ ॥
तैसें निपटून जें नेणिजे । तें अज्ञान शब्दें बोलिजे ।
आतां सर्वही जेणें सुजे । तें अज्ञान कैसें ? ॥ ८-१६ ॥
ऐसें ज्ञान अज्ञानीं आलें । अज्ञान ज्ञानें गेलें ।
ये दोहीं वांझौलें । दोन्ही जाली ॥ ८-१७ ॥
आणि जाणे तोचि नेणें । नेणे तोचि जाणे ।
आतां कें असे जिणें । ज्ञानाज्ञाना ? ॥ ८-१८ ॥
एवं ज्ञानाज्ञानें दोन्ही । पोटीं सूनि अहनी ।
उदैला चिद्गगनीं चिदादित्यु हा ॥ ८-१९ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
ज्ञानखंडन नाम अष्टम प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
अमृतानुभवाच्या या ज्ञानखंडन नामक अष्टम प्रकरणातील श्लोकांचे विश्लेषण करणे आणि त्यांचे अर्थ स्पष्ट करणे खूप महत्वाचे आहे. येथे काही मुख्य विचार आणि अर्थ आहेत:
ज्ञान आणि अज्ञानाची भेदभाव: या श्लोकांमध्ये ज्ञान आणि अज्ञान यांचा संबंध स्पष्ट केला आहे. अज्ञानाला ज्ञानाची स्पष्टता प्राप्त झाल्यावर तेथे आत्मसंवेदनाचे महत्व दर्शविले आहे.
गुरूचे स्थान: गुरूंचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. शिष्यांना ज्ञान प्राप्त करायचे असल्यास त्यांना गुरूंच्या मार्गदर्शनाची आवश्यकता असते.
अज्ञानाचे रूप: अज्ञानाची व्याख्या केली आहे, जिथे त्याला जाणीव नसलेले स्थिती म्हणून समजले आहे.
परस्पर संबंध: ज्ञान आणि अज्ञान दोन्ही एकाच रूपात उपस्थित आहेत, त्यामुळे त्यांचा अर्थ अधिक गहन आहे.
शोध आणि आवाहन: ज्ञानाच्या शोधात लागलेले व्यक्ती अज्ञानाच्या स्थितीतून बाहेर येण्याचा प्रयत्न करत आहेत.
या विचारांमुळे, अज्ञान आणि ज्ञान यांचा परस्पर संबंध आणि त्या संबंधातून व्यक्तीचे आत्मबोध आणि आध्यात्मिक स्थिती यावर प्रकाश पडतो. प्रत्येक श्लोकामध्ये एका ठिकाणी ज्ञानाची उंची आणि अज्ञानाची खोली यांचा विचार करण्यात आलेला आहे.
तुम्हाला या श्लोकांमध्ये विशेष काही विचारायचं असेल का?
प्रकरण नववे – जीवन्मुक्त दशकथान
आतां आमोद सुनास जालें । श्रुतीसि श्रवण रिघाले ।
आरिसे उठले । लोचनेसी ॥ ९-१ ॥
आपुलेनि समीरपणें । वेल्हावती विंजणें ।
कीं माथेचि चांफेपणें । बहकताती ॥ ९-२ ॥
जिव्हा लोधली रसें । कमळ सूर्यपणें विकाशे ।
चकोरचि जैसे । चंद्रमा झाले ॥ ९-३ ॥
फुलेंचि जालीं भ्रमर । तरुणीची झाली नर ।
जालें आपुलें शेजार । निद्राळुचि ॥ ९-४ ॥
दिठीवियाचा रवा । नागरु इया ठेवा ।
घडिला कां कोरिवां । परी जैसा ॥ ९-५ ॥
चूतांकूर झाले कोकिळ । आंगच झाले मलयानीळ ।
रस झाले सकळ । रसनावंत ॥ ९-६ ॥
तैसे भोग्य आणि भोक्ता । दिसे आणि देखता ।
हें सरलें अद्वैता । अफुटामाजीं ॥ ९-७ ॥
सेवंतेपणा बाहेरी । न निगताचि परी ।
पाती सहस्रवरी । उपलविजे ते ॥ ९-८ ॥
तैसें नव नवा अनुभवीं । वाजतां वाधावी ।
अक्रियेच्या गांवीं । नेणिजे तें ॥ ९-९ ॥
म्हणोनि विषयांचेनि नांवें । सूनि इंद्रियांचे थवे ।
सैंघ घेती धांवे । समोरही ॥ ९-१० ॥
परी आरिसा शिवे शिवे । तंव दिठीसी दिठी फावे ।
तैसे झाले धांवे । वृत्तीचे या ॥ ९-११ ॥
नाग मुदी कंकण । त्रिलिंगीं भेदली खूण ।
घेतां तरी सुवर्ण । घेईजे कीं ॥ ९-१२ ॥
वेंचूनि आणूं कल्लोळ । म्हणोन घापे करतळ ।
तेथें तरी निखळ । पाणीच फावे ॥ ९-१३ ॥
हातापाशीं स्पर्शु । डोळ्यापाशीं रूपसु ।
जिव्हेपाशीं मिठांशु । कोण्ही एकू ॥ ९-१४ ॥
तही परिमळापरौतें । मिरवणें नाहीं कापुरातें ।
तेवीं बहुतांपरी स्फुरतें । तेंचि स्फुरे ॥ ९-१५ ॥
म्हणोनि शब्दादि पदार्थ । श्रोत्रादिकांचे हात ।
घ्यावया जेथ । उजू होती ॥ ९-१६ ॥
तेथे संबंधु होये न होये । तव इंद्रियांचें तें नोहे ।
मग असतेंचि आहे । संबंधु ना ॥ ९-१७ ॥
जिये पेरीं दिसती उशीं । तिये लाभती कीं रसीं ।
कांति जेवीं शशीं । पुनिवेचिया ॥ ९-१८ ॥
पडिलें चांदावरी चांदिणें । समुद्रीं झालें वरिषणें ।
विषयां करणें । भेटती तैशीं ॥ ९-१९ ॥
म्हणोन तोंडाआड पडे । तेंहि वाचा वावडे ।
परी समाधी न मोडे । मौनमुद्रेची ॥ ९-२० ॥
व्यापाराचे गाडे । मोडतांहि अपाडे ।
अक्रियेचें न मोडे । पाऊल केंही ॥ ९-२१ ॥
पसरूनि वृत्तीची वावे । दिठी रूपातें दे खेवें ।
परी साचाचेनि नांवे । कांहींचि न लभे ॥ ९-२२ ॥
तमातें घ्यावया । उचलूनी सहस्र बाहिया ।
शेवटीं रवी इया । हाचि जैसा ॥ ९-२३ ॥
स्वप्नींचिया विलासा । भेटईन या आशा ।
उठिला तंव जैसा । तोचि मा तो ॥ ९-२४ ॥
तैसा उदैलया निर्विषयें । ज्ञानी विषयी हों लाहे ? ।
तंव दोन्ही न होनी होये । काय नेणों ॥ ९-२५ ॥
चंद्र वेचूं गेला चांदिणें । तंव वेंचिलें काय कोणें ।
विऊनि वांझें स्मरणें । होतीं जैसी ॥ ९-२६ ॥
प्रत्याहारादि अंगीं । योगें आंग टेंकिलें योगीं ।
तो जाला इये मार्गी । दिहाचा चांदु ॥ ९-२७ ॥
येथ प्रवृत्ति बहुडे जिणें । अप्रवृत्तीसी वाधावणें ।
आतां प्रत्यङ्मुखपणें । प्रचारु दिसे ॥ ९-२८ ॥
द्वैतदशेचें आंगण । अद्वैत वोळगे आपण ।
भेद तंव तंव दुण । अभेदासी ॥ ९-२९ ॥
कैवल्याचा चढावा । करीत विषयसेवा ।
झाला भृत्य भज्य कालोवा । भक्तीच्या घरीं ॥ ९-३० ॥
घरामाजीं पायें । चालतां मार्गुही तोचि होये ।
ना बैसे तरी आहे । पावणेंचि ॥ ९-३१ ॥
तैसें भलतें करितां । येथें पाविजे कांहीं आतां ।
ऐसें नाहीं न करितां । ठाकिजेना ॥ ९-३२ ॥
आठवु आणि विसरु । तयातेंही घेऊं नेदी पसरु ।
दशेचा वेव्हारु । असाधारणु ॥ ९-३३ ॥
झाला स्वेच्छाचि विधि । स्वैर झाला समाधि ।
दशे ये मोक्षऋद्धि । बैसों घापे ॥ ९-३४ ॥
झाला देवोचि भक्तु । ठावोचि झाला पंथु ।
होऊनि ठेला एकांतु । विश्वचि हें ॥ ९-३५ ॥
भलतेउनि देवें । भलतेन भक्त होआवें ।
बैसला तेथें राणिवें । अकर्मु हा ॥ ९-३६ ॥
देवाचिया दाटणी । देऊळा झाली आटणी ।
देशकाळादि वाहाणीं । येईच ना ॥ ९-३७ ॥
देवीं देवोचि न माये / मा देवी कें अन्वयो आहे ? ।
येथ परिवारु बहूये । अघडता कीं ॥ ९-३८ ॥
ऐसियाहि स्वामीभृत्यसंबंधा । लागीं उठलीं श्रद्धा ।
तैं देवोचि नुसधा । कामविजे ॥ ९-३९ ॥
अवघिया उपचारा । जपध्यान निर्धारा ।
नाहीं आन संसारा । देवोवांचुनी ॥ ९-४० ॥
आतां देवातेंचि देवें । देववरी भजावें ।
अर्पणाचेनि नांवें । भलतिया ॥ ९-४१ ॥
पाहें पां आघवया । रुखा रुखचि यया ।
परी दुसरा नाहीं तया । विस्तार जेवीं ॥ ९-४२ ॥
देव देऊळ परिवारु । कीजे कोरुनि डोंगरु ।
तैसा भक्तीचा व्यवहारु । कां न व्हावा ? ॥ ९-४३ ॥
अओ मुगीं मुग जैसें । घेतां न घेतां नवल नसे ।
केलें देवपण तैसें । दोहीं परी ॥ ९-४४ ॥
अखतांचि देवता । अखतींचि असे न पूजितां ।
मा अखतीं काय आतां । पुजो जावी ॥ ९-४५ ॥
दीप्तीचीं लुगडीं । दीपकळिके तूं वेढी ।
हें न म्हणतां ते उघडी । ठाके काई ? ॥ ९-४६ ॥
कां चंद्रातें चंद्रिका । न म्हणिजे तूं लेकां ।
तही तो असिका । तियाचि कीं ना ॥ ९-४७ ॥
आगीपण आगी । असतचि असे अंगीं ।
मा कासयालागीं । देणें न देणें ? ॥ ९-४८ ॥
म्हणोनि भजतां भजावें । मा न भजतां कय नव्हे ? ।
ऐसें नाहीं स्वभावें । श्रीशिवुचि असे ॥ ९-४९ ॥
अतां भक्ति अभक्ति । झालें ताट एके पातीं ।
कर्माकर्माचिया वाती । काल्हावूनियां ॥ ९-५० ॥
म्हणोनि उपनिषदें । दशे येति निंदे ।
निंदाचि विशदें । स्तोत्रें होती ॥ ९-५१ ॥
ना तरी निंदास्तुति । दोन्हीं मौनासाठीं जाती ।
मौनीं मौन आथी । न बोलतां बोली ॥ ९-५२ ॥
घालिता अव्हासव्हा पाय । शिवयात्राचि होतु जाय ।
शिवा गेलियाही नोहे । केंही जाणें ॥ ९-५३ ॥
चालणें आणि बैसक । दोन्ही मिळोनि एक ।
नोहे ऐसें कौतुक । इये ठायीं ॥ ९-५४ ॥
येहवीं आडोळलिया डोळा । शिवदर्शनाचा सोहळा ।
भोगिजे भलते वेळां । भलतेणें ॥ ९-५५ ॥
ना समोर दिसे शिवुही । परि देखिलें कांहीं नाहीं ।
देवभक्ता दोही । एकुचि पाडू ॥ ९-५६ ॥
आपणचि चेंडू सुटे । मग आपणया उपटे ।
तेणें उदळतां दाटे । आपणपांचि ॥ ९-५७ ॥
ऐसी जरी चेंडूफळी । देखिजे कां केव्हेळीं ।
तरी बोलिजे हे सरळी । प्रबुद्धाची ॥ ९-५८ ॥
कर्माचा हातु नलगे । ज्ञानाचेंही कांहीं न रिगे ।
ऐसीचि होतसे आंगें । उपास्ति हे ॥ ९-५९ ॥
निफजे ना निमे । आंगें आंग घुमे ।
सुखा सुख उपमे । देववेल यया ॥ ९-६० ॥
कोण्ही एक अकृत्रीम । भक्तीचें हें वर्म ।
योगज्ञानादिविश्राम । भूमिके हे ॥ ९-६१ ॥
आंगें कीर एक झालें । परी नामरूपाचे मासले ।
होते तेही आटले । हरिहर येथें ॥ ९-६२ ॥
अहो अर्धनारीनटेश्वरें । गिळित गिळित परस्परें ।
ग्रहण झालें एकसरें । सर्वग्रासें ॥ ९-६३ ॥
वाच्यजात खाऊनी । वाचकत्वहि पिऊनी ।
टाकली निदैजोनी । परा येथें ॥ ९-६४ ॥
शिवाशिवा ! समर्था स्वामी । येवढीये आनंदभूमि ।
घेपे दीजे एकें आम्हीं । ऐसें केलें ॥ ९-६५ ॥
चेतचि मा चेवविलें । निदैलेंचि मा निदविलें ।
आम्हीचि आम्हा आणिलें । नवल जी तुझें ॥ ९-६६ ॥
आम्ही निखळ मा तुझे । वरी लोभें म्हणसी माझें ।
हें पुनरुक्त साजे । तूंचि म्हणोनी ॥ ९-६७ ॥
कोणाचें कांहीं न घेसी । आपुलेंही तैसेंचि न देसी ।
कोण जाणे भोगिसी । गौरव कैसें ॥ ९-६८ ॥
गुरुत्वें जेवढा चांगु । तेवढाचि तारूनि लघु ।
गुरु लघु जाणे जो पांगु । तुझा करी ॥ ९-६९ ॥
शिष्यां देतां वाटे । अद्वैताचा समो फुटे ।
तरी काह्या होती भाटें । शास्त्रें तुझीं ॥ ९-७० ॥
किंबहुना ये दातारा । तूं याचा संसारा ।
वेंचोनि होसी सोयरा । तेणेंचि तोषें ॥ ९-७१ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्अमृतानुभवे
जीवन्मुक्तदशाकथनं नाम नवमं प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
अमृतानुभवाच्या या नवम प्रकरणातील श्लोकांमध्ये आत्मज्ञान, भक्ति, अद्वैत विचार आणि अनुभव यांचे गहन विश्लेषण केलेले आहे. प्रत्येक श्लोकामध्ये एक गूढ अर्थ आणि विचार छुपा आहे, ज्यामुळे वाचकाला आत्मबोध साधता येतो.
काही मुख्य मुद्दे आणि अर्थ:
आत्मानुभव: श्लोकांमध्ये व्यक्त केलेले अनुभव आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा देतात. प्रत्येक अनुभव अद्वैतता दर्शवितो, जिथे आत्मा आणि ब्रह्म यांचे एकत्व सिद्ध होते.
प्रकृतीचे अनुभव: निसर्गाच्या विविध गोष्टींमध्ये जीवनाचा अनुभव आणि त्या अनुभवाचे स्वरूप विशद केले आहे. येथे फुलांचे, चंद्राचे, वाऱ्याचे आणि इतर निसर्ग घटकांचे उल्लेख आहेत, जे आत्मा आणि बाह्य जग यांच्यातील संबंध दर्शवतात.
शिवभक्ती: शिवाच्या भक्तीत सामावलेले भाव आणि विविध स्थितींमध्ये श्रद्धा दर्शवली आहे. भक्ती आणि समर्पण यांचे महत्व अधिक वाढवले गेले आहे.
ज्ञान आणि अज्ञान: ज्ञानाच्या अद्वितीयतेचा विचार करून अज्ञानाची व्याख्या देखील येथे केली गेली आहे. ज्ञानाची प्राप्ती कशी होईल आणि ती कशामुळे बंधित आहे याचे विवेचन केले आहे.
प्रत्याहार आणि साधना: ध्यान, साधना, आणि आत्मसंशोधन यांच्या प्रक्रियेतून आत्मा कसा मुक्त होतो, यावर प्रकाश टाकले आहे. साधनेच्या माध्यमातून आत्मा आत्मिक उन्नती साधतो.
श्लोकांचे महत्त्व:
- आत्मज्ञान: आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी एकाग्रता आणि अनुभवांची गरज आहे.
- प्रकृती आणि अध्यात्म: निसर्गाच्या सुंदरतेतून आध्यात्मिक अनुभव मिळवता येतो.
- भावनिक आंतरिकता: भावनांचा अनुभव घेणं आणि त्यावर ध्यान केंद्रित करणं आवश्यक आहे.
या श्लोकांमधून विविध अनुभवांचे आणि विचारांचे एक गहन जाळं तयार करण्यात आले आहे, जे वाचकाला आत्मा आणि विश्व यांमध्ये एक गहन संबंध समजून घेण्यास मदत करतो.
तुम्हाला या प्रकरणातील कोणत्या विशेष श्लोकावर चर्चा करायची आहे का?
प्रकरण दहावे – ग्रंथपरिहार
परी गा श्रीनिवृत्तिराया । हातातळीं सुखविलें तूं या ।
तरी निवांतचि मियां । भोगावें कीं तें ॥ १०-१ ॥
परी महेशें सूर्याहातीं । दिधली तेजाची सुती ।
तया भासा अंतर्वर्ती । जगचि केलें ॥ १०-२ ॥
चंद्रासि अमृत घातलें । तें तयाचि कायि येतुलें ।
कीइं सिंधु मेघा दिधले । मेघाचि भागु ॥ १०-३ ॥
दिवा जो उजेडु । तो घराचाची सुरवाडू ।
गगनीं आथी पवाडु । तो जगाचाची कीं ॥ १०-४ ॥
अगाधेंहि उचंबळती । ते चंद्रीचि ना शक्ती ? ।
वसंतु करी तैं होती । झाडांचें दानीं ॥ १०-५ ॥
म्हणोनि हें असंवर्य । दैविकीचें औदार्य ।
वांचोनि स्वातंतर्य । माझें नाहीं ॥ १०-६ ॥
आणि हा येवढा ऐसा । परिहारु देवू कायसा ।
प्रभुप्रभावविन्यासा । आड ठावूनी ॥ १०-७ ॥
आम्ही बोलिलों जें कांहीं । तें प्रगटची असे ठायीं ।
मा स्वयंप्रकाशा काई । प्रकाशावें बोलें ? ॥ १०-८ ॥
नाना विपायें आम्हीं हन । कीजे तें पां मौन ।
तरी काय जनीं जन । दिसते ना ? ॥ १०-९ ॥
जनातें जनीं देखतां । द्रष्टेंचि दृश्य तत्वतां ।
कोण्ही नहोनि आइता । सिद्धांत हा ॥ १०-१० ॥
ययापरौतें कांहीं । संविद्रहस्य नाहीं ।
आणि हें तया आधींही । असतचि असे ॥ १०-११ ॥
तही ग्रंथप्रस्तावो । न घडे हें म्हणों पावो ।
तही सिद्धानुवाद लाहों । आवडी करूं ॥ १०-१२ ॥
पढियंतें सदा तेंचि । परी भोगीं नवी नवी रुची ।
म्हणोनि हा उचितुचि । अनुवाद सिद्ध ॥ १०-१३ ॥
या कारणें मियां । गौप्य दाविलें बोलूनियां ।
ऐसें नाहीं आपसया । प्रकाशुचि ॥ १०-१४ ॥
आणि पूर्णअहंता वेठलों । सैंघ आम्हीच दाटलों ।
मा लोपलों ना प्रगटलों । कोणा होऊनी । १०-१५ ॥
आपणया आपणपें । निरूपण काय ओपे ? ।
मा उगेपणे हरपे । ऐसे आहे ? ॥ १०-१६ ॥
म्हणोनि माझी वैखरी । मौनाचेंहि मौन करी ।
हे पाणियावरी मकरी । रेखिली पां ॥ १०-१७ ॥
एवं दशोपनिषदें । पुढारी न ढळती पदें ।
देखोनि बुडी बोधें । येथेंचि दिधली ॥ १०-१८ ॥
ज्ञानदेवो म्हणे श्रीमंत । हें अनुभवामृत ।
सेंवोनि जीवन्मुक्त । हेंचि होतु ॥ १०-१९ ॥
मुक्ति कीर वेल्हाळ । अनुभवामृत निखळ ।
परी अमृताही उठी लाळ । अमृतें येणें ॥ १०-२० ॥
नित्य चांदु होये । परी पुनवे आनु आहे ।
हें कां मी म्हणों लाहें । सूर्यदृष्टी ? ॥ १०-२१ ॥
प्रिया सावायिली होये । तै अंगीचे अंगीं न समाये ।
येहवीं तेथेंचि आहे । तारुण्य कीं ॥ १०-२२ ॥
वसंताचा आला । फळीं फुलीं आपला ।
गगनाचिया डाळा । पेलती झाडें ॥ १०-२३ ॥
ययालागीं हें बोलणें । अनुभामृतपणें ।
स्वानुभूति परगुणें । वोगरिलें ॥ १०-२४ ॥
आणि मुक्त मुमुक्षु बद्ध । हें तंववरी योग्यता भेद ।
अनुभामृतस्वाद । विरुद्ध जंव ॥ १०-२५ ॥
गंगावगाहना आली । पाणीयें गंगा झालीं ।
कां तिमिरें भेटलीं । सूर्या जैशीं ॥ १०-२६ ॥
नाहीं परिसाची कसवटी । तंववरीच वानियाच्या गोठी ।
मग पंधरावयाच्या पटीं । बैसावें कीं ॥ १०-२७ ॥
तैसें जे या अखरा । भेटती गाभारां ।
ते वोघ जैसे सागरा । आंतु आले ॥ १०-२८ ॥
जैशा आकारादि अक्षरा । भेटती पन्नासही मात्रा ।
तैसें या चराचरा । दुसरें नाहीं ॥ १०-२९ ॥
तैसी तये ईश्वरीं । अंगुळी नव्हेचि दुसरी ।
किंबहुना सरोभरीं शिवेसीचि ॥ १०-३० ॥
म्हणोनि ज्ञानदेवो म्हणे । अनुभवामृतें येणें ।
सणु भोगिजे सणें विश्वाचेनि ॥ १०-३१ ॥
॥ इति श्रीसिद्धानुवाद अनुभवामृते
ग्रंथपरिहारकथनं नाम दशमं प्रकरणं संपूर्णम् ॥
अर्थ:
अमृतानुभवाच्या या दशम प्रकरणात अनुभव, आत्मज्ञान आणि भक्ती यांचा एकत्रित विचार केलेला आहे. या श्लोकांमध्ये ज्ञान, अनुभव, आणि ईश्वराशी एकरूपता साधण्याच्या मार्गातील गूढता उजागर केली आहे.
काही मुख्य मुद्दे आणि अर्थ:
आत्मा आणि ईश्वर: श्लोक १ ते ६ मध्ये श्रीनिवृत्तीनाथांच्या माध्यमातून आत्मा आणि ईश्वराच्या एकतेचे महत्व दर्शवले आहे. भक्ति आणि साधना या दोन गोष्टींचा समन्वय कसा साधावा, हे सांगितले आहे.
प्रकाश आणि अज्ञान: श्लोक ७ ते ११ मध्ये प्रकाश आणि अज्ञान यांचे यथार्थ दर्शन करण्यात आले आहे. आत्मप्रकाश कसा साधायचा याबाबत चर्चा केली आहे.
अनुभव आणि ज्ञाना: श्लोक १२ ते २० मध्ये ज्ञान आणि अनुभव यांचे महत्त्व स्पष्ट करण्यात आले आहे. आत्मा अनुभवाच्या माध्यमातून ज्ञान प्राप्त करतो, आणि अनुभवामध्येच अमृत सापडतो.
भक्ति आणि मुक्ति: श्लोक २१ ते २५ मध्ये भक्ति आणि मुक्ती यांचे परस्पर संबंध स्पष्ट केले आहेत. भक्ति साधताना मुक्ती कशी प्राप्त करावी, यावर विचार केला आहे.
समाधान आणि प्रसन्नता: श्लोक २६ ते ३१ मध्ये जीवनातील आनंद आणि समाधानाचा अनुभव कसा साधावा, याचे विवेचन केले आहे. ईश्वराची साधना आणि अनुभवाची गूढता यांचा संगम येथे झाला आहे.
श्लोकांचे महत्त्व:
- अनुभवाची महत्ता: ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी अनुभवाची गरज आहे. अनुभवातूनच आत्मज्ञान प्राप्त होते.
- ईश्वरी एकरूपता: भक्ती आणि साधनेतून ईश्वराशी एकरूपता साधता येते.
- जीवनातील आनंद: ईश्वराची साधना करताना जीवनातील आनंदाचे भान राखणे आवश्यक आहे.
वाचनाची प्रेरणा:
या प्रकरणातील श्लोकांचे वाचन केल्याने आत्मज्ञानाची जाणीव आणि ईश्वराच्या प्रेमात आपले स्थान समजून घेता येते. प्रत्येक श्लोकामध्ये दडलेले गूढ विचार वाचकाला अंतर्मुख करतात आणि आत्मा आणि ब्रह्म यांमध्ये एकरूपता साधण्यास मदत करतात.
तुम्हाला या प्रकरणातील कोणत्या विशिष्ट श्लोकावर चर्चा करायची आहे का?
पसायदान
आता विश्वात्मकें देवें । येणे वाग्यज्ञें तोषावें ।
तोषोनिं मज द्यावे । पसायदान हें ॥
जें खळांची व्यंकटी सांडो । तया सत्कर्मी- रती वाढो ।
भूतां परस्परे पडो । मैत्र जिवाचें ॥
दुरितांचे तिमिर जावो । विश्व स्वधर्म सूर्यें पाहो ।
जो जे वांच्छिल तो तें लाहो । प्राणिजात ॥
वर्षत सकळ मंगळी । ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी ।
अनवरत भूमंडळी । भेटतु भूतां ॥
चलां कल्पतरूंचे आरव । चेतना चिंतामणींचें गाव ।
बोलते जे अर्णव । पीयूषाचे ॥
चंद्रमे जे अलांछन । मार्तंड जे तापहीन ।
ते सर्वांही सदा सज्जन । सोयरे होतु ॥
किंबहुना सर्व सुखी । पूर्ण होऊनि तिन्हीं लोकी ।
भजिजो आदिपुरुखी । अखंडित ॥
आणि ग्रंथोपजीविये । विशेषीं लोकीं इयें ।
दृष्टादृष्ट विजयें । होआवे जी ।
येथ ह्मणे श्री विश्वेशराओ । हा होईल दान पसावो ।
येणें वरें ज्ञानदेवो । सुखिया जाला ॥