​१)
देवाचिये द्वारीं उभा क्षणभरी ।
​तेणें मुक्ति चारी साधियेल्या ॥१॥
​हरि मुखें म्हणा हरि मुखें म्हणा ।
​पुण्याची गणना कोण करी ॥२॥
​असोनि संसारीं जिव्हे वेगु करी ।
​वेदशास्त्र उभारी बाह्या सदा ॥३॥
​ज्ञानदेव म्हणे व्यासाचिया खुणें ।
​द्वारकेचा राणा पांडवां घरीं ॥४॥

अर्थ:

या श्लोकांमध्ये ज्ञानेश्वरी या संत ज्ञानेश्वरांच्या अभंगांचा संदर्भ आहे. प्रत्येक श्लोक ज्ञान, भक्ती आणि मुक्ति याबद्दल चर्चा करतो. यामध्ये मुख्यतः भक्तिरस आणि ईश्वराशी संबंध जोडण्याचा संदेश आहे. चला, प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ तपासूया:

श्लोकांचे अर्थ:

1. देवाचिये द्वारीं उभा क्षणभरी:

   • येथे "देवाचिये द्वारीं" म्हणजे देवाच्या दारात, आणि "क्षणभरी" म्हणजे एक क्षणासाठी उभा राहिल्यावर.
   • अर्थ: "एक क्षण देवाच्या दारात उभा राहिल्याने आपण मुक्ति प्राप्त करू शकतो."

2. हरि मुखें म्हणा हरि मुखें म्हणा:

   • "हरि" म्हणजे भगवान विष्णू. "मुखें म्हणा" म्हणजे "त्याचं नाव घ्या".
   • अर्थ: "भगवान विष्णूचं नाम घेणे महत्त्वाचं आहे, पण पुण्याची गणना कोण करणार?" याचा अर्थ, भक्तीची मूळ महत्त्व जरी व्यक्त केली तरी पुण्याच्या संख्येची तुलना करणं नको असं आहे.

3. असोनि संसारीं जिव्हे वेगु करी:

   • "संसारीं" म्हणजे या जगात. "जिव्हे वेगु करी" म्हणजे जिव्हा कशी जलद बोलते.
   • अर्थ: "या भौतिक जगात, मानवाची जिव्हा कशी वेगवान वळते, तर वेद आणि शास्त्रांचा अभ्यास सदा बाह्यकडून मिळतो."

4. ज्ञानदेव म्हणे व्यासाचिया खुणें:

   • "ज्ञानदेव" म्हणजे संत ज्ञानेश्वर, आणि "व्यासाचिया खुणें" म्हणजे व्यासांच्या संकेतावर.
   • अर्थ: "संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, द्वारका (धार्मिक स्थळ) येथील राणा म्हणजे पांडवांच्या घरी आहे." याचा अर्थ एकत्र आलेल्या ज्ञानाचे प्रतीक आहे.

निष्कर्ष:

या श्लोकांतून एक आध्यात्मिक संदेश येतो की, ईश्वराच्या दारात थांबणे म्हणजे मुक्ति मिळवणे. तसेच, भक्तीचा खरा अनुभव घेण्यासाठी हरीचे नाम घेणे आवश्यक आहे. संसारातील लवकर बोलणे आणि वेदशास्त्रांचा अभ्यास यावरून मानवाला सच्चा ज्ञान मिळतो.

​

​२)
​चहूं वेदीं जाण साहिशास्त्रीं कारण ।
​अठराहीं पुराणें हरीसी गाती ॥१॥
​मंथुनी नवनीता तैसें घे अनंता ।
​वायां व्यर्थ कथा सांडी मार्ग ॥२॥
​एक हरि आत्मा जीवशिव सम ।
​वायां तू दुर्गमी न घालीं मन ॥३॥
​ज्ञानदेवा पाठ हरि हा वैकुंठ ।
​भरला घनदाट हरि दिसे ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ईश्वराच्या अनुभूतीचा, शाश्वत सत्याचा आणि भ्रामक गोष्टींना सोडून भक्तीच्या मार्गावर लागण्याचा संदेश दिला आहे. प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ पुढीलप्रमाणे आहे:

श्लोकांचा अर्थ:

1. चहूं वेदीं जाण साहिशास्त्रीं कारण । अठराहीं पुराणें हरीसी गाती ॥

   • अर्थ: चारही वेद, सर्व शास्त्र आणि अठरा पुराणे भगवान हरिची महती गातात. याचा अर्थ म्हणजे सर्व वेद, शास्त्र आणि पुराणे ईश्वराच्या महिम्याचीच ओळख देतात.

2. मंथुनी नवनीता तैसें घे अनंता । वायां व्यर्थ कथा सांडी मार्ग ॥

   • अर्थ: जसे दूध मंथून लोणी काढले जाते, तसाच परमात्म्याचा अनुभव साधण्यासाठी सत्याचा शोध घे. व्यर्थ कथा आणि निरर्थक गोष्टी सोडून, सत्याच्या मार्गावर चाल.

3. एक हरि आत्मा जीवशिव सम । वायां तू दुर्गमी न घालीं मन ॥

   • अर्थ: हरि (ईश्वर) आणि आत्मा एकच आहेत. जीव आणि शिव यांच्यातही एकता आहे. त्यामुळे मन निरर्थक आणि क्लिष्ट गोष्टींमध्ये गुंतवू नकोस, त्या मार्गावरून तुला काही मिळणार नाही.

4. ज्ञानदेवा पाठ हरि हा वैकुंठ । भरला घनदाट हरि दिसे ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की, हरि (ईश्वर) हा वैकुंठापर्यंत पोहोचलेला आहे आणि संपूर्ण विश्वामध्ये हरिचे दर्शन होत आहे, जसे की घनघोर मेघांनी भरलेले आकाश दिसते.

सारांश:

संत ज्ञानेश्वरांनी ईश्वराच्या नामस्मरण, सत्याच्या मार्गाचे अनुसरण आणि निरर्थक गोष्टी सोडून भक्तीच्या मार्गावर लागण्याचा संदेश दिला आहे. वेद, पुराणे आणि शास्त्र सर्वांनी ईश्वराची महती गायली आहे आणि आत्मा आणि शिव हे एकच असल्याचा अनुभव घेण्यासाठी मनाला योग्य दिशेने वळवावे असे सांगितले आहे.

​३)
त्रिगुण असार निर्गुण हें सार ।
सारासार विचार हरिपाठ ॥१॥
सगुण निर्गुण गुणांचें अगुण ।
हरिविणें मत व्यर्थ जाय ॥२॥
अव्यक्त निराकार नाहीं ज्या आकार ।
जेथुनी चराचर त्यासी भजें ॥३॥
ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं ।
अनंत जन्मांनीं पुण्य होय ॥४॥

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संसारातील त्रिगुणांचा असारपणा आणि निर्गुण (गुणांपासून अलिप्त) हरिचे सत्य स्वरूप समजून घेण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ पुढीलप्रमाणे आहे:

​

श्लोकांचा अर्थ:

1. त्रिगुण असार निर्गुण हें सार । सारासार विचार हरिपाठ ॥

   • अर्थ: त्रिगुण - सत्त्व, रज, तम या तीन गुणांचा संसार असार आहे (अनर्थक आहे), तर निर्गुण (गुणरहित) परमात्मा हेच खरे सार आहे. जीवनात सारासार विचार केला पाहिजे, जो हरिपाठामध्ये सांगितला जातो.

2. सगुण निर्गुण गुणांचें अगुण । हरिविणें मत व्यर्थ जाय ॥

   • अर्थ: सगुण (गुणांनी युक्त), निर्गुण (गुणरहित), आणि अगुण (गुणांशिवाय) हे सर्वच हरिच्या जाणिवेशिवाय निरर्थक आहे. हरिविणे, जीवनाचा कुठलाही विचार व्यर्थ आहे.

3. अव्यक्त निराकार नाहीं ज्या आकार । जेथुनी चराचर त्यासी भजें ॥

   • अर्थ: अव्यक्त (जे दिसत नाही), निराकार (ज्याला कोणताही रूप नाही) अशा ईश्वराला समजून घेणं आवश्यक आहे, कारण तोच ईश्वर चराचर सृष्टीला उत्पन्न करणारा आहे. त्या ईश्वराची भक्ती करावी.

4. ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं । अनंत जन्मांनीं पुण्य होय ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की राम आणि कृष्ण यांचा ध्यास, त्यांच्यावर ध्यान लावल्याने अनंत जन्मांतील पुण्यसंचय होतो. म्हणजेच, अनेक जन्मांच्या पुण्याईने हरिची अनुभूती मिळते.

सारांश:

संत ज्ञानेश्वरांनी या अभंगात त्रिगुणांच्या असारपणाचे वर्णन केले आहे आणि निर्गुण, निराकार ईश्वराचाच खरा सार आहे असे सांगितले आहे. सगुण-निर्गुण सर्व काही हरिच्या उपस्थितीतच अर्थपूर्ण आहे आणि त्याच्याशिवाय बाकी सगळे व्यर्थ आहे. भक्तीमधूनच ईश्वराचे खरे स्वरूप अनुभवता येते.

​४)
भावेंवीण भक्ति भक्तिवीण मुक्ति ।
बळेंवीण शक्ति बोलूं नये ॥१॥
कैसेनि दैवत प्रसन्न त्वरित ।
उगा राहें निवांत शिणसी वायां ॥२॥
सायासें करिसी प्रपंच दिननिशीं ।
हरिसी न भजसी कोण्या गुणे ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे हरिजप करणें ।
तुटेल धरणें प्रपंचाचें ॥४॥

अर्थ : 

संत ज्ञानेश्वरांनी या अभंगामध्ये भक्तीचे महत्त्व आणि संसाराच्या बंधनांपासून मुक्त होण्याचा मार्ग स्पष्ट केला आहे. प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ पुढीलप्रमाणे आहे:

श्लोकांचा अर्थ:

​

1. भावेंवीण भक्ति भक्तिवीण मुक्ति । बळेंवीण शक्ति बोलूं नये ॥

   • अर्थ: भावाशिवाय भक्ती होऊ शकत नाही, आणि भक्तीशिवाय मुक्ति प्राप्त होत नाही. अशा स्थितीत बळाशिवाय शक्तीची चर्चा करणे व्यर्थ आहे. म्हणजेच, भावपूर्ण भक्तीशिवाय ईश्वरसाधना फळ देत नाही.

2. कैसेनि दैवत प्रसन्न त्वरित । उगा राहें निवांत शिणसी वायां ॥

   • अर्थ: जर तुम्ही ईश्वराची भक्ती करत नसाल, तर ईश्वर प्रसन्न कसा होईल? आणि तुम्ही निवांतपणे उगाचच वेळ वाया घालवत बसता, ज्यामुळे तुमचा जीवनाचा काळ थकवा आणि निरर्थकतेत जातो.

3. सायासें करिसी प्रपंच दिननिशीं । हरिसी न भजसी कोण्या गुणे ॥

   • अर्थ: तुम्ही दिवस-रात्र प्रपंच (संसारातील कामे) करण्यात मेहनत घेत आहात, परंतु हरिची भक्ती करत नाही. मग अशा जीवनाचा खरा उपयोग काय? संसारातील कार्यांपेक्षा हरिपाठ अधिक महत्त्वाचा आहे.

4. ज्ञानदेव म्हणे हरिजप करणें । तुटेल धरणें प्रपंचाचें ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर सांगतात की जर तुम्ही हरिचे जप कराल, तर संसाराचे बंधन तुटून जाईल. हरिभक्तीने प्रपंचाचे जाळे तुटते, आणि तुम्ही मुक्त होता.

सारांश:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भक्ती, मुक्ति, आणि संसाराच्या बंधनांपासून मुक्त होण्यासाठी हरिजप करण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. भावपूर्ण भक्तीशिवाय मुक्ती मिळत नाही, आणि हरिजपानेच संसाराचे बंधन तुटते. भक्तीशिवाय जीवनातील कामे निरर्थक आहेत असेही त्यांनी स्पष्ट केले आहे.

​५)
​योग याग विधी येणें नोहे सिद्धि ।
​वायांचि उपाधि दंभधर्म ॥१॥
​भावेंवीण देव न कळे निःसंदेह ।
​गुरुवीण अनुभव कैसा कळे ॥२॥
​तपेवीण दैवत दिधल्यावीण प्राप्त ।
​गुजेवीण हित कोण सांगे ॥३॥
​ज्ञानदेव मार्ग दृष्टांताची मात ।
​साधूचे संगती तरुणोपाय ॥४॥

अर्थ : 

संत ज्ञानेश्वरांनी या अभंगामध्ये भक्ती, गुरुचरण, आणि साधू संगती यांचा महत्त्वपूर्ण संदेश दिला आहे. प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ पुढीलप्रमाणे आहे:

श्लोकांचा अर्थ:

1. योग याग विधी येणें नोहे सिद्धि । वायांचि उपाधि दंभधर्म ॥

   • अर्थ: योग, याग, आणि विधी म्हणजेच कर्मकांड किंवा विविध तपश्चर्या केवळ सिद्धी प्राप्त करण्यासाठी पुरेशे नाहीत. याप्रकारच्या विधी केवळ बाह्य दिखाव्यासाठी (दंभ) असतात, परंतु यातून खरी आध्यात्मिक प्रगती होत नाही.

2. भावेंवीण देव न कळे निःसंदेह । गुरुवीण अनुभव कैसा कळे ॥

   • अर्थ: भावाशिवाय (आत्मीयता व श्रद्धेशिवाय) ईश्वर कळू शकत नाही, ही गोष्ट निश्चित आहे. त्याचप्रमाणे, गुरुविना (शिक्षक, मार्गदर्शकाविना) अनुभवाची खरी जाणीव होऊ शकत नाही. गुरुच शिकवण देऊन अनुभवाचे महत्त्व सांगतात.

3. तपेवीण दैवत दिधल्यावीण प्राप्त । गुजेवीण हित कोण सांगे ॥

   • अर्थ: तपश्चर्याशिवाय दैवताची प्राप्ती होऊ शकत नाही, आणि जर तुमच्याकडे गुरुकृपा नसेल, तर हित किंवा योग्य मार्ग कोण सांगेल? गुरु हेच भक्तासाठी मार्गदर्शक असतात.

4. ज्ञानदेव मार्ग दृष्टांताची मात । साधूचे संगती तरुणोपाय ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर सांगतात की जो मार्ग त्यांनी दिला आहे, तो सर्व दृष्टांतांवर मात करतो. आणि साधूंच्या संगतीत असणे हे सर्वांत उत्तम आणि प्रभावी उपाय आहे. साधुसंगतीने भक्त योग्य मार्गावर चालू शकतो.

सारांश:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी स्पष्ट केले आहे की केवळ बाह्य धार्मिक विधी किंवा कर्मकांड पुरेसे नाहीत. ईश्वराला जाणण्यासाठी भावपूर्ण भक्ती आणि गुरूंचे मार्गदर्शन आवश्यक आहे. साधूंच्या संगतीत राहणे हे सर्वांत प्रभावी साधन आहे, ज्यामुळे आध्यात्मिक प्रगती साध्य होते.

भक्ती, गुरुचरण आणि साधुसंगती यांचे महत्त्व अधोरेखित करणारा हा अभंग आपल्याला जीवनाच्या आध्यात्मिक प्रवासाचा योग्य मार्ग दाखवतो.​

​

६)
​साधुबोध झाला तो नुरोनियां ठेला ।
​ठायींच मुराला अनुभवें ॥१॥
​कापुराची वाती उजळली ज्योती ।
​ठायींच समाप्ती झाली जैसी ॥२॥
​मोक्षरेखें आला भाग्ये विनटला ।
​साधूचा अंकिला हरिभक्त ॥३॥
​ज्ञानदेवा गोडी संगती सज्जनीं ।
​हरि दिसे जनीं आत्मतत्त्वीं ॥४॥

अर्थ : 

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी साधुसंगतीच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकला आहे. साधूंच्या संगतीत असलेली भक्ती आणि आत्मज्ञान कसे फुलते, याचा सुंदर वर्णन या अभंगात दिला आहे.

श्लोकांचा अर्थ:

1. साधुबोध झाला तो नुरोनियां ठेला । ठायींच मुराला अनुभवें ॥

   • अर्थ: साधूंच्या संगतीत झालेला बोध हा सहजासहजी नष्ट होत नाही. तो आपल्या हृदयात ठामपणे स्थिरावतो आणि आपल्याला आतून अनुभवायला मिळतो.

2. कापुराची वाती उजळली ज्योती । ठायींच समाप्ती झाली जैसी ॥

   • अर्थ: जशी कापुराची वात पेटवल्यावर ती पूर्णपणे जळून संपते, तशीच भक्ती आणि साधना करताना साधक ईश्वरचरणांत एकरूप होतो. त्याच्या साधनेची परिणीती त्याच्या आत्मज्ञानात होते.

3. मोक्षरेखें आला भाग्ये विनटला । साधूचा अंकिला हरिभक्त ॥

   • अर्थ: मोक्षाच्या मार्गावर असलेला साधक हे साधूंच्या आशीर्वादामुळे आणि हरिभक्तीमुळे साध्य करतो. साधूंच्या कृपेने तो मोक्षाला गाठतो, त्याला साधनसंपत्तीची आवश्यकता नसते.

4. ज्ञानदेवा गोडी संगती सज्जनीं । हरि दिसे जनीं आत्मतत्त्वीं ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की सज्जनांच्या संगतीत असलेल्या भक्ताला आत्मतत्त्वाचे ज्ञान प्राप्त होते, आणि त्याच्या मनात हरीच सर्वत्र दिसतो. ही संगती अतिशय गोड आणि आनंददायी असते.

सारांश:

संत ज्ञानेश्वर या अभंगातून सांगतात की साधूसंगती हा मोक्षाचा मार्ग आहे. साधूंच्या आशीर्वादामुळे, भक्ताच्या मनात आत्मज्ञान स्थिरावते आणि त्याच्या साधनेचा शेवट त्याच्या आत्मानुभवात होतो. सज्जनांच्या संगतीमुळे आत्मतत्त्वाचा गोड अनुभव मिळतो, ज्यामुळे ईश्वरचरणी मन एकरूप होते.​

​७)
​पर्वताप्रमाणें पातक करणें ।
​वज्रलेप होणें अभक्तांसी ॥१॥
​नाहीं ज्यांसी भक्ति ते पतित अभक्त ।
​हरीसी न भजत दैवहत ॥२॥
​अनंत वाचाळ बरळती बरळ ।
​त्यां कैंचा दयाळ पावे हरी ॥३॥
​ज्ञानदेवा प्रमाण आत्मा हा निधान ।
​सर्वांघटीं पूर्ण एक नांदे ॥४॥

अर्थ : 

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी अभक्तांची स्थिती, त्यांच्या पापाचरणाची तीव्रता, आणि भक्तीविणा ईश्वरप्राप्ती कशी अशक्य आहे, यावर भाष्य केले आहे.

श्लोकांचा अर्थ:

1. पर्वताप्रमाणें पातक करणें । वज्रलेप होणें अभक्तांसी ॥

   • अर्थ: अभक्तांचे पाप पर्वतासारखे प्रचंड असतात आणि त्यांचे मन वज्रासारखे कठोर होते. त्यांना भक्तीचा कोणताही स्पर्श होत नाही, कारण त्यांच्या मनावर अभक्तीची वज्रासारखी जाडसर थर बसलेली असते.

2. नाहीं ज्यांसी भक्ति ते पतित अभक्त । हरिसी न भजत दैवहत ॥

   • अर्थ: ज्यांच्या मनात भक्ती नाही, ते अभक्त पतित ठरतात. असे लोक दैवाच्या माराने हरिला भजत नाहीत. त्यांचे जीवन हरिच्या कृपेपासून वंचित राहते.

3. अनंत वाचाळ बरळती बरळ । त्यां कैंचा दयाळ पावे हरी ॥

   • अर्थ: जे लोक अकारण वाचाळपण करतात आणि व्यर्थ बडबडीत गुंतलेले असतात, त्यांना हरीची कृपा कशी मिळणार? त्यांनी आपल्या व्यर्थ वागण्यामुळे ईश्वरप्राप्तीचा मार्गच गमावलेला असतो.

4. ज्ञानदेवा प्रमाण आत्मा हा निधान । सर्वांघटीं पूर्ण एक नांदे ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर सांगतात की आत्मा हा सर्वच ठिकाणी भरलेला आहे. तो सर्व जीवांमध्ये एकच आहे आणि सर्वत्र तोच अस्तित्वात आहे. आत्मज्ञानाच्या मार्गावर याची अनुभूती होते.

सारांश:

या अभंगातून संत ज्ञानेश्वर अभक्तांची स्थिती वर्णन करतात. ज्यांना भक्ती नाही, ते अभक्त पतित असतात आणि त्यांना ईश्वराची प्राप्ती होत नाही. ते पापांमध्ये गुरफटलेले असतात, आणि व्यर्थ बडबडीत आपले जीवन वाया घालवतात. ज्ञानेश्वरांच्या मते, आत्मज्ञान हेच सर्वांमध्ये एकसारखे आहे आणि ते सर्वत्र नांदत असते.​

​

८)
​संतांचे संगती मनोमार्गगती ।
​आकळावा श्रीपति येणें पंथें ॥१॥
​रामकृष्ण वाचा भाव हा जीवाचा ।
​आत्मा जो शिवाचा राम जप ॥२॥
​एकतत्त्वी नाम साधिती साधन ।
​द्वैताचें बंधन न बाधिजे ॥३॥
​नामामृत गोडी वैष्णवां लाधली ।
​योगियां साधली जीवनकळा ॥४॥
​सत्वर उच्चार प्रल्हादी बिंबला ।
​उद्धवा लाधला कृष्णदाता ॥५॥
​ज्ञानदेव म्हणे नाम हें सुलभ ।
​सर्वत्र दुर्लभ विरळा जाणे ॥६॥

अर्थ : 

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संतांची संगत, नामस्मरण, आणि भक्तीचा मार्ग यांची महती वर्णन केली आहे. त्यांनी भक्तीसाठी नामस्मरण आणि संतसंगती यांचा उपयोग कसा आहे, यावर जोर दिला आहे.

श्लोकांचा अर्थ:

1. संतांचे संगती मनोमार्गगती । आकळावा श्रीपति येणें पंथें ॥

   • अर्थ: संतांच्या संगतीत राहिल्यामुळे मनाची योग्य दिशा मिळते आणि त्या मार्गाने चालत श्रीपती (ईश्वर) प्राप्त होतो. संतसंगती हे ईश्वराकडे जाण्याचे महत्त्वाचे साधन आहे.

2. रामकृष्ण वाचा भाव हा जीवाचा । आत्मा जो शिवाचा राम जप ॥

   • अर्थ: राम आणि कृष्ण हेच वाचेतून उच्चारण करावे, कारण या नामस्मरणात जीवाचा भाव व्यक्त होतो. आत्मा हा शिवाच्या तत्त्वाशी जोडलेला आहे, म्हणून रामनाम जपणे आवश्यक आहे.

3. एकतत्त्वी नाम साधिती साधन । द्वैताचें बंधन न बाधिजे ॥

   • अर्थ: जे साधक नामस्मरणाच्या साधनेत एकतत्त्वाचे पालन करतात, त्यांना द्वैताच्या बंधनात अडकावे लागत नाही. नामस्मरणामुळे त्यांच्या मनात द्वैतभाव समाप्त होतो.

4. नामामृत गोडी वैष्णवां लाधली । योगियां साधली जीवनकळा ॥

   • अर्थ: वैष्णवांना नामस्मरणामृताची गोडी प्राप्त होते, तर योगींना जीवनकलेचा गूढ अनुभव मिळतो. नामस्मरणाचे महत्त्व भक्तांसाठीही आहे आणि योगांसाठीही.

5. सत्वर उच्चार प्रल्हादी बिंबला । उद्धवा लाधला कृष्णदाता ॥

   • अर्थ: प्रल्हादाने तत्काळ नामस्मरण उच्चारले आणि त्याला ईश्वरप्राप्ती झाली. उद्धवाने कृष्णाची भक्ती स्वीकारली आणि त्याला कृष्णाचे आशीर्वाद मिळाले.

6. ज्ञानदेव म्हणे नाम हें सुलभ । सर्वत्र दुर्लभ विरळा जाणे ॥

   • अर्थ: ज्ञानेश्वर म्हणतात की नामस्मरण करणे सोपे आहे, पण त्याचे महत्त्व ओळखणारे विरळाच असतात. नामस्मरण सर्वत्र उपलब्ध आहे, पण त्याची खरी गोडी आणि अनुभव अत्यंत थोड्या लोकांना मिळतो.

सारांश:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संतसंगतीचे महत्त्व, नामस्मरणाची गोडी, आणि भक्तीमार्गाची सुलभता सांगितली आहे. नामस्मरण हे ईश्वरप्राप्तीचे सोपे साधन आहे, परंतु त्याचे महत्त्व आणि प्रभाव ओळखणारे फार कमी लोक असतात.​

९)

​विष्णुविणें जप व्यर्थ त्याचें ज्ञान ।
​रामकृष्णीं मन नाहीं ज्याचे ॥१॥
​उपजोनी करंटा नेणें अद्वय वाटा ।
​रामकृष्णीं पैठा कैसा होय ॥२॥
​द्वैताची झाडणी गुरुविण ज्ञान ।
​त्या कैंचें कीर्तन घडे नामीं ॥३॥
​ज्ञानदेव म्हणे सगुण हें ध्यान ।
​नामपाठ मौन प्रपंचाचें ॥४॥

अर्थ : 

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी रामकृष्णाच्या नामस्मरणाचे महत्त्व आणि गुरुविना ज्ञान प्राप्त होणे किती कठीण आहे, हे स्पष्ट केले आहे. नामस्मरण, गुरुकृपा, आणि अद्वैत तत्त्व यांचा परस्परसंबंध त्यांनी या अभंगात मांडला आहे.

श्लोकांचा अर्थ:

1. विष्णुविणें जप व्यर्थ त्याचें ज्ञान । रामकृष्णीं मन नाहीं ज्याचे ॥

   • अर्थ: ज्या व्यक्तीच्या मनात रामकृष्णाचे प्रेम नाही, त्याच्या जपाचा आणि ज्ञानाचा काही उपयोग नाही. रामकृष्णाशिवाय केलेले कोणतेही जप किंवा ज्ञान निष्फळ आहे.

2. उपजोनी करंटा नेणें अद्वय वाटा । रामकृष्णीं पैठा कैसा होय ॥

   • अर्थ: जो अद्वैताच्या मार्गावर चालत नाही, तो अज्ञानाच्या अंधारात राहतो. अशा व्यक्तीला रामकृष्णाची कृपा किंवा त्यांचा आश्रय कसा मिळू शकतो?

3. द्वैताची झाडणी गुरुविण ज्ञान । त्या कैंचें कीर्तन घडे नामीं ॥

   • अर्थ: गुरुविना द्वैताची झाडणी (द्वैतभावाचे निर्मूलन) करणे शक्य नाही. तसेच, नामस्मरणाचा खरा लाभही गुरुकृपेनेच मिळतो. गुरुविना ज्ञान मिळवणे आणि त्यातून कीर्तन करणे याचा अर्थ नाही.

4. ज्ञानदेव म्हणे सगुण हें ध्यान । नामपाठ मौन प्रपंचाचें ॥

   • अर्थ: ज्ञानेश्वर म्हणतात की सगुण रूपाचे ध्यान आणि रामकृष्णाच्या नामस्मरणाचा जप हे प्रपंचाच्या बंधनातून मुक्त होण्याचे साधन आहे. नामस्मरणाने प्रपंचातील चिंता शांत होते.

सारांश:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी रामकृष्णाच्या नामस्मरणाची महती सांगितली आहे. गुरुविना ज्ञान प्राप्त होणे कठीण आहे, आणि अद्वैत मार्गाच्या अज्ञानात राहणे व्यर्थ आहे. सगुण ध्यान आणि नामस्मरण हे प्रपंचातील अडचणींमधून मुक्ती मिळवण्यासाठी प्रभावी साधन आहेत.​

​१०)
त्रिवेणीसंगमीं नाना तीर्थें भ्रमीं ।
चित्त नाहीं नामीं तरी ते व्यर्थ ॥१॥
नामासी विन्मुख तो नर पापिया ।
हरीविण धांवया न पावे कोणी ॥२॥
पुराणप्रसिद्ध बोलिले वाल्मिक ।
नामें तिन्ही लोक उद्धरती ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे नाम जपा हरिचें ।
परंपरा त्याचें कुळ शुद्ध ॥४॥

अर्थ : 

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी हरिनामाच्या महत्त्वाचे वर्णन केले आहे आणि नामस्मरणाशिवाय केलेले सर्व तीर्थयात्रा व धार्मिक कर्मकांडे व्यर्थ असल्याचे स्पष्ट केले आहे. नामस्मरणाद्वारे मनुष्य पापमुक्त होतो आणि त्याचे कुलही शुद्ध होते, असे त्यांनी सांगितले आहे.

श्लोकांचा अर्थ:

1. त्रिवेणीसंगमीं नाना तीर्थें भ्रमीं । चित्त नाहीं नामीं तरी ते व्यर्थ ॥

   • अर्थ: जर मनुष्याने त्रिवेणी संगमासह अनेक तीर्थयात्रा केल्या, परंतु त्याचे चित्त हरिनामात नाही तर त्या सर्व यात्रा व्यर्थ ठरतात. नामस्मरणाशिवाय तीर्थयात्रांचा काहीच उपयोग नाही.

2. नामासी विन्मुख तो नर पापिया । हरीविण धांवया न पावे कोणी ॥

   • अर्थ: जो मनुष्य नामस्मरणाकडे दुर्लक्ष करतो तो पापी आहे. हरिनामाशिवाय कोणीही पापमुक्त होऊ शकत नाही किंवा मुक्ती मिळवू शकत नाही.

3. पुराणप्रसिद्ध बोलिले वाल्मिक । नामें तिन्ही लोक उद्धरती ॥

   • अर्थ: वाल्मिकी ऋषींनी पुराणांमध्ये म्हटले आहे की हरिनामाने तिन्ही लोकांचे उद्धार होतो. नामस्मरण केल्याने प्रत्येक प्राणी, प्रत्येक लोकात कल्याण होऊ शकते.

4. ज्ञानदेव म्हणे नाम जपा हरिचें । परंपरा त्याचें कुळ शुद्ध ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की जो हरिनामाचा जप करतो, त्याचे कुल आणि परंपरा शुद्ध होते. नामस्मरणाचे महत्त्व त्याच्या संपूर्ण कुटुंबाच्या शुद्धीसाठीही महत्त्वाचे आहे.

सारांश:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी हरिनामाचे महत्त्व सांगितले आहे. तीर्थयात्रा व कर्मकांडे नामस्मरणाशिवाय व्यर्थ ठरतात. नामस्मरण पापांचे निवारण करते, आणि त्याच्याद्वारे लोकांचे कल्याण होते. हरिनामाचा जप केल्याने मनुष्याचे कुल शुद्ध होते, असे या अभंगाचा मुख्य संदेश आहे.​

​११)
हरिउच्चारणीं अनंत पापराशी ।
जातील लयासी क्षणमात्रें ॥१॥
तृण अग्निमेळें समरस झालें ।
तैसें नामें केलें जपता हरी ॥२॥
हरिउच्चारण मंत्र पैं अगाध ।
पळे भूतबाधा भय याचें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे हरि माझा समर्थ ।
न करवे अर्थ उपनिषदां ॥४॥

अर्थ : 

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी हरिनामाच्या अद्वितीय शक्तीचे वर्णन केले आहे. हरिनामाच्या उच्चारणाने अनंत पापांचा नाश होतो, आणि हरिनाम हा सर्व प्रकारच्या संकटांपासून मुक्तता देणारा आहे, असे ते सांगतात.

श्लोकांचा अर्थ:

​१२)
तीर्थ व्रत नेम भावेवीण सिद्धी ।
वायांची उपाधी करिसी जनां ॥१॥
भावबळें आकळे येरवी नाकळे ।
करतळीं आंवळे तैसा हरी ॥२॥
पारियाचा रवा घेतां भूमीवरी ।
यत्‍न परोपरी साधन तैसें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति निर्गुण ।
दिधलें संपूर्ण माझे हातीं ॥४॥​

अर्थ:

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भक्तिभाव आणि निराकार ब्रह्माच्या साधनेच्या महत्त्वाबद्दल चर्चा केली आहे. या श्लोकांमध्ये त्यांनी साधनेची गहनता आणि अंतर्मुखता यांचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे.

श्लोकांचा अर्थ:

1. तीर्थ व्रत नेम भावेवीण सिद्धी । वायांची उपाधी करिसी जनां ॥

   • अर्थ: तीर्थ, व्रत आणि नियम यांची उपाधी असल्याशिवाय साधना सिद्ध होत नाही. म्हणजे, भावनेचा अभाव असलेल्या जनांना साधना योग्य रीतीने केली जात नाही.

2. भावबळें आकळे येरवी नाकळे । करतळीं आंवळे तैसा हरी ॥

   • अर्थ: भावाच्या बळामुळे हरीचा अनुभव घेतला जातो. जर भाव नसला तर त्याचा अनुभव घेता येत नाही. हरी म्हणजेच ईश्वर, ज्याचा अनुभव करणे आवश्यक आहे.

3. पारियाचा रवा घेतां भूमीवरी । यत्‍न परोपरी साधन तैसें ॥

   • अर्थ: जसे पार्याचा रवा घेतल्यास तीर्थाच्या पाण्यात वाया जातो, तसेच परोपकाराच्या साधनेत यत्न असावा लागतो. साधना करताना नेहमी परोपकाराची भावना ठेवावी लागते.

4. ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति निर्गुण । दिधलें संपूर्ण माझे हातीं ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तिस्थान म्हणजे निराकार ब्रह्म. हे ब्रह्म त्यांच्या हाती संपूर्णपणे आले आहे. म्हणजे, त्यांना ब्रह्माची पूर्णता अनुभवता येत आहे.

सारांश:

या अभंगात ज्ञानेश्वरांनी भक्तिभावाच्या अभावात साधना साधली जात नाही याचे स्पष्टीकरण दिले आहे. भावाच्या बळावरच ईश्वराचा अनुभव घेतला जातो. साधनेत परोपकाराची भावना आणि यत्न आवश्यक आहे. अंततः ज्ञानेश्वर निवृत्तिस्थान म्हणजे निराकार ब्रह्माची अनुभूती प्राप्त करण्यास यशस्वी झाले आहेत.

​१३)
समाधि हरीची सम सुखेंवीण ।
न साधेल जाण द्वैतबुद्धि ॥१॥
बुद्धीचें वैभव अन्य नाहीं दुजें ।
एका केशवराजे सकळ सिद्धि ॥२॥
ऋद्धि सिद्धि निधि अवघीच उपाधी ।
जंव त्या परमानंदी मन नाहीं ॥३॥
ज्ञानदेवीं रम्य रमलें समाधान ।
हरीचें चिंतन सर्वकाळ ॥४॥

श्लोकांचा अर्थ:

अर्थ: 

श्लोकांचा अर्थ:

1. हरिपाठकीर्ति मुखें जरी गाय । पवित्रचि होय देह त्याचा ॥

   • अर्थ: जो व्यक्ती हरिपाठाचे गुणगान करतो, त्याच्या शरीराला पवित्रता प्राप्त होते.

2. तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमूप । चिरंजीव कल्प वैकुंठीं नांदे ॥

   • अर्थ: तपाच्या शक्तीने अमरत्व प्राप्त करणे शक्य आहे. त्यामुळे, तपस्वी व्यक्ती वैकुंठात प्रवेश करतात.

3. मातृ पितृ भ्रातृ सगोत्र अपार । चतुर्भुज नर होऊनि ठेले ॥

   • अर्थ: माता, पिता, बंधू आणि सगट यांचे बंधन अत्यंत अपार असते. चतुर्भुज म्हणजे विष्णू रूपाने सज्ज झालेला व्यक्ती असेल.

4. ज्ञान गूढगम्य ज्ञानदेवा लाधलें । निवृत्तीनें दिधलें माझें हातीं ॥

   • अर्थ: संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की गूढ ज्ञान मिळवणे आवश्यक आहे. निवृत्तीनंतर त्यांनी (ज्ञानेश्वरांनी) हे ज्ञान आपल्या हातीं दिले.

सारांश:

या श्लोकांमध्ये हरिपाठाचे महत्व, तपाच्या शक्ती, पारिवारिक बंधने, आणि गूढ ज्ञान यावर प्रकाश टाकला आहे. हरिपाठ करणार्‍याचे शरीर पवित्र होते आणि तपस्वी व्यक्ती अमरत्व प्राप्त करतात. परिवारातील नातेसंबंध अपार असतात, पण ज्ञानेश्वरांनी निवृत्तीच्या प्रक्रियेत गूढ ज्ञान प्राप्त केले आहे. 

​

​१८)
हरिवंशपुराण हरिनाम संकीर्तन ।
हरिविण सौजन्य नेणे कोणी ॥१॥
त्या नरा लाधलें वैकुंठ जोडलें ।
सकळही घडलें तीर्थाटण ॥२॥
मनोमार्गें गेला तो तेथें मुकला ।
हरिपाठीं स्थिरावला तोचि धन्य ॥३॥
ज्ञानदेवा गोडी हरिनामाची जोडी ।
रामकृष्णी आवडी सर्वकाळ ॥४॥ 

श्लोकांचा अर्थ:

श्लोकांचा अर्थ:

1. सात पांच तीन दशकांचा मेळा । एक तत्त्वी कळा दावी हरी ॥

   • अर्थ: या श्लोकात सांगितले आहे की सृष्टीच्या सात, पाच आणि तीन दशकांमध्ये एकच तत्त्व, म्हणजे हरि, आहे. याचा अर्थ सृष्टीतील सर्व विविधतेमध्ये एकता साधणारा तत्त्व आहे.

2. तैसें नव्हे नाम सर्वत्र वरिष्ठ । तेथें कांहीं कष्ट न लागती ॥

   • अर्थ: हरि नाम हे सर्वत्र श्रेष्ठ आहे. जिथे हरि नाम आहे, तिथे कोणतेही कष्ट किंवा त्रास होत नाही. म्हणजेच, हरि नाम घेतल्यास जीवनात सुकून आणि शांती मिळते.

3. अजपा जपणें उलट प्राणाचा । येथेंही मनाचा निर्धार असे ॥

   • अर्थ: अजपा जप म्हणजे, स्वतःहून किंवा स्वाभाविकपणे हरि नाम घेतल्याने प्राण आणि मन दोन्हीचे एकाग्रता साधली जाते. यामध्ये मनाचा निर्धार असेल तरच प्रभावी जप साधता येतो.

4. ज्ञानदेवा जिणें नामेंविण व्यर्थ । रामकृष्णीं पंथ क्रमियेला ॥

   • अर्थ: ज्ञानेश्वरीचे म्हणणे आहे की, हरि नाम घेतले बिना जीवन व्यर्थ आहे. रामकृष्ण यांच्या पंथाने या विचारांना सिद्ध केले आहे, म्हणजेच हरि नामाच्या महत्त्वाला समजून घेतले आहे.

सारांश:

या श्लोकांमध्ये हरि नामाच्या श्रेष्ठतेवर आणि त्याचे जीवनातील महत्त्व यावर जोर दिला आहे. हरि नाम घेतल्याने सर्व कष्ट दूर होतात आणि जीवनात एकता साधता येते. हे शिकवले जाते की हरि नाम विना जीवन व्यर्थ आहे, म्हणून या नामाचा जप अनिवार्य आहे. 

​

​२४)
जप तप कर्म क्रिया नेम धर्म ।
सर्वांघटीं राम भाव शुद्ध ॥१॥
न सोडी हा भावो टाकी रे संदेहो ।
रामकृष्ण टाहो नित्य फोडी ॥२॥
जाति वित्त गोत्र कुळ शीळ मात ।
भज कां त्वरित भावनायुक्त ॥३॥
ज्ञानदेव ध्यानीं रामकृष्ण मनीं ।
वैकुंठभुवनीं घर केलें ॥४॥ 

श्लोकांचा अर्थ:

1. जप तप कर्म क्रिया नेम धर्म । सर्वांघटीं राम भाव शुद्ध ॥

   • अर्थ: जप, तप, कर्म, क्रिया, आणि नेम हे सर्व धर्माचे भाग आहेत. या सर्वांत राम भाव म्हणजे रामाचे प्रेम आणि भक्ति असणे अत्यंत शुद्ध आहे. त्यामुळे, सर्व कर्मे रामाच्या भावाने केलेली असली पाहिजेत.

2. न सोडी हा भावो टाकी रे संदेहो । रामकृष्ण टाहो नित्य फोडी ॥

   • अर्थ: राम भावाला सोडू नका आणि संदेह टाका. रामकृष्ण या भक्तिपंथाचे सार आहे, त्यामुळे नेहमी या भावात राहा.

3. जाति वित्त गोत्र कुळ शीळ मात । भज कां त्वरित भावनायुक्त ॥

   • अर्थ: जात, धन, गोत्र, किंवा मात्रीक शक्ती यांमध्ये भेद न करता भावनायुक्त भक्ति करा. भक्तीच्या या मार्गाने त्वरित अनुभव घेऊ शकता.

4. ज्ञानदेव ध्यानीं रामकृष्ण मनीं । वैकुंठभुवनीं घर केलें ॥

   • अर्थ: ज्ञानेश्वरींच्या अनुसार, जो भक्त रामकृष्णाचा ध्यान करतो, तो वैकुंठात त्याचे घर करून ठेवतो. म्हणजे, रामकृष्णाच्या भक्तीने आणि ध्यानाने स्वर्गातील सुख अनुभवता येतो.

सारांश:

या श्लोकांमध्ये रामकृष्णाच्या भक्तीचे महत्त्व आणि भक्ति मार्गावर ध्यान केंद्रित करण्याची गरज अधोरेखित केली आहे. जात, धन किंवा अन्य भेदभावांना महत्त्व न देता रामाच्या प्रेमात एकाग्र होणे आवश्यक आहे. ज्ञानेश्वरी सांगतात की भक्तीच्या माध्यमातून आपण वैकुंठ प्राप्त करू शकतो.

​

​२५)
जाणीव नेणीव भगवंतीं नाहीं ।
हरिउच्चारणी पाही मोक्ष सदा ॥१॥
नारायण हरी उच्चार नामाचा ।
तेथें कळिकाळाचा रीघ नाहीं ॥२॥
तेथील प्रमाण नेणवे वेदांसी ।
तें जीवजंतूंसीं केवीं कळे ॥३॥
ज्ञानदेव फळ नारायण पाठ ।
सर्वत्र वैकुंठ केलें असे ॥४॥ 

श्लोकांचा अर्थ:

1. जाणीव नेणीव भगवंतीं नाहीं । हरिउच्चारणी पाही मोक्ष सदा ॥

   • अर्थ: जाणीव आणि नेणीव म्हणजेच साधकाच्या भावनेत न समजणे. भक्त जो हरियाच्या उच्चारणावर ध्यान देतो, त्याला सदैव मोक्षाची प्राप्ती होते.

2. नारायण हरी उच्चार नामाचा । तेथें कळिकाळाचा रीघ नाहीं ॥

   • अर्थ: नारायण आणि हरी या नामांचा उच्चार केला की, त्या ठिकाणी कळिकाळ म्हणजे वेळचा प्रभाव नसतो. म्हणजेच, त्या उच्चारणामुळे काळाचा बंधन नसतो.

3. तेथील प्रमाण नेणवे वेदांसी । तें जीवजंतूंसीं केवीं कळे ॥

   • अर्थ: त्याठिकाणी, म्हणजे हरीच्या उच्चारणाच्या ठिकाणी, वेदांमध्ये दिलेल्या प्रमाणांचा गूढ अर्थ आणि ज्ञान प्रकट होते. त्यामुळे जीव-जंतूला त्या ज्ञानाचा अनुभव कसा होईल?

4. ज्ञानदेव फळ नारायण पाठ । सर्वत्र वैकुंठ केलें असे ॥

   • अर्थ: ज्ञानेश्वरींच्या अनुसार, जो नारायणाच्या पाठाचे फल भोगतो, तो सर्वत्र वैकुंठाचे अनुभव घेतो. म्हणजे, नारायणाच्या भक्तीत सर्वत्र वैकुंठ अनुभवता येतो.

सारांश:

या श्लोकांमध्ये हरि आणि नारायण यांच्या नामाच्या उच्चारणाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. जाणीव किंवा नेणीव नसताना, हरीच्या उच्चारणाने मोक्ष मिळतो. काल आणि वेद यांच्या विचारांची तुलना करत, ज्ञानेश्वरी भक्ताच्या जीवनात कसे नैतिक फलित तयार करतात हे स्पष्ट केले आहे.

​

​२६)
एक तत्त्व नाम दृढ धरीं मना ।
हरीसी करुणा येईल तुझी ॥१॥
तें नाम सोपें रे रामकृष्ण गोविंद ।
वाचेसी सद्‍गद जपे आधीं ॥२॥
नामापरतें तत्त्व नाहीं रे अन्यथा ।
वायां आणिक पंथा जाशील झणी ॥३॥
ज्ञानदेव नाम जपमाळ अंतरी ।
धरोनी श्रीहरी जपे सदा ॥४॥ 

श्लोकांचा अर्थ:

1. एक तत्त्व नाम दृढ धरीं मना । हरीसी करुणा येईल तुझी ॥

   • अर्थ: एकच तत्त्व, म्हणजे नाम, मनात दृढ धरल्यास, हरिची करुणा तुम्हाला प्राप्त होईल. मनाच्या एकाग्रतेने हरि तुमच्यावर कृपा करेल.

2. तें नाम सोपें रे रामकृष्ण गोविंद । वाचेसी सद्‍गद जपे आधीं ॥

   • अर्थ: हे नाम म्हणजे राम, कृष्ण आणि गोविंद, हे अत्यंत सोपे आहे. आधी सद्गुणांचा जप करावा आणि मग या नामाचा उच्चार करावा.

3. नामापरतें तत्त्व नाहीं रे अन्यथा । वायां आणिक पंथा जाशील झणी ॥

   • अर्थ: नामाशिवाय दुसरे कोणतेही तत्त्व नाही; अन्यथा तुम्हाला वेगळीच पंथात जावे लागेल. म्हणजे, नामाविना दुसरे मार्ग उपयुक्त नाहीत.

4. ज्ञानदेव नाम जपमाळ अंतरी । धरोनी श्रीहरी जपे सदा ॥

   • अर्थ: ज्ञानेश्वरी म्हणतात की, जपमाळ तुमच्या अंतर्मनात धरून, सदा श्रीहरीचा जप करा.

सारांश:

या श्लोकांमध्ये नामाचे महत्त्व, त्याची साधेपणा, आणि हरीच्या कृपेची प्राप्ती या बाबी स्पष्ट केल्या आहेत. नाम जपून हरिची कृपा साधण्यास प्रेरित करण्यात आले आहे. ज्ञानेश्वरींनी भक्तांना या मार्गाचे पालन करण्याचा सल्ला दिला आहे.

​

​२७)
​सर्व सुख गोडी साही शास्त्रें निवडी ।
​रिकामा अर्धघडी राहूं नको ॥१॥
​लटिका व्यवहार सर्व हा संसार ।
​वायां येरझार हरीविण ॥२॥
​नाममंत्र जप कोटी जाईल पाप ।
​रामकृष्णीं संकल्प धरूनी राहे ॥३॥
​निजवृत्ति हे काढी सर्व माया तोडी ।
​इंद्रियांसवडी लपूं नको ॥४॥
​तीर्थीं व्रतीं भाव धरीं रे करुणा ।
​शांति दया पाहुणा हरि करीं ॥५॥ 

श्लोकांचा अर्थ:

1. सर्व सुख गोडी साही शास्त्रें निवडी । रिकामा अर्धघडी राहूं नको ॥

   • अर्थ: सर्व सुख, शांति आणि गोडवा ह्या शास्त्रांमध्ये निवडले जातात. त्यामुळे रिकाम्या आणि अधांतरी राहण्याचे टाळा.

2. लटिका व्यवहार सर्व हा संसार । वायां येरझार हरीविण ॥

   • अर्थ: हा संपूर्ण संसार एक लटिका किंवा नाच आहे. हरिविना हा व्यवहार किंवा संचार योग्य नाही.

3. नाममंत्र जप कोटी जाईल पाप । रामकृष्णीं संकल्प धरूनी राहे ॥

   • अर्थ: नाम मंत्र जपल्याने कोटीभर पापे नष्ट होतात. राम आणि कृष्ण यांच्यावर संकल्प धरून राहा.

4. निजवृत्ति हे काढी सर्व माया तोडी । इंद्रियांसवडी लपूं नको ॥

   • अर्थ: स्वतःच्या वृत्तीला दूर ठेवा आणि सर्व माया तोडून टाका. इंद्रियांची अति आदर करू नका.

5. तीर्थीं व्रतीं भाव धरीं रे करुणा । शांति दया पाहुणा हरि करीं ॥

   • अर्थ: तीर्थात व्रति करणे म्हणजे भावना धरणे आणि करुणा ठेवणे. हरी तुमच्यावर शांति आणि दया प्रकट करेल.

सारांश:

या श्लोकांमध्ये जीवनाच्या असलीत आणि व्यवहारात हरिविना सुख आणि शांति कशी गमावली जाते याचे विवेचन केले आहे. नाम जपणे, इंद्रियांची नियंत्रण आणि करुणा धरणे ह्या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. ज्ञानेश्वरींनी भक्तांना नाम जपण्याची आणि सद्गुणांच्या मार्गाने चालण्याची प्रेरणा दिली आहे. 

​

​२८)
अभंग हरिपाठ असती अठ्ठावीस ।
रचिले विश्वासें ज्ञानदेवें ॥१॥
नित्य पाठ करी इंद्रायणीतीरीं ।
होय अधिकारी सर्वथा तो ॥२॥
असावें एकाग्रीं स्वस्थ चित्त मन ।
उल्हासें करून स्मरण जीवी ॥३॥
अंतकाळीं तैसा संकटाचें वेळीं ।
हरि तया सांभाळी अंतर्बाह्य ॥४॥
संतसज्जनानीं घेतली प्रचीती ।
आळशी मंदमती केवीं तरें ॥५॥
श्रीगुरु निवृत्ति वचन प्रेमळ ।
तोषला तात्काळ ज्ञानदेव ॥६॥​

श्लोकांचा अर्थ:

1. अभंग हरिपाठ असती अठ्ठावीस । रचिले विश्वासें ज्ञानदेवें ॥

   • अर्थ: अभंग हरिपाठाचे एकूण अठ्ठावीस श्लोक आहेत, जे ज्ञानेश्वरींनी विश्वासाने रचले आहेत.

2. नित्य पाठ करी इंद्रायणीतीरीं । होय अधिकारी सर्वथा तो ॥

   • अर्थ: जो इंद्रायणीच्या किनाऱ्यावर नित्य हरिपाठ करतो, तो संपूर्णपणे अधिकारी होतो.

3. असावें एकाग्रीं स्वस्थ चित्त मन । उल्हासें करून स्मरण जीवी ॥

   • अर्थ: एकाग्र, स्वस्थ चित्त आणि मन असावे. आनंदाने हरिचा स्मरण करावे.

4. अंतकाळीं तैसा संकटाचें वेळीं । हरि तया सांभाळी अंतर्बाह्य ॥

   • अर्थ: अंतकाळी किंवा संकटाच्या वेळी, हरि त्याला बाह्य आणि अंतःकरणाने सांभाळतो.

5. संतसज्जनानीं घेतली प्रचीती । आळशी मंदमती केवीं तरें ॥

   • अर्थ: संत आणि सज्जनांनी या गोष्टीला अनुभवले आहे. आळशी आणि मंद बुद्धी असलेल्यांनी कसे समजून घेणार?

6. श्रीगुरु निवृत्ति वचन प्रेमळ । तोषला तात्काळ ज्ञानदेव ॥

   • अर्थ: श्रीगुरु निवृत्ति यांचे प्रेमळ वचन ज्ञानेश्वरींना तात्काळ संतोष देतो.

सारांश:

या श्लोकांमध्ये हरिपाठाचे महत्व, एकाग्रता, संकटाच्या वेळी हरिचा आश्रय आणि संतांची अनुभूती याबद्दल चर्चा आहे. ज्ञानेश्वरींनी भक्तांना मार्गदर्शन केले आहे की नित्य हरिपाठ करणे, मनाची शुद्धता राखणे, आणि संकटात हरिचा स्मरण करणे आवश्यक आहे. श्रीगुरु निवृत्ति यांचे प्रेमळ वचन हे भक्तांना मार्गदर्शन आणि आनंद प्रदान करते.