संत ज्ञानेश्वर विराणी / विरहिणी / विरहरत्ने १ – विरह वेदना

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
पडलें दूर देशी मज आठवे मानसीं।
नको नको हा वियोग, कष्ट होताति जिवासी॥

२.
दिनु तैसी रजनी जालिगे माये।
अवस्था लावूनी गेला, अझुनी का न ये॥

३.
गरुडवाहना गुणगंभिरा, येईगा दातारा।
बापरखुमादेविवरा, श्रीविठ्ठला॥

अर्थ:

संत ज्ञानेश्वर यांच्या या अभंगात विरहाच्या वेदना व्यक्त होत आहेत. वियोगाच्या वेदना अत्यंत तीव्र असल्यामुळे, संतांचे मन अस्वस्थ आहे.

• पहिल्या ओळीत, दूर झालेल्या प्रियजनाची आठवण मनात येते आणि वियोगाचे कष्ट सहन करणे कठीण वाटते.

• दुसऱ्या ओळीत, दिवस आणि रात्रींची सततची लढाई अनुभवली जाते, आणि प्रियजन अजून का येत नाही, अशी आर्त हाक आहे.

• तिसऱ्या ओळीत, गरुडाचे प्रतीक वापरून भगवंताला जवळ आणण्याची प्रार्थना आहे, जिथे संत ज्ञानेश्वर भगवंतांचे वाहन असलेल्या गरुडाला हाक देत आहेत.

विचार:

संत ज्ञानेश्वरांनी मनाच्या गहन अनुभवांचा उल्लेख केला आहे, जे त्यांनी आधीच्या जन्मांतून घेतलेले ज्ञान वापरून व्यक्त केले आहे. त्यांच्या मनाच्या शुद्धतेमुळे व वर्तमानात जीवेच असताना येणाऱ्या भावनांचे जडत्व कमी होते.

यातील विचारातून, संतांच्या मनाची संवेदनशीलता आणि तीव्रता स्पष्ट होते. त्यांचा वियोग किती गहन आणि वेदनादायक आहे, हे त्यांच्या अभंगातून सहजपणे जाणवते. संत ज्ञानेश्वरांचा अनुभव आणि भावनांचा गूढता आपल्याला त्यांच्या मनाच्या स्थितीतून चांगला आभास करतो.

अंतिम विचार:

संत ज्ञानेश्वर यांच्या विरहवेदनांचे महत्व थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, त्यांची भावना केवळ क्षणिक नसते; ती त्यांच्या मनात खोलवर वागणूक निर्माण करते. दुःखाचे मोजमाप वेळेत नसून, त्याच्या गहन जखमेवर आधारित असते.

॥ हरि ॐ ॥

संत ज्ञानेश्वर विराणी / विरहिणी / विरहरत्ने २ – पुनर्भेटीची उत्कंठा

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
पैल तो गे काऊ कोकताहे।
शकूनगे माये सांगताहे॥

२.
उडरे उडरे काऊ, तुझे सोन्याने मढविन पाहु।
पाहुणे पंढरीराऊ घरा कैं येती॥

३.
दहिभाताची उंडी लाविन तुझ्या तोंडी।
जीवा पढिये त्याची गोडी सांग वेगी॥

४.
दुधे भरुनी वाटी लावीन तुझे वोंठी।
सत्य सांगे गोठी विठो येईल कायी॥

५.
आंबयां डाहाळी फळे चुंबी रसाळी।
आजिचेरे काळीं शकुन सांगे॥

६.
ज्ञानदेव म्हणे जाणिजे ये खुणे।
भेटती पंढरीराणे शकुन सांगे॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी पुनर्भेटीची उत्कंठा व्यक्त केली आहे. वियोगाच्या वेदना जाणवत असताना, कावळ्याच्या आवाजात त्यांना आनंदाची आशा दिसते.

• पहिल्या ओळीत, कावळा त्याला शुभ वार्ता देण्यासाठी कोकत आहे.

• दुसऱ्या ओळीत, कावळ्याला सांगितले जात आहे की, तो जितका महत्त्वाचा आहे, तितका तो सोन्याने मढविला जाईल कारण तो विठोबाच्या येण्याबद्दलची माहिती देतो.

• तिसऱ्या ओळीत, दही-भाताची उंडी त्याच्या तोंडात लावून विठोबाच्या गोडीची जाणीव होते.

• चौथ्या ओळीत, दुधाने भरलेली वाटी त्याच्या वोंठी लावली जाते, ज्यामुळे विठोबाच्या येण्याबद्दलची खात्री साधली जाते.

• पाचव्या ओळीत, आंब्यांच्या रसाळ फळांबद्दल चर्चा होते, जिथे कावळा एक शुभ संकेत देतो.

• आखरी ओळीत, ज्ञानेश्वर सांगतात की या सर्व संकेतांनी विठोबाच्या भेटीची खात्री मिळाली आहे.

विचार:

संत ज्ञानेश्वर यांच्या मनात भगवंताशी तादात्म्य साधण्याची तीव्र उत्कंठा आहे. ते मानवी भावनांच्या पलीकडे जाऊन आपल्या भक्तांना त्यांच्या प्रेमात गुंतवून ठेवतात. संतांचे जगण्याचे उद्दिष्ट भौतिक पातळीवर असले तरी त्यांच्या मनात सतत भगवंताची आठवण असते.

त्यांच्या अभंगात आढळणारे कावळा यांचे प्रतीक हे साधारण असले तरी त्यामध्ये एक गहन अर्थ आहे. संत ज्ञानेश्वर कावळ्याला आदराने संबोधित करतात, कारण तो भगवंताच्या संदेशासाठी आलेला आहे. या दृष्टिकोनातून, साधे जीव देखील भगवंताच्या सेवेत असताना उच्च महत्त्व प्राप्त करतात.

अंतिम विचार:

संत ज्ञानेश्वर यांच्या या अभंगात त्यांनी ज्या उत्कंठेने पुनर्भेटीची प्रतीक्षा केली आहे, तीच भावना त्यांच्या भक्तांमध्ये देखील असते. भगवंताशी संबंधित प्रत्येक गोष्ट त्यांच्या मनात अत्यंत महत्त्वाची आहे. भक्तीच्या मार्गावर असलेल्या प्रत्येक व्यक्तीसाठी हे अभंग प्रेरणादायी आहेत, कारण येथे भक्ताच्या प्रतीक्षेची गोडी आणि भगवंताच्या प्रेमाची गहनता व्यक्त केली आहे.

​

संत ज्ञानेश्वर विराणी / विरहिणी / विरहरत्ने ३ – पूर्वभेटीची आठवण

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
अवचिता परिमळु झुळकला अळुमाळू।
मी म्हणे गोपाळु आलागे माये।

२.
चांचरती चांचरती बाहेरी निघालें।
ठकचि मी ठेलें काय करु॥

३.
मज करा का उपचारु अधिक ताप भारु।
सखिये सारंगधरु भेटवा का॥ ध्रु॥

४.
तों सावळा सुंदरु कासे पीतांबरु।
लावण्य मनोहरु देखियेला।

५.
भरलिया दृष्टी जंव डोळा न्याहाळी।
तव कोठे वनमाळी गेलागे माये॥

६.
बोधोनि ठेले मन तंव जालें अने आन।
सोकोनि घेतले प्राण माझेगे माये॥

७.
बापरखुमादेविवरु विठ्ठल सुखाचा।
तेणें कायामनेंवाचा वेधियेलें॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी पूर्वभेटीच्या आठवणींमध्ये गढलेल्या भावनांचे सुंदर दर्शन दिले आहे. विरहाच्या वेदनेतून जगणाऱ्या साधकाच्या मनातील उफाळणाऱ्या भावना येथे व्यक्त होतात.

संत ज्ञानेश्वर विराणी / विरहिणी / विरहरत्ने ४ – विरहाग्नीचा दाह

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
घनु वाजे घुणघुणा।
वारा वाजे रुणझुणा।
भवतारकु हा कान्हा।
वेगी भेटवा कां॥

२.
चांदवो वो चांदणे।
चापेवो चंदनु।
देवकी नंदनु।
विण नावडे वो॥

३.
चंदनाची चोळी।
माझे सर्व अंग पोळी।
कान्हो वनमाळी।
वेगीं भेटवा गा॥

४.
सुमनाची सेज।
सीतळ वो निकी।
पोळी आगीसारिखी।
वेगीं विझवा गा॥

५.
तुम्ही गातसां सुस्वरे।
ऐकोनि द्यावी उत्तरे।
कोकिळें वर्जावें।
तुम्ही बाइयांनो॥

६.
दर्पणी पाहातां।
रुप न दिसे वो आपुलें।
बापरखुमादेविवर विठ्ठलें।
मज ऐसे केलें॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वर विरहाग्नीच्या तीव्रतेचे आणि त्या वेदनेची जाणीव करून देत आहेत. संतांच्या प्रेमाची तीव्रता आणि विरहाची अवस्था त्यांच्या अनुभवातून व्यक्त होते.

• पहिल्या ओळीत, ढगांचा आवाज आणि वाऱ्याचा झुळूक भासतो, आणि कान्हा म्हणजे श्रीकृष्णाच्या भेटीची तीव्र इच्छा व्यक्त होते.

• दुसऱ्या ओळीत, चांदण्याचा आणि चंदनाचा गंध आता अर्थहीन झाला आहे, कारण भगवान श्रीकृष्णाशिवाय काहीही सुखदायक वाटत नाही.

• तिसऱ्या ओळीत, चंदनाच्या चोळीतही सर्व अंग जळल्यासारखे होते; कान्हाची भेट म्हणजेच या दाहावर एकच उपाय.

• चौथ्या ओळीत, अगदी सुवासिक फुलांवर झोपले तरी त्या दाहाचा अनुभव कमी होत नाही; या आगेलाही विझवण्याची गरज आहे.

• पाचव्या ओळीत, माउली आपल्या सख्यांना विनंती करतात की त्यांनी त्यांच्या सुखात रमण्याऐवजी तिच्या करुणास्वराला ऐकावे आणि तिला मदत करावी.

• आखरी ओळीत, माउलींना आपल्या अस्तित्वाची जाणीव नाही; स्वतःचा रूप पहायला गेल्यावरही काहीही समजत नाही, कारण त्यांचे मन भगवंताच्या प्रेमात हरवले आहे.

विचार:

संत ज्ञानेश्वर यांनी व्यक्त केलेले विरहाग्नीचे अनुभव अत्यंत गहन आहेत. या अभंगात भावनेची तीव्रता आणि आत्मिक वेदना यांचा समावेश आहे. भक्ताच्या मनातील कृष्णाची ओढ आणि त्याची अनुपस्थिति हा विषय त्या काळातील अनेक भक्तांच्या अनुभवांमध्ये आढळतो.

माउलींच्या विरहाची अवस्था भक्ति मार्गावरच्या प्रत्येक साधकाला एक ठळक संदेश देते. त्यांच्या प्रेमाची तीव्रता आणि देवतेच्या शरणागतीचा विचार आजही अनेक भक्तांच्या मनात आहे. संत ज्ञानेश्वर यांच्या शब्दांतून एक गहन आशा आहे की भक्ताने आपल्या दाहावर मात करायची असेल तर त्याला भगवंताची प्राप्ती साधावी लागेल.

अंतिम विचार:

या अभंगातील भावनांची गहनता भक्तांच्या मनाला हलवून टाकते. संत ज्ञानेश्वरांच्या ह्या अनुभवांमधून आपल्याला त्यांचा गोड आणि करुणा भरा प्रेम एकत्रितपणे अनुभवता येतो. म्हणूनच, त्यांनी दिलेला संदेश म्हणजे भगवंताच्या प्रेमात हरवलेल्यांना त्यांच्या विरहाचे दुःख सहन करावे लागते, परंतु भगवंताच्या सान्निध्यात येण्यासाठी साधना करणे आवश्यक आहे.

माउलींच्या चरणी प्रार्थना, की त्यांच्या प्रेमाच्या प्रकाशात आपण सर्वांनी भगवंताच्या प्रेमात गहिराईने समर्पित राहण्याचा प्रयत्न करावा.

॥ हरि ॐ ॥

संत ज्ञानेश्वर विराणी / विरहिणी / विरहरत्ने ५ – सगुणरुपाचा ध्यास

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
ज्याचिये आवडी संसार त्यजिला।
तेणे का अबोला धरिलागे माये॥

पायां दिधली मिठी घातलीं जीवें गांठी।
साउमा न ये जगजेठी उभा ठेला गे माये॥

धृ.
भेटवा वो त्यासी चरण झाडीन केशीं।
सगुणरुपासि मी वो भाळलिये॥

२.
क्षेमालागीं जीऊ उतावेळ माझा।
उचलोनि चारी भुजा देईन क्षेम॥

कोण्या गुणें का वो रुसला गोवळु।
सुखाचा चाबळु मजसी न करीगे माये॥

३.
ऐसें अवस्थेचे पिसें लाविलेसे कैसें।
चित्त नेलें आपणियां सारिसेंगे माये॥

बापरखुमादेविवरें लावियेले पिसें।
करुनि ठेविले आपणिया ऐसेंगे माये॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वर भगवंताच्या सगुण रुपाच्या दर्शनासाठी असलेल्या उत्कटतेचे आणि वेदनेचे वर्णन करतात. संतांच्या प्रेमाची गहनता आणि भगवंताच्या भेटीची तीव्र ओढ प्रकट केली आहे.

संत ज्ञानेश्वर विराणी / विरहिणी / विरहरत्ने ६ – कृष्णाविण जीवनाचे शून्यत्व

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
कृष्णें वेधली विरहिणी बोले।
चंद्रमा करीतो उबारा गे माये।
न लावा चंदनु न घाला विंजणवारा।
हरिविणे शून्य शेजारुगे माये॥

२.
माझे जीवींचे तुम्हीं का वो नेणा।
माझा बळिया तो पंढरीराणा वो माये॥

३.
नंदनंदनु घडीघडी आणा।
तयाविण न वचति प्राण वो माये।
बापरखुमादेविवरु विठ्ठलु गोविंदु।
अमृतपानगे माये॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी श्रीकृष्णाच्या प्रेमात बुडालेल्या एक गोपीच्या विरहाची वेदना व्यक्त केली आहे. या गोपीच्या मनातील दुःख आणि तळमळ हे भक्तीच्या गहनतेचे प्रतीक आहे.

२.
काय करुंगे माये सांवळे न सोडी।
इंद्रियां इंद्रियां जोडी एकतत्वें॥

३.
कैसे याचे तेज सांवळे अरुवार।
कृष्णीं कृष्ण नीर सतेजपणे॥

४.
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीचे खुणे।
सांवळेची होणे यासी ध्यातां॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भगवान श्रीकृष्णाचे वर्णन केले आहे, जिथे कृष्णाची "सांवळा" रूपाची महत्ता व्यक्त झाली आहे. येथे गोपीच्या प्रेमात बुडालेल्या भक्ताची मानसिकता आणि ती कृष्णाच्या स्वरूपात आपले ध्यान कसे केंद्रीत करते, हे स्पष्ट केले आहे.

• पहिल्या कडीत, गोपी कृष्णाच्या सांवळ्या रूपाने मोहित झाली आहे. तिचे मन त्या स्वरूपात पूर्णपणे वेधले गेले आहे.

• दुसऱ्या कडीत, ती आपल्या इंद्रियांना एकाच रूपाच्या ध्यानात एकत्र करते. यामुळे ती कृष्णाच्या प्रेमात पूर्णपणे समर्पित झाली आहे.

• तिसऱ्या कडीत, ती कृष्णाच्या तेजाच्या वर्णनात मग्न आहे, जिथे कृष्णाच्या सांवळेपणात एक अद्वितीय तेज आहे.

• चौथ्या कडीत, ज्ञानदेव निवृत्तीच्या कृपेसंबंधी बोलतात, जिथे ते सांवळेपणात विलीन होण्याचे ध्येय दर्शवतात.

विचार:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भक्तीच्या गहनतेत बुडलेल्या भक्ताची अवस्था प्रकट केली आहे. भगवंताचे वर्णन कसे करावे हे एक आव्हान आहे, आणि या आव्हानातच संतांची मर्मज्ञता दिसून येते.

• अपर्याप्त ज्ञान: आपल्याला जगातल्या साध्या गोष्टींचे वर्णन करणे जसे कठीण जाते, तसाच भगवंताचे वर्णन करणे अधिक कठीण आहे. ज्ञानाच्या मर्यादांमुळे अनेक वेळा आपल्याला पूर्णता साधता येत नाही.

• संतांचा प्रयत्न: सर्व संतांनी भगवंताच्या वर्णनात शब्दांची मर्यादा स्वीकारूनही त्यांना जो आनंद प्राप्त झाला, तो वाटण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यांच्या अनुभवातून समजून घेणाऱ्या भावनांची गहनता त्यांच्या शब्दांतून व्यक्त होते.

• अतुलनीयता: कृष्णाच्या रूपाचे वर्णन करताना, ज्ञानेश्वर "सांवळा" या शब्दावर भर देतात. या शब्दाच्या मागे एक अद्वितीयता आहे जी शब्दांच्या सीमा ओलांडते.

• गुरुकृपा: संत ज्ञानेश्वर सांगतात की भगवंताचा ध्यास लागणे म्हणजे गुरुकृपेशी एकरूप होणे. गुरुकृपा नसल्यास भक्तीच्या या उच्च अवस्थेत पोहोचता येत नाही.

अंतिम विचार:

या अभंगात प्रेम, भक्ती आणि कृष्णाच्या अद्वितीयतेचा एक अद्भुत चित्रण आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी भक्तीच्या गहनतेत दाखवलेले हे अनुभव आपल्याला अध्यात्माच्या मार्गावर नेतात.

भगवान श्रीकृष्ण म्हणजे सांवळा तेज, आणि त्या तेजात लीन झालेली भक्ती म्हणजे संपूर्णता. सद्‌गुरुकृपा आणि भक्तीच्या मार्गानेच आपण त्या तेजाचे अनुभव घेऊ शकतो.

॥ हरि ॐ ॥

विराणी ८ - सर्व सुखाचे मूळ

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
त्रिभुवनींचे सुख पाहावया नयनीं।
दिनरात्रीं धणी न पुरे माझी॥

२.
विटेवरी सांवळा पाहतां पैं डोळां।
मन वेळोवेळां आठवितु॥

३.
सागरीं भरीतें दाटे तैसे मन नटे।
वाट पाहों कोठें तुझी रया॥

४.
बापरखुमादेविवरु पूर्ण प्रकाशला।
कुमुदिनी विकासला तैसे जालें॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी सर्व सुखांचे मूळ म्हणजे भगवंताचे निर्गुण रूप स्पष्ट केले आहे. मानवाच्या सुखाची धारणा किती विविध आहे, तरीही सर्व सुखांचा आधार एकच आहे—भगवंत.

विराणी ९ – करुणापर आळवणी

॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥

१.
रंगा येईवो ये रंगा येईवो ये।
विठाई किठाई माझे कृष्णाई कान्हाई॥

२.
वैकुंठनिवासिनी वो जगत्रयजननी।
तुझा वेधु ये मनी वो॥

३.
कटीं कर विराजित मुगुटरत्‍नजडित।
पीतांबरु कासिया तैसा येई कां धावत॥

४.
विश्वरुप विश्वंभरे कमळनयने कमळाकरे वो।
तुझे ध्यान लागो बापरखुमादेविवरे वो॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भगवंताच्या आळवणीच्या माध्यमातून करुणा, प्रेम आणि भक्ती यांचे एकत्रित रूप स्पष्ट केले आहे. हे अभंग भगवंताच्या अकारण प्रेमाची आणि सच्च्या भक्ताची व्याख्या करते.

​​