मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ७०१ ते ७८१
जें सिंहासनीं राजत्व जोडे । तें वनांत खेळतां न मोडे ।
कीं धांवतां व्याहाळीपुढें । राजपद चोखडें ढळूं नेणे ॥१॥
सिंहासनावर बसून जो राजेपणा प्राप्त झालेला असतो, तो बागेत खेळ खेळत असतांना काही नाहींसा होत नाही. किंवा तो शिकारीमागें पळत असला म्हणूनही त्याचा थोर राज्याधिकार ढळू शकत नाहीं १.
रावो रानीं वसिन्नला । त्या रानासी राजभोग आला ।
रावो राजत्वा मुकला । मूर्खही या बोला न बोलती ॥२॥
रावो राजत्वा मुकला । मूर्खही या बोला न बोलती ॥२॥
राजानें रानांत जाऊन वस्ती केली, तरी त्या रानामध्यें त्याचें राजभोग येऊन पोचतातच. तेथें राजाची सत्ता नाहींशी झाली, असें मूर्खसुद्धा म्हणणार नाहींत २.
तेवीं पावोनि स्वरूपप्राप्ती । योगी प्रारब्धाच्या स्थिती ।
नाना कर्में करितां दिसती । परी निजात्मस्थिती भंगेना ॥३॥
नाना कर्में करितां दिसती । परी निजात्मस्थिती भंगेना ॥३॥
त्याप्रमाणें योगी स्वस्वरूपाला पोंचूनही प्रारब्धाच्या अवस्थेप्रमाणें अनेंक प्रकारची कर्मे करतांना दिसतात, तरी त्यांची आत्मस्वरूपस्थिति मुळींच बिघडत नाहीं ३.
यालागीं समाधि आणि व्युत्थान । या दोहीं अवस्थांचें लक्षण ।
अपक्वासीचि घडे जाण । परिपूर्णासी लक्षण तें कैंचें ॥४॥
अपक्वासीचि घडे जाण । परिपूर्णासी लक्षण तें कैंचें ॥४॥
म्हणून समाधि लावणें आणि समाधि विसर्जन करणें या दोन्ही अवस्थांचा अनुभव अर्धवट ज्ञानी असतात त्यांनाच घडतो. परिपूर्ण ज्ञानी असतात त्यांना ही लक्षणें कशाची ? ४.
स्वरूपावेगळें कांहीं एक । पूर्णासी उरलें नाहीं देख ।
समाधिव्युत्थानाचें मुख । त्यासंमुख येवों लाजे ॥५॥
समाधिव्युत्थानाचें मुख । त्यासंमुख येवों लाजे ॥५॥
कारण, परिपूर्ण असतात त्यांना आत्मस्वरूपाशिवाय दुसरें काहीएक उरलेलें नसतें हें लक्षांत ठेव. म्हणून समाधि लावणें आणि विसर्जन करणें हें विधीच त्याला तोंड दाखविण्यास लाजतात ५.
अर्जुना देवोनि समाधि । सवेंचि घातला महायुद्धीं ।
परी कृष्ण कृपानिधी । तटस्थ त्रिशुद्धी न करीच ॥६॥
परी कृष्ण कृपानिधी । तटस्थ त्रिशुद्धी न करीच ॥६॥
अर्जुनाला समाधि लावली, आणि लागलेंच त्याला घोर युद्धांत घातलें. दयानिधि श्रीकृष्णांनी त्याला खरोखर तटस्थ (क्रियाशून्य) असा केला नाहींच ६.
यालागीं समाधिव्युत्थानविधी । ताटस्थ्येंसहित निरवधी ।
गिळूनि झाली सैर समाधी । पूर्ण निजपदीं विलसतां ॥७॥
गिळूनि झाली सैर समाधी । पूर्ण निजपदीं विलसतां ॥७॥
म्हणून परिपूर्णत्वानें आत्मस्वरूपांत रममाण होता होतांच, समाधि लावणें आणि विसर्जन करणें ही दगदग निश्चलपणासह सर्वस्वी गिळून टाकूनच खरी समाधि होत असतें ७.
एवं प्रारब्ध जंव असे । तंव मुक्ताचें देह वर्ते ऐसें ।
परी अहंममतेचें पिसें । पूर्विल्याऐसें बाधीना ॥८॥
परी अहंममतेचें पिसें । पूर्विल्याऐसें बाधीना ॥८॥
अशा प्रकारें जोंपर्यंत प्रारब्ध असतें तोंपर्यंत मुक्ताचा देह अशा रीतीनें वागत असतो. पण त्याला अहंपणाच्या ममतेचें वेड मात्र पूर्वीप्रमाणें पीड देत नाही ८.
जेवीं स्वप्नदेहाच्या नाना अवस्था । जागृतीं आलिया तत्त्वतां ।
पुरुष नेघे आपुले माथां । तेवीं समाधिस्था देहकर्में ॥९॥
पुरुष नेघे आपुले माथां । तेवीं समाधिस्था देहकर्में ॥९॥
ज्याप्रमाणें स्वप्नांतील देहाला प्राप्त झालेल्या नानाप्रकारच्या अवस्था खरोखर जागृत झाल्यानंतर पुरुष आपल्या माथीं घेत नाही, त्याप्रमाणेंच समाधींत असलेला मनुष्यही देहाची कर्मे आपल्या माथ्यावर घेत नाहीं ९.
हेचि परमार्थता ब्रह्मस्थिती । नाना परींच्या उपपत्ती ।
म्यां सांगीतल्या तुम्हांप्रती । ज्ञानसंपत्ती निजगुह्य ॥७१०॥
म्यां सांगीतल्या तुम्हांप्रती । ज्ञानसंपत्ती निजगुह्य ॥७१०॥
श्रेष्ठत्वपूर्ण ब्रह्मस्वरूपस्थिति ती हीच होय. निरनिराळ्या प्रकारच्या स्पष्टीकरणानें मी तुम्हांला माझ्या गुह्य ज्ञानसंपत्ति सांगितल्या ७१०.
तूं कोण हें पुसिलें होतें । सांगावया तें सनकादिकांतें ।
सांगतसें निजरूपातें । विश्वास त्यातें दृढ व्हावया ॥११॥
सांगतसें निजरूपातें । विश्वास त्यातें दृढ व्हावया ॥११॥
'तूं कोण ?' असें सनकादिकांनी विचारलें होतें. तें त्यांना सांगण्यासाठी व त्याचा विश्वास दृढ व्हावा म्हणून मीं आत्मस्वरूप सांगितलें ११.
मयैतदुक्तं वो विप्रा गुह्यं यत् साङ्ख्ययोगयोः ।
जानीत माऽऽगतं यज्ञं युष्मद् धर्मविवक्षया ॥ ३८ ॥
जानीत माऽऽगतं यज्ञं युष्मद् धर्मविवक्षया ॥ ३८ ॥
[श्लोक ३८] हे ऋषींनो ! सांख्य आणि योग या शास्त्रांमध्ये जे गुप्त ज्ञान सांगितले आहे, तेच मी तुम्हांला सांगितले मी यज्ञस्वरूप भगवान स्वतःच तुम्हांला तत्त्वज्ञानाचा उपदेश करण्यासाठी हंसरूपाने आलो आहे, असे समजा. (३८)
अतिगुह्य ज्ञान परात्पर । जें उपनिषदांचें भांडार ।
म्यां सांगितलें साचार । योगसार योग्यांचें ॥१२॥
म्यां सांगितलें साचार । योगसार योग्यांचें ॥१२॥
अत्यंत गुह्य, श्रेष्ठांतील श्रेष्ठ, असें जें उपनिषदांतील भांडार आणि योग्यांच्या योगमार्गातील रहस्य असें तें खरें ज्ञान मी तुला सांगितलें १२.
ज्या ज्ञानालागीं साधनकोटी । मुमुक्षु करिती हटतटीं ।
योगी रिघोनि गिरिकपाटीं । महामुद्रा नेहटीं साधिती ॥१३॥
योगी रिघोनि गिरिकपाटीं । महामुद्रा नेहटीं साधिती ॥१३॥
ज्या ज्ञानाकरितां मुमुक्षु लोक खडतर कष्ट सोसून कोट्यवधि साधनें करतात, आणि ज्यासाठी योगी लोक गिरिकंदरांत शिरून आसनमुद्रा वगैरे साध्य करतात १३.
वेदशास्त्रांचिया युक्ती । थोंटावल्या जिये अर्थीं ।
तें निजज्ञान म्यां तुम्हांप्रती । यथानिगुती सांगीतलें ॥१४॥
तें निजज्ञान म्यां तुम्हांप्रती । यथानिगुती सांगीतलें ॥१४॥
ज्याच्यासाठी वेदशास्त्रांच्या सर्व युक्त्या असमर्थ ठरल्या, तें आत्मज्ञान यथार्थ रीतीनें मी तुम्हांला सांगितलें १४.
एवढिया ज्ञानाचा ज्ञानवक्ता । मी कोण हें न कळेल सर्वथा ।
तरी यज्ञाचा यज्ञभोक्ता । जाण तत्त्वतां मी विष्णू ॥१५॥
तरी यज्ञाचा यज्ञभोक्ता । जाण तत्त्वतां मी विष्णू ॥१५॥
एवढें ज्ञान सांगणारा ज्ञानवक्ता असा मी कोण ? हें मुळींच कळावयाचें नाहीं. तर सर्व यज्ञांचा यज्ञभोक्ता खरोखर जो विष्णु तो मी हें लक्षांत ठेवा १५.
मज यावया हेंचि कारण । तुम्हीं ब्रह्मयाप्रती केला प्रश्न ।
तें उपदेशावया ब्रह्मज्ञान । स्वयें आपण येथें आलों ॥१६॥
तें उपदेशावया ब्रह्मज्ञान । स्वयें आपण येथें आलों ॥१६॥
मला येथें येण्याचें कारण हेंच कीं, तुम्ही ब्रह्मदेवाला प्रश्न केला होता, त्या ब्रह्मज्ञानाचा उपदेश तुम्हांला करण्यासाठी मी स्वतःच येथें आलों १६.
ज्या उपदेशाच्या पोटीं । वर्णाश्रमपरिपाटी ।
न सांडितां होय माझी भेटी । तेही गोष्टी ध्वनिलीसे ॥१७॥
न सांडितां होय माझी भेटी । तेही गोष्टी ध्वनिलीसे ॥१७॥
ज्या उपदेशामध्यें वर्णाश्रमधर्माची पद्धति न सोडतां माझें दर्शन होतें, ती गोष्टही ध्वनित केली आहे १७.
सांडावें ब्राह्मणपण । मग मांडावें संन्यासग्रहण ।
हे दोनी धर्म देहींचे जाण । उपदेशीं देहपण मुख्यत्वें मिथ्या ॥१८॥
हे दोनी धर्म देहींचे जाण । उपदेशीं देहपण मुख्यत्वें मिथ्या ॥१८॥
ब्राह्मणपण सोडून द्यावें, मग संन्यासग्रहण करावें, हें दोन्ही धर्म देहाचेंच आहेत. परंतु उपदेशामध्यें मुख्यत्वेंकरून देह हाच मुळीं मिथ्या असतो १८.
उपदेशू करूनि प्रमाण । सनकादिकीं ब्राह्मणपण ।
अद्यापि सांडिलें नाहीं जाण । माझें गुह्य ज्ञान पावले ॥१९॥
अद्यापि सांडिलें नाहीं जाण । माझें गुह्य ज्ञान पावले ॥१९॥
उपदेश हाच प्रमाण आहे असें मानून सनकादिकांनी ब्राह्मणपणा अद्यापि सोडिला नाही तरी त्यांना माझें गुह्य ज्ञान प्राप्त झालेंच १९.
तेणेंचि उपदेशें निश्चित । नारद ब्राह्मणपणें वर्तत ।
ब्रह्मानंदें डुल्लत । गात नाचत निजबोधें ॥७२०॥
ब्रह्मानंदें डुल्लत । गात नाचत निजबोधें ॥७२०॥
आणि खरोखर त्याच उपदेशानें नारदही ब्राह्मणपणानेंच राहतो; आणि आत्मानंदानेंच गात आणि नाचत ब्रह्मानंदानें डुलत असतो ७२०.
ऐसें जें चैतन्यघन । आपुलें स्वरूप आपण ।
स्वयें करिताहे स्तवन । निजमहिमान द्योतावया ॥२१॥
स्वयें करिताहे स्तवन । निजमहिमान द्योतावया ॥२१॥
असें जें आपलें चैतन्यघनस्वरूप, तें आपण स्वतःच आपला महिमा प्रगट करण्याकरितां वर्णन करीत आहे २१.
अहं योगस्य साङ्ख्यस्य सत्यस्यर्तस्य तेजसः ।
परायणं द्विजश्रेष्ठाः श्रियः कीर्तेर्दमस्य च ॥ ३९ ॥
परायणं द्विजश्रेष्ठाः श्रियः कीर्तेर्दमस्य च ॥ ३९ ॥
[श्लोक ३९] हे श्रेष्ठ ब्राह्मणांनो ! योग, सांख्य, सत्य, ऋत, तेज, श्री, कीर्ती आणि इंद्रियनिग्रह या सर्वांचे आश्रयस्थान मीच आहे. (३९)
सांख्य जें परम ज्ञान । योग अष्टांगादिसाधन ।
सत्याचें सत्यपण । सत्यस्वरूप जाण मी एक ॥२२॥
सत्याचें सत्यपण । सत्यस्वरूप जाण मी एक ॥२२॥
सांख्य या नांवाचें जें श्रेष्ठ ज्ञान, अष्टांगादि साधनानें साध्य होणारा योग, किंवा सत्याचे जें सत्यत्व, तेंच माझें खरें स्वरूप आहे असें समज २२.
पहां पां ज्या सत्याच्या ठायीं । संत सद्धर्में राहिले पाहीं ।
सूनृत जे वाचा तेही । मजवेगळी कांहीं हों नेणे ॥२३॥
सूनृत जे वाचा तेही । मजवेगळी कांहीं हों नेणे ॥२३॥
हें पहा ! ज्या सत्यामध्यें संत हें सद्धर्मानें वागत असतात, किंवा निरिच्छ अशी जी वाणी असतें, ती देखील माझ्यापासून भिन्न होऊ शकत नाहीं २३.
तेजाची जे प्रगल्भता । ते माझेनि तेजें सतेजता ।
श्रियेची जे ऐश्वर्यता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२४॥
श्रियेची जे ऐश्वर्यता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२४॥
तेजाचा जो प्रगल्भपणा, त्याला माझ्यामुळेच प्रकाशता प्राप्त झाली आहे. किंवा लक्ष्मीला जें ऐश्वर्य प्राप्त झालें तें खरोखर माझ्यामुळेंच होय हें लक्षांत ठेव २४.
कीर्ति माझेनि कीर्तनें । सदा वंदिजे साधुजनें ।
मजवेगळें कीर्तीचें जिणें । कोणी पोसणें न घेती ॥२५॥
मजवेगळें कीर्तीचें जिणें । कोणी पोसणें न घेती ॥२५॥
साधु लोक कीर्तीला जो थोर मान देतात, ती कीर्ति त्यांना माझ्या कीर्तनामुळेच लाभते. माझ्याशिवाय त्या कीर्तीला कोणीही स्वीकारणार नाही २५.
माझेनि तेजें निग्रहता । निग्रहो करी समस्तां ।
अदम्या दमू दमिता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२६॥
अदम्या दमू दमिता । जाण तत्त्वतां माझेनि ॥२६॥
निग्रहता ही माझ्याच प्रभावानें सर्वांना निग्रह करावयास लावतें. जें कधीं दमाचा स्वीकार करणारें नव्हेंत, त्यांनाही दम माझ्याच सामर्थ्यानें दमन करावयास लावतो असें समज २६.
येथ ध्येय आणि ध्यान । कां साध्य आणि साधन ।
या अवघियां मी अधिष्ठान । मजवेगळें भान यां कैंचें ॥२७॥
या अवघियां मी अधिष्ठान । मजवेगळें भान यां कैंचें ॥२७॥
यावरून ध्येय आणि ध्यान; किंवा साध्य आणि साधन; ह्या सर्वांना आश्रयाचें स्थान मीच, माझ्याशिवाय त्यांना कार्याची प्रेरणा कशी मिळणार ? २७,
तुम्ही ब्राह्मण अतिश्रेष्ठ । मजही पूज्यपणें वरिष्ठ ।
यालागीं निजज्ञान चोखट । तुम्हांसी म्यां प्रकट सांगीतलें ॥२८॥
यालागीं निजज्ञान चोखट । तुम्हांसी म्यां प्रकट सांगीतलें ॥२८॥
तुम्ही अत्यंत श्रेष्ठ असें ब्राह्मण आहांत, तुम्ही मोठेपणानें मलाही पूज्य आहात. म्हणून माझें शुद्ध आत्मज्ञान तुम्हांला मी स्पष्ट करून सांगितलें २८.
मां भजन्ति गुणाः सर्वे निर्गुणं निरपेक्षकम् ।
सुहृदं प्रियमात्मानं साम्यासङ्गादयोऽगुणाः ॥ ४० ॥
सुहृदं प्रियमात्मानं साम्यासङ्गादयोऽगुणाः ॥ ४० ॥
[श्लोक ४०] समता, अनासक्ती इत्यादी जे अविनाशी गुण आहेत, ते सर्व, निर्गुण, निरपेक्ष, सर्वांचा सुहृद, सर्वांचा प्रिय आत्मा अशा माझ्या ठिकाणी सदैव वास करतात. (४०)
मी वस्तुतां निरपेक्ष निर्गुण । त्या माझ्या ठायीं भजोनि गुण ।
सुहृद आत्मा प्रिय जाण । ऐसें लक्षण मज करिती ॥२९॥
सुहृद आत्मा प्रिय जाण । ऐसें लक्षण मज करिती ॥२९॥
खरे पाहिले तर मी निरिच्छ व निर्गुण आहे. तरी त्या माझ्याच ठिकाणी गुणांच्या कल्पनेनें भक्ति करून सुहृद, आत्मा, प्रिय इत्यादि लक्षण मला लावतात हें लक्षांत ठेव २९.
समता आणि असंगता । याही गुणांच्या अवस्था ।
आणूनि ठेविती माझ्या माथां । गुणस्वभावतां लक्षणें ॥७३०॥
आणूनि ठेविती माझ्या माथां । गुणस्वभावतां लक्षणें ॥७३०॥
समता आणि निःसंगता या गुणांच्या अवस्थाही गुणस्वभावलक्षणांनी माझ्या माथीं आणून ठेवतात ७३०.
हो कां सबळ बळें अंधकार । कैं युद्धा आला सूर्यासमोर ।
तरी तमारी हा बडिवार । सूर्या आंधार जेवीं देत ॥३१॥
तरी तमारी हा बडिवार । सूर्या आंधार जेवीं देत ॥३१॥
हें पहा, अंधार हा आपलें पराक्रमी सैन्य घेऊन सूर्याच्या समोर येऊन कधीं युद्धाला उभा राहिला आहे ? तरी ज्याप्रमाणें 'अंधकाराचा नाशकर्ता' अशा नांवाचा मोठेपणा तो अंधार सूर्याला देतोच ३१,
कोणें धरोनियां आकाश । घटीं घातलें सावकाश ।
तरी घटयोगें घटाकाश । मिथ्या गगनास नांव आलें ॥३२॥
तरी घटयोगें घटाकाश । मिथ्या गगनास नांव आलें ॥३२॥
किंवा आकाशाला धरून घटांत सावकाशपणें कोणी कोंबलें आहे ? तरी पण घटाच्या योगेंकरून आकाशाला घटाकाश असें खोटेंच नांव प्राप्त झालें आहे ३२.
नाहीं घटासी आतळला । गगनींचा गगनींच संचला ।
तो घटें घटचंद्रमा केला । मूर्खासी मानला सत्यत्वें ॥३३॥
तो घटें घटचंद्रमा केला । मूर्खासी मानला सत्यत्वें ॥३३॥
चंद्र घटाला शिवत नाही, आकाशांतल्या आकाशांतच राहिलेला असतो, तरी घट हा चंद्राला घटचंद्र करून सोडतो, आणि मूर्खांना तोच खरा वाटतो ३३.
तेवीं मी केवळ निर्गुण । त्या माझ्या ठायीं भजोनि गुण ।
सुहृद आत्मा इत्यादि जाण । असंगादि लक्षण मज देती ॥३४॥
सुहृद आत्मा इत्यादि जाण । असंगादि लक्षण मज देती ॥३४॥
त्याप्रमाणें मी केवळ निर्गुण असतांही त्या माझ्याच ठिकाणी गुणांच्या कल्पनेनें भजन करून सुहृद, आत्मा, असंग इत्यादि लक्षणें माझ्याकडेंच लावतात ३४.
गुणासी मी नातळें जरी । तरी मज म्हणती लीलाधारी ।
एवं गुणचि गुणांमाझारीं । मिथ्या मजवरी आळ हा ॥३५॥
एवं गुणचि गुणांमाझारीं । मिथ्या मजवरी आळ हा ॥३५॥
मी जरी गुणांना शिवतसुद्धा नाही, तरी मला लीलाधारी असें म्हणतात. अशा प्रकारें गुणच गुणांमध्यें राहतात, आणि नसतां आरोप मात्र माझ्यावर येतो ३५.
तेथ मी घेता ना देता । कर्ता ना करविता ।
हे माझी निजस्वभावता । येर ते अवस्था गुणांची ॥३६॥
हे माझी निजस्वभावता । येर ते अवस्था गुणांची ॥३६॥
म्हणून मी घेणाराही नव्हें आणि देणाराही नव्हें. मी कांहीं नव्हें आणि करवितांही नव्हें. हा माझा स्वभावधर्म आहे. इतर जी अवस्था आहे ती गुणांची होय ३६.
एवं पूर्वापर अतिविचित्र । सांगोनि ज्ञानविज्ञाननिर्धार ।
त्या इतिहासाचा उपसंहार । स्वयें सारंगधर करीतसे ॥३७॥
त्या इतिहासाचा उपसंहार । स्वयें सारंगधर करीतसे ॥३७॥
अशा प्रकारें ज्ञानाचें आणि विज्ञानाचें पूर्वापार चालत आलेलें जें अत्यंत विलक्षण स्वरूप, त्या गोष्टीचा उपसंहार आता स्वतः श्रीकृष्ण करीत आहे ३७.
इति मे छिन्नसंदेहा मुनयः सनकादयः ।
सभाजयित्वा परया भक्त्यागृणत संस्तवैः ॥ ४१ ॥
सभाजयित्वा परया भक्त्यागृणत संस्तवैः ॥ ४१ ॥
[श्लोक ४१] या माझ्या उपदेशाने सनकादी मुनींचा संदेह दूर झाला, तेव्हा माझी पूजा करून अत्यंत भक्तिभावाने ते माझी स्तुती करू लागले. (४१)
आत्मज्ञानी परम दक्ष । मुमुक्षुंमाजीं अतिनेटक ।
संदेहापन्न सनकादिक । म्यां यापरी देख निःसंदेह केले ॥३८॥
संदेहापन्न सनकादिक । म्यां यापरी देख निःसंदेह केले ॥३८॥
आत्मज्ञानी, अत्यंत दक्ष, मुमुक्षंमध्यें अत्यंत श्रेष्ठ असें सनकादिक संदेहयुक्त झालें होतें, त्यांना मी ह्याप्रमाणें निःसंदेह केलें ३८.
सदा सावधानें निर्मळ । माझ्या भजनीं अतिप्रेमळ ।
सदा मद्‌रूपें मननशीळ । अव्याकुळ श्रवणार्थी ॥३९॥
सदा मद्‌रूपें मननशीळ । अव्याकुळ श्रवणार्थी ॥३९॥
तें सदासर्वदा सावध, शुद्ध, माझ्या भजनाविषयी अत्यंत प्रेमळ, निरंतर मत्स्वरूपामध्यें राहून मनन करणारें, आणि उपदेश ऐकावयाला कधीच न कंटाळणारें होतें ३९.
उद्धवा तिंहीं ऐकतां माझी गोष्टी । माझ्या स्वरूपीं घातली मिठी ।
मद्‌रूप झाले उठाउठी । बाप जगजेठी ब्रह्मपुत्र ॥७४०॥
मद्‌रूप झाले उठाउठी । बाप जगजेठी ब्रह्मपुत्र ॥७४०॥
त्यांनी माझा हा उपदेश ऐकतांच माझ्या स्वरूपाला तत्काल मिठी घातली, आणि तें तत्काळ मत्स्वरूप झालें. असें तें ब्रह्मपुत्र जगांत अत्यंत धन्य होत ७४०.
तिंहीं दृश्य द्रष्टा दर्शन । त्रिपुटीचें केलें शून्य ।
परब्रह्मचि झाले पूर्ण । माझेनि जाण उपदेशें ॥४१॥
परब्रह्मचि झाले पूर्ण । माझेनि जाण उपदेशें ॥४१॥
माझ्या उपदेशाच्या योगानें त्यांनी दृश्य, द्रष्टा व दर्शन ह्या त्रिपुटीचें शून्य करून टाकलें आणि तें परिपूर्ण ब्रह्मस्वरूपच झालें ४१.
परम पावले समाधान । गद्यपद्यादि सुलक्षण ।
माझें करोनियां स्तवन । पूजाविधान मांडिलें ॥४२॥
माझें करोनियां स्तवन । पूजाविधान मांडिलें ॥४२॥
तें अत्यंत समाधान पावलें, आणि गद्यपद्यादिकेंकरून अत्यंत मनोहर असें माझें स्तवन करून माझी पूजा करावयास त्यांनी आरंभ केला ४२.
तैरहं पूजितः सम्यक् संस्तुतः परमर्षिभिः ।
प्रत्येयाय स्वकं धाम पश्यतः परमेष्ठिनः ॥ ४२ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
एकादशस्कंधे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
प्रत्येयाय स्वकं धाम पश्यतः परमेष्ठिनः ॥ ४२ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
एकादशस्कंधे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
[श्लोक ४२] त्या श्रेष्ठ ऋषींनी माझी यथासांग पूजा करून स्तुती केली नंतर ब्रह्मदेवांच्या देखतच मी आपल्या धामाकडे निघून गेलो. (४२)
जरी पूज्यपूजकता गेली । तरी तिंहीं गुरूची पूजा केली ।
सांडूनि द्वैताची भुली । पूजा मांडिली अतिप्रीतीं ॥४३॥
सांडूनि द्वैताची भुली । पूजा मांडिली अतिप्रीतीं ॥४३॥
जरी त्यांची पूज्यता आणि पूजकता ह्या वृत्ति नाहींशाच झालेल्या होत्या, तरी त्यांनी गुरूची पूजा केली. द्वैताचा भ्रम सोडून देऊन त्यांनी परमभक्तिभावानें माझ्या पूजेला प्रारंभ केला ४३.
शिष्य झालियाही ब्रह्मसंपन्न । त्याहीवरी त्यासी गुरु पूज्य जाण ।
सद्गुरु तोचि ब्रह्म पूर्ण । हे पावली खूण सनकादिकां ॥४४॥
सद्गुरु तोचि ब्रह्म पूर्ण । हे पावली खूण सनकादिकां ॥४४॥
शिष्य जरी ब्रह्मस्वरूप झाला, तरी त्यानंतरही त्याला गुरु पूज्यच आहे हें लक्षांत ठेव, सद्गुरु हा खरोखर परिपूर्ण ब्रह्म आहे. ही गोष्ट सनकादिकांना सुद्धा मान्य झाली ४४.
ज्याच्या बोलासरिसेंचि पाहें । अवघें ब्रह्मचि होऊनि ठाये ।
त्या सद्‍गुरूचे पूज्य पायें । सांगूं काये बोलवरी ॥४५॥
त्या सद्‍गुरूचे पूज्य पायें । सांगूं काये बोलवरी ॥४५॥
ज्याच्या शब्दाबरोबर सर्व ब्रह्मस्वरूप होऊन राहातें, त्या सद्गुरूचें पूज्य चरण मी शब्दांनी किती वर्णन करूं ? ४५.
ज्यासी परब्रह्म आलें हाता । तोचि जाणे सद्गुरूची पूज्यता ।
इतरांसी हे न कळे कथा । अनुमानता बोलवरी ॥४६॥
इतरांसी हे न कळे कथा । अनुमानता बोलवरी ॥४६॥
परब्रह्मच ज्या या हाती आलें, तोच सद्गुरूची खरी पूज्यता जाणतो. इतरांना ती गोष्ट कळत नाही. ती शब्दांनी सांगितली तरी केवळ अनुमान मात्र होते ४६.
ते सनकादिक समस्त । माझी पूजा करोनि यथोक्त ।
वारंवार स्तवन करीत । चरणा लागत पुनःपुनः ॥४७॥
वारंवार स्तवन करीत । चरणा लागत पुनःपुनः ॥४७॥
असो. तें सर्व सनकादिक माझी यथासांग पूजा करून वारंवार माझें स्तवन करूं लागले, आणि पुनःपुन्हा माझ्या पायांशी नम्र झालें ४७.
माझ्या भजनीं एकमुख । माझिया निजभावें अतिभाविक ।
मज अवाप्तकामासी सुख । त्यांचे पूजनीं देख उथळलें ॥४८॥
मज अवाप्तकामासी सुख । त्यांचे पूजनीं देख उथळलें ॥४८॥
माझ्या भजनामध्यें तें सर्व एकदिलानें तल्लीन झालें, माझ्या भक्तीनें तें अत्यंत भक्तियुक्त झालें, तेव्हां निरंतर पूर्णकाम असणाऱ्या मलाही त्यांच्या पूजेनें संतोष झाला. १८.
मग करूनि प्रदक्षिणा । ते लागले माझिया चरणा ।
परम सुख झालें ब्राह्मणां । वचनार्थें जाणा माझेनी ॥४९॥
परम सुख झालें ब्राह्मणां । वचनार्थें जाणा माझेनी ॥४९॥
मग प्रदक्षिणा करून त्यांनी माझ्या चरणी नमस्कार केलें. माझ्या भाषणांतील गहन अर्थानें त्या ब्राह्मणांना इतकें अत्यंत सुख झालें ४९.
पहात असतां प्रजापती । सनकादिक उभे असती ।
त्यांदेखतां निजधामाप्रती । शीघ्रगती मी आलों ॥७५०॥
त्यांदेखतां निजधामाप्रती । शीघ्रगती मी आलों ॥७५०॥
ब्रह्मदेव हें सर्व पहात असतां व सनकादिक उभे असतां त्या सर्वांसमक्ष मी मोठ्या वेगानें निजधामाला आलों ७५०.
माझे शिष्य सनकादिक । उद्धवा या रीतीं झाले देख ।
तो इतिहास अलोलिक । तुज म्यां सम्यक सांगीतला ॥५१॥
तो इतिहास अलोलिक । तुज म्यां सम्यक सांगीतला ॥५१॥
उद्धवा ! अशा रीतीनें सनकादिक माझे शिष्य झालें आहेत हें लक्षांत ठेव. तोच अलौकिक इतिहास मी तुला थोडक्यात सांगितला ५१.
ते योगियांमाजीं अतिउद्‍भट । भक्तांमाजीं अतिश्रेष्ठ ।
ज्ञानियांमाजीं अतिवरिष्ठ । शिष्य चोखट सनकादिक ॥५२॥
ज्ञानियांमाजीं अतिवरिष्ठ । शिष्य चोखट सनकादिक ॥५२॥
योग्यांमध्यें अत्यंत श्रेष्ठ, भक्तांमध्यें अत्यंत श्रेष्ठ, ज्ञात्यांमध्यें अत्यंत अधिकारी, असें तें सनकादिक माझे अत्युत्तम शिष्य आहेत ५२.
हंसगीतनिरूपण । पुरातन जें ब्रह्मज्ञान ।
तें उद्धवासी श्रीकृष्ण । प्रसन्न होऊन दीधलें ॥५३॥
तें उद्धवासी श्रीकृष्ण । प्रसन्न होऊन दीधलें ॥५३॥
'हंसगीतनिरूपण' ह्या नावानें प्रसिद्ध असें जें पुरातन ब्रह्मज्ञान होतें, तें श्रीकृष्णांनी प्रसन्न होऊन उद्धवाला सांगितलें ५३.
भागवतपंथें चालतां । हे पुरातन ब्रह्मकथा ।
एका एकादशू पाहतां । स्वभावें हाता पैं आली ॥५४॥
एका एकादशू पाहतां । स्वभावें हाता पैं आली ॥५४॥
भागवतधर्मानें चालत असतां ही पुरातन ब्रह्मकथा एकनाथ एकादशस्कंध पहात असतां त्याच्या सहज हातांत आली ५४.
जीं हंसमुखींचीं चिद्रत्‍नें । जीं सनकादिकां झालीं भूषणें ।
उद्धवा अळंकारिला श्रीकृष्णें । तें शेष जनार्दनें मज दीधलें ॥५५॥
उद्धवा अळंकारिला श्रीकृष्णें । तें शेष जनार्दनें मज दीधलें ॥५५॥
हंसाच्या मुखातून निघालेली जी ज्ञानरत्नें; आणि जी सनकादिकांना अलंकारांप्रमाणें भूषणभूत झाली, त्याच रत्नांनी श्रीकृष्णांनी उद्धवाला शृंगारले, आणि त्यांतीलच जी शिल्लक उरली, ती श्रीगुरु जनार्दनांनी मला दिली ५५.
सनकादिक-उद्धवाचें शेष । हाता आलें हा बोल वोस ।
ते गोष्टीसी जाहले बहु दिवस । म्हणाल वायस हा जल्पू ॥५६॥
ते गोष्टीसी जाहले बहु दिवस । म्हणाल वायस हा जल्पू ॥५६॥
परंतु सनकादिक व उद्धव यांचेकडून शिल्लक राहिलेली रत्नें मला मिळाली हें बोलणे खोटें होय. कारण सनकादिक व उद्धव ह्यांच्या गोष्टीला कितीतरी दिवस होऊन गेले. तेव्हा ही बडबड व्यर्थ असें तुम्ही कदाचित् म्हणाल ५६;
कृतयुगीं शंखासुरासी । देवें मर्दिलें होतें त्यासी ।
ते ठायीं अद्यापि सभाग्यासी । अव्हाशंखासी पावती ॥५७॥
ते ठायीं अद्यापि सभाग्यासी । अव्हाशंखासी पावती ॥५७॥
तर देवानें त्या शंखासुराला कृतयुगांत मारलें होतें, परंतु भाग्यवान् असतो त्याला अद्यापही त्या ठिकाणी उजवे शंख सांपडतातच ५७.
रामें पूर्वीं अयोध्येसी । केलें होतें महायागासी ।
तेथें हविःशेष लोकांसी । अद्याप हातासी येतसे ॥५८॥
तेथें हविःशेष लोकांसी । अद्याप हातासी येतसे ॥५८॥
रामचंद्रानें पूर्वी अयोध्येत मोठा यज्ञ केला होता, पण त्या ठिकाणी त्या यज्ञांतील यज्ञद्रव्यांचा काही उरलेला भाग लोकांच्या हाती अद्यापही लागतो ५८.
तैसेंचि येथें भागवतीं । जनार्दनकृपापद्धतीं ।
सनकादिकांची शेषप्राप्ती । एकादशार्थीं आम्हां झाली ॥५९॥
सनकादिकांची शेषप्राप्ती । एकादशार्थीं आम्हां झाली ॥५९॥
त्याचप्रमाणें येथें भागवतांत जनार्दनगुरूंच्या कृपाप्रसादानें सनकादिकांच्या ज्ञानरत्नांतील शिल्लक राहिलेल्या ज्ञानाची प्राप्ति एकादशस्कंधाच्या अर्थामध्यें मला झाली ५९.
मागेंपुढें अवघें एक । हा एकादशाचा विवेक ।
तेणें सनकादिक -उद्धवशेख । आम्हांम्ही देख प्राप्त झालें ॥७६०॥
तेणें सनकादिक -उद्धवशेख । आम्हांम्ही देख प्राप्त झालें ॥७६०॥
मागें आणि पुढें सर्व एकच परब्रह्म भरलेलें आहे, हाच या एकादशस्कंधांतील विचार आहे. त्यामुळें सनकादिक व उद्धव यांच्या ज्ञानरत्नांतील अवशेष आम्हालाही प्राप्त झाला ७६०.
करूं नेदितां गयावर्जनीं । न रिघवे समर्थजनीं ।
ते पदीं माशीलालागुनी । निवारण कोणी करीना ॥६१॥
ते पदीं माशीलालागुनी । निवारण कोणी करीना ॥६१॥
गयावर्जन करितांना विष्णुपदाजवळ जाण्याची जर परवानगी मिळाली नाही, तर त्या ठिकाणी मोठ्या श्रीमंतालासुद्धा जातां येत नाही. पण त्याच पदावर जर एखादी माशी खुशाल बसली असेल, तर तिचे निवारण कोणी करीत नाही ६१.
तेवीं नाना शास्त्रार्थयुक्तींसी । शिणतां समर्थ साधकांसी ।
प्राप्ती नव्हे ज्ञानशेषासी । ते झाली आम्हांसी एकादशें ॥६२॥
प्राप्ती नव्हे ज्ञानशेषासी । ते झाली आम्हांसी एकादशें ॥६२॥
त्याप्रमाणें अनेक प्रकारच्या शास्त्रांचा विचार करून थकलें असतां मोठमोठ्या साधकांनासुद्धा त्या ज्ञानशेषाची प्राप्ति होत नाही. पण ती आम्हाला ह्या एकादशस्कंधानें झाली ६२.
हंसकृष्ण जनार्दन । स्वरूप एक नामें भिन्न ।
तेणें घालूनि बोधांजन । जुना ठेवा जाण दाखविला ॥६३॥
तेणें घालूनि बोधांजन । जुना ठेवा जाण दाखविला ॥६३॥
हंस, कृष्ण आणि जनार्दन यांचे स्वरूप एकच आहे, नवें मात्र भिन्न. त्यानेंच हें बोधरूपी अंजन घालून हा जुना ठेवा दाखवून दिला, हें लक्षांत ठेव ६३.
तेथ मी एका एकू देखता । आणि तो एकू मातें दाखविता ।
हेही नुरेचि बोध्यबोधकता । पाहता पाहविता तोचि तो ॥६४॥
हेही नुरेचि बोध्यबोधकता । पाहता पाहविता तोचि तो ॥६४॥
तेथें मी एक एकनाथ पहाणारा, आणि तो एक मला दाखविणारा, हा बोध आणि ही बोधकताही राहिली नाही. कारण पाहणारा आणि पाहविणाराही एक तोच आहे ६४.
आरसा आलिया मुख दिसे । तो गेलिया तें न दिसे ।
परी येणें जाणें मुखासी नसे । ते सहजेंचि असे संचलें ॥६५॥
परी येणें जाणें मुखासी नसे । ते सहजेंचि असे संचलें ॥६५॥
आरसा पुढें आला असतां त्यांत तोंड दिसते, आणि तो बाजूला गेला म्हणजे तें दिसेनासें होतें. पण त्या तोंडाला येणेंही नाहीं आणि जाणेंही नाहीं. तें स्वभावतः असतें तसेंच असतें ६५.
आरिशाचें मुख आरिसें नेलें । परी पाहातया नाहीं ऐसें झालें ।
जें कटकटा माझें मुख गेलें । तें असे संचलें तो जाणे ॥६६॥
जें कटकटा माझें मुख गेलें । तें असे संचलें तो जाणे ॥६६॥
आरशांतलें तोंड आरशानें नेलें, तेव्हां पाहणाराला तें नाहीसें झालें, म्हणून 'हाय हाय ! माझे तोंड गेलें' असें कांहीं पाहणारा म्हणत नाही. कारण, आपले तोंड आहे तसेंच आहे असें तो जाणतो ६६.
तेवीं अज्ञानें न्यावें । कां ज्ञान झालिया यावें ।
तैसें वस्तूसी न संभवे । तें असे स्वभावें संचलें ॥६७॥
तैसें वस्तूसी न संभवे । तें असे स्वभावें संचलें ॥६७॥
त्याप्रमाणें अज्ञानानें नाहीसें करावें आणि ज्ञान झाल्यावर परत यावें असें परब्रह्माच्या ठिकाणी घडत नाही. परब्रह्म हें स्वभावत:च असावयाचें तसेंच आहे ६७.
तैसें देखतें आणि दाखवितें । दोनी जाऊनियां तेथें ।
माझें मीपण जें जुनें होतें । तें दाविलें मातें जनार्दनें ॥६८॥
माझें मीपण जें जुनें होतें । तें दाविलें मातें जनार्दनें ॥६८॥
त्याचप्रमाणें पाहणारें व दाखविणारें ही दोन्ही जाऊन त्या जागी माझें जें मूळचे मीपण होतें, तेच जनार्दनानें मला दाखविलें ६८.
जेवीं सूर्याचेनि प्रकाशें । सूर्येंचि कीं सूर्यो दिसे ।
तेवीं माझेनि निजप्रकाशें । मज मीचि असें देखत ॥६९॥
तेवीं माझेनि निजप्रकाशें । मज मीचि असें देखत ॥६९॥
ज्याप्रमाणें सूर्याच्या प्रकाशानें सूर्यामुळेच सूर्य दिसतो, त्याप्रमाणें माझ्या आत्मप्रकाशानें मीच मला पाहात असतों ६९.
ऐशियाही ठायीं जाण । कैंचें नवें जुनें ज्ञान ।
बहु काळ ठेविलें सुवर्ण । त्यासी म्हणे कोण कुहजकू ॥७७०॥
बहु काळ ठेविलें सुवर्ण । त्यासी म्हणे कोण कुहजकू ॥७७०॥
मग अशा ठिकाणी नवें ज्ञान आणि जुनें ज्ञान तें कशाचें ? पुष्कळ दिवस सोनें ठेवलेलें असलें तरी त्याला कुजलेलें असें कोण म्हणणार ? ७७०.
कालचाचि आजि उगवला । तो सूर्य काय म्हणावा शिळा ।
कीं आजिचा अग्नि सोंवळा । कालचा काय वोंवळा म्हणों ये ॥७१॥
कीं आजिचा अग्नि सोंवळा । कालचा काय वोंवळा म्हणों ये ॥७१॥
कालचाच सूर्य आज उगवला, म्हणून तो सूर्य शिळा म्हणावा काय ? किंवा आजचा अग्नि तेवढा सोवळा, आणि कालचा अग्नि ओवळा होता असें म्हणता येईल काय ? 1.
तेवीं सनकादिकांचें जें ज्ञान । तेंचि मराठीभाषेमाजीं जाण ।
येथें ठेवूं जातां दूषण । दोषी आपण होइजे ॥७२॥
येथें ठेवूं जातां दूषण । दोषी आपण होइजे ॥७२॥
त्याप्रमाणें सनकादिकांचे जें ज्ञान आहे, तेच मराठी भाषेमध्यें आणून ठेवावयास लागलें असतां जर कोणी त्याबद्दल दूषण देऊं लागला, तर तो आपण मात्र दोषी होईल ७२.
कां सुवर्णाचें केलें सुणें । परी तें मोलें नव्हेचि उणें ।
तेवीं सनकादिकांचीं ज्ञानें । देशभाषा हीनें नव्हतीच ॥७३॥
तेवीं सनकादिकांचीं ज्ञानें । देशभाषा हीनें नव्हतीच ॥७३॥
किंवा सोन्याचें कुठें केलें, तरी तें किंमतीत काही कमी व्हावयाचे नाही, त्याप्रमाणे सनकादिकांचें जें ज्ञानविचार आहेत, तेंही देशी भाषेत-मराठीत-सांगितलें म्हणून तें काही हीन होत नाहींत ७३.
जेवीं कां गुळाचें कारलें केलें । परी तें कडूपणा नाहीं आलें ।
तेवीं हंसगीत मराठें झालें । नाहीं पालटलें चिन्मात्र ॥७४॥
तेवीं हंसगीत मराठें झालें । नाहीं पालटलें चिन्मात्र ॥७४॥
ज्याप्रमाणें गुळाचें कारलें केलें तर तें काही कडू लागत नाहीं, त्याप्रमाणें हंसगीत मराठींत झालें म्हणून त्यांतील ज्ञान कांहीं पालटलें नाहीं ७४.
जें मोल मुकुटींच्या हेमासी । तेंचि मोल सुवर्णश्वानासी ।
जो कां ग्राहिक सुवर्णासी । तो घे दोघांसी समत्वें ॥७५॥
जो कां ग्राहिक सुवर्णासी । तो घे दोघांसी समत्वें ॥७५॥
मुकुटातील सोन्याला जें मोल असतें. तेच मोल सोन्याच्या कुत्र्यालाही असतें. जो सोनें विकत घेणारा गिर्‍हाईक असेल, तो त्या दोघांनाही सारख्याच किंमतीनें विकत घेतो ७५,
तैसें आत्मानुभवी जे येथें । ते मानितील या ग्रंथातें ।
येर ते हेळसितील यातें । निजभावार्थें न घेती ॥७६॥
येर ते हेळसितील यातें । निजभावार्थें न घेती ॥७६॥
त्याप्रमाणें येथें जें आत्मानुभवी असतील, तेंच या ग्रंथाला मान देतील, आणि जें आत्मानुभवी नसतील तें ह्या ग्रंथाचा विकार करतील, व अंतःकरणपूर्वक भक्तीनें या ग्रंथाचा स्वीकार करणार नाहीत ७६.
जे वंदिती कां निंदिती । ते दोघे आम्हां ब्रह्ममूर्ती ।
हे निजात्मभावाची प्रतीती । केली निश्चितीं जनार्दनें ॥७७॥
हे निजात्मभावाची प्रतीती । केली निश्चितीं जनार्दनें ॥७७॥
या ग्रंथाला जें वंदितील किंवा जें निंदितील, तें दोघेंही आम्हांला ब्रह्मस्वरूपच आहेत. हाच खरा आत्मस्वरूपाचा अनुभव आम्हांला जनार्दनानें दाखवून दिला आहे ७७.
एका जनार्दना शरण । रिघतां विरालें एकपण ।
जेवीं कां समरसोनि लवण । स्वयें जाण समुद्र झालें ॥७८॥
जेवीं कां समरसोनि लवण । स्वयें जाण समुद्र झालें ॥७८॥
हा एका जनार्दनाला शरण जातांच, ज्याप्रमाणें मीठ समुद्रांत मिळालें म्हणजे तें स्वतः समुद्रस्वरूप होतें, त्याप्रमाणें त्याचा एकपणाही नाहींसा होऊन गेला ७८.
तेथे एका आणि जनार्दन । एक झाले हें म्हणे कोण ।
जेवीं डोळ्यांचें देखणेपण । डोळाचि आपण स्वयें जाणे ॥७९॥
जेवीं डोळ्यांचें देखणेपण । डोळाचि आपण स्वयें जाणे ॥७९॥
तेथें एकनाथ आणि जनार्दन हें एकरूप झालें असें तरी कोण म्हणणार ? ज्याप्रमाणें डोळ्याचा पहावयाचा धर्म असतो तो डोळ्याला स्वत:लाच कळत असतो, त्याप्रमाणेंच हें आहे ७९.
डोळ्यांनी आरिसा प्रकाशिजे । तेथें डोळेनि डोळा पाहिजे ।
तेवीं हें ज्ञान जाणिजे । देखणें देखिजे देखणेनी ॥७८०॥
तेवीं हें ज्ञान जाणिजे । देखणें देखिजे देखणेनी ॥७८०॥
डोळ्यांनी आरसा दिसू लागला म्हणजे डोळ्यांनाच डोळा दिसू लागतो, त्याप्रमाणें हें ज्ञान समजावें. ज्याला दृष्टि असेल त्यानेंच दृश्य पहावें ७८०.
सांडोनियां एकपण । एका जनार्दना शरण ।
हेंचि हंसगीतनिरूपण । झालें परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥७८१॥
हेंचि हंसगीतनिरूपण । झालें परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥७८१॥
आपला एकनाथपणा सोडून एकनाथ जनार्दनाला शरण आहे, म्हणून हें हंसगीताचें निरूपण पूर्णपणें परिपूर्ण झालें ७८१.
हंसगीतनिरूपणं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥१३॥
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ७०१ ते ७८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...