मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ३०१ ते ४००

ब्रह्मसदनीं वेद मूर्तिमंत । पुण्यही मूर्तिमंत तेथ ।

सत्यलोकीं मूर्तिमंत सत्य । तपादि समस्त मूर्तिमंतें ॥१॥

ब्रह्मलोकांत वेद हे मूर्तिमंत असतात, तेथे पुण्यही मूर्तिमंत असते, सत्यलोकांत सत्य हें मूर्तिमंत आहे आणि तपादि सर्व तेथें मूर्तिमंत असतात ३०१.

त्या समस्तां देखतां जाण । ब्रह्मयानें पुसावें तूं कोण ।
पुसल्या येईल नेणतेपण । यालागीं मौन धरोनि ठेला ॥२॥

त्या सर्वांच्या देखत "तूं कोण ?" असें जर ब्रह्मदेवानें मला विचारावें, तर तसें विचारलें असतां त्याच्याकडे अज्ञानपणा येईल, म्हणून तो मौन धरूनच बसला २.

ब्रह्मा पुढें करूनि जाण । सनकादिकीं आपण ।
मज केला गा तिंहीं प्रश्न । तुम्ही कोण कोठील ॥३॥

आणि ब्रह्मदेवाला पुढें करून त्या सनकादिकांनीं स्वतः मला प्रश्न केला कीं "तुम्ही कोण ? आणि कोठचे ?" ३.

इत्यहं मुनिभिः पृष्टस्तत्त्वजिज्ञासुभिस्तदा ।
यदवोचमहं तेभ्यस्तदुद्धव निबोध मे ॥ २१ ॥

[श्लोक २१] तेव्हा मला पाहून सनकादिक ब्रह्मदेवाला पुढे करून माझ्याजवळ आले त्यांनी मला प्रणाम केला आणि विचारले की, "आपण कोण आहात ?" हे उद्ववा ! तत्त्व जाणून घेण्यासाठीच आलेल्या मुनींनी मला असे विचारले, तेव्हा मी त्यांना जे सांगितले, ते ऐक. (२१)

ब्रह्मयासी पुसिला जो प्रश्न । त्याचा तत्त्वार्थ जाणावया जाण ।
मज पुशिलें तिंहीं तूं कोण । अतिविचक्षण जिज्ञासू ॥४॥

त्यांनीं ब्रह्मदेवाला जो प्रश्न केला होता, त्यांतील मथितार्थ मला जाणतां यावा म्हणून त्यांनीं मला विचारलें कीं, "तूं कोण ?" असे ते अत्यंत चतुर व जिज्ञासु होते ४.

त्यासी स्थूळ लिंग कारण । यावेगळी वस्तु चिद्‌घन ।
सांगावया प्रश्नखंडण । तीं श्लोकीं जाण म्यां केलें ॥५॥

त्यावर स्थूलदेह, लिंगदेह आणि कारणदेड ह्यांशिवाय असलेली वस्तु चैतन्यस्वरूप आहे, हें सांगण्याकरितां त्या प्रश्नाचे खंडन मी तीन श्लोकांनीं केलें असें समज ५.

करोनियां प्रश्नखंडण । नित्यानित्यविवेकज्ञान ।
त्यांसी म्यां सांगीतलें जाण । तेंचि निरूपण तूं ऐक ॥६॥

त्यांच्या प्रश्नाचें खंडन करून नित्यानित्यविवेकाचें ज्ञान मीं त्यांना सांगितले. तेंच निरूपण तूं ऐक ६.

सनकादिकांसमान । उद्धवा तुज मी मानीं जाण ।
यालागीं त्यांचें ज्ञानकथन । ऐक सांगेन म्हणतसें ॥७॥

उद्धवा ! तुला मी सनकादिकांप्रमाणेंच मानतों हें लक्षात ठेव. म्हणूनच त्यांना जें ज्ञान सांगितलें तें तुलाही सांगेन म्हणतों. ऐक ७.

तें अतिश्रेष्ठ जुनाट ज्ञान । उद्धवा परिसें सावधान ।
ऐसें ऐकोनियां वचन । येरें मनाचे कान पसरले ॥८॥

तें ज्ञान अत्यंत श्रेष्ठ असून जुनाट आहे. ह्याकरितां उद्धवा ! लक्ष देऊन ऐक. असें भाषण ऐकून उद्धवानें मनाचेच कान पसरले ! ८.

देहद्वय सांडोनि मागें । उद्धव श्रवण झाला सर्वांगें ।
यालागीं स्वयें श्रीरंगें । गुह्य ज्ञान स्वांगें सांगीतलें ॥९॥

स्थूलदेह व सूक्ष्मदेह ह्यांना मागें टाकून उद्धव हा सर्वांगानें कर्णरूपच झाला. म्हणून श्रीकृष्णानें स्वतः आपण होऊन त्याला गुप्त ज्ञान सांगितलें ९.

देवालयीं लागे रत्‍नखाणी । त्यांमाजीं सांपडला स्पर्शमणी ।
अमृत स्रवे त्यापासोनि । तैसा सभाग्यपणीं उद्धवू ॥३१०॥

देवालयांत रत्नाची खाण सांपडावी, त्यांत परिस सांपडावा, आणि त्या परिसापासून अमृताचा पाझर फुटावा, त्याप्रमाणेंच त्या उद्धवाला मोठे भाग्य प्राप्त झालें होतें १०.

सांगता श्रीमहाभागवता । श्रीकृष्णासारिखा वक्ता ।
त्याहीमाजी हंसगीतकथा । आदरें सांगता हरि झाला ॥११॥

श्रीमद्‌भागवत सांगणारा श्रीकृष्णासारखा वक्ता मिळाला, आणखी त्यामध्यें ही हंसगीताची कथा श्रीकृष्ण मोठ्या आवडीनें सांगू लागले ११.

सनकादिकांची जे प्राप्ती । ते दाटूनि उद्धवाचे हातीं ।
स्वयें देतसे श्रीपती । त्याचें भाग्य किती वर्णावें ॥१२॥

अहो ! सनकादिकांचा जो वांटा, तो आपण होऊन श्रीकृष्ण स्वत: उद्धवाच्या हातांत देत होता, तेव्हां त्याचें भाग्य किती वर्णन करावें ? १२.

ब्रह्मरूप स्वयें वक्ता । तोही उपदेशी ब्रह्मकथा ।
गुरु ब्रह्मचि स्वभावतां । हे सभाग्यता उद्धवीं ॥१३॥

वक्ता हा स्वतःच ब्रह्मस्वरूप, तोही ब्रह्मकथेचाच उपदेश करणार, तेव्हां सहजच परब्रह्म गुरु झाले. एवढे उद्धवाचें भाग्य ! १३.

यालागीं निजभाग्यें भाग्यवंतू । जगीं उद्धवचि अतिविख्यातू ।
ज्यालागीं स्वयें जगन्नाथू । ज्ञानसमर्थू तुष्टला ॥१४॥

म्हणून आत्मभाग्यानें भाग्यवंत व जगामध्यें अत्यंत प्रसिद्ध असा एक उद्धवच होय. ज्याच्याकरितां स्वतः ज्ञानसमर्थ असा जगन्नाथ प्रसन्न झाला १४.

हंस उवाच -
वस्तुनो यद्यनानात्वं आत्मनः प्रश्न ईदृशः ।
कथं घटेत वो विप्रा वक्तुर्वा मे क आश्रयः ॥ २२ ॥

[श्लोक २२] हे विप्रवर ! जर आत्म्याबद्दल आपला हा प्रश्न असेल तर, आत्मारूप वस्तू एकच आहे मग तुमचा हा प्रश्न कसा योग्य आहे ? बरे ! उत्तर देण्यासाठी जर मी बोलू लागलो, तर निर्विशेष आत्म्याविषयी कशाचा आधार घेऊन बोलू ? (२२)

परमात्मा अवघा एक । तेथ 'मी तूं' हें न रिघे देख ।
'तूं कोण' हें जें वाचिक । वृथा शाब्दिक वाचाळे ॥१५॥

परमात्मा सर्वत्र एकच आहे. त्यांत 'मी' आणि 'तूं' हे मुळीं शिरतच नाही. म्हणून 'तूं कोण' हें जें भाषण आहे, तें व्यर्थ शब्दांची बडबड होय १५.

तुम्हीं केला जो प्रश्न । त्यासी द्यावया प्रतिवचन ।
वक्त्यासी आश्रयो नाहीं जाण । मीतूंपण दिसेना ॥१६॥

तुम्हीं जो प्रश्न केलात, त्याला प्रत्युत्तर द्यावयाला वक्त्याला जागाच नाही. कारण, मीतूंपणा म्हणून कांही दिसतच नाहीं १६.

तुम्हीं पुसिलें नेणोन । म्यां काय सांगावें जाणोन ।
मूळीं नाहीं मीतूंपण । पुशिला प्रश्न तो मिथ्या ॥१७॥

हें न जाणून तुम्हीं प्रश्न केलात, पण हें मी जाणत असून त्याचें उत्तर तुम्हाला काय द्यावें ? मीतूंपणा हाच मुळांत नाहीं, म्हणून तुम्हीं विचारलेला तो प्रश्न मिथ्या आहे १७.

नामरूपवर्णव्यक्ती । नाहीं स्वजातिविजाती ।
विप्र हो तुमची वचनोक्ती । न घडे निश्चितीं सत्यत्वें ॥१८॥

नाम, रूप, वर्ण, व्यक्ति हें कांहींच नाही. आपली जात आणि परकी जात नाही. म्हणून हे विप्र हो ! तुम्हीं केलेलें भाषणही खरोखर सत्यत्वानें होऊंच शकत नाहीं १८.

चारी पुरुषार्थ पूर्ण करिती । हे विप्रनामाची परमख्याती ।
त्या तुम्हां सज्ञानाची प्रश्नोक्ती । न घडे निश्चितीं विप्र हो ॥१९॥

चारही पुरुषार्थ पूर्ण करणारे अशी तर ब्राह्मणांच्या नांवाची मोठी ख्याति आहे. पण विप्र हो ! त्या तुम्हांला खरोखर ज्ञानाचा प्रश्नच उपस्थित होऊं शकत नाहीं १९.

असावें जरी बहुपण । तरी पुसणें घडे तूं कोण ।
आत्म्याचे ठायीं ऐसा प्रश्न । न घडे जाण सर्वथा ॥३२०॥

जर अनेकत्व असेल तरच तूं कोण असें विचारणें शक्य होईल. आत्म्याच्या ठिकाणी असा प्रश्न मुळींच करता येणार नाहीं ३२०.

प्रश्न न घडे आत्म्याच्या ठायीं । जरी म्हणाल देहाविषयीं ।
तेंही न घडे गा पाहीं । तो देहाचे ठायीं योजेना ॥२१॥

आत्म्याच्या ठिकाणीं असा प्रश्न उपस्थित होऊंच शकत नाहीं, म्हणून जर देहाविषयीं म्हणत असाल, तर तेथेंही असा प्रश्न उपस्थित होत नाहीं. देहाच्या ठिकाणीं तो लागू पडत नाहीं २१.

पञ्चात्मकेषु भूतेषु समानेषु च वस्तुतः ।
को भवानिति वः प्रश्नो वाचारंभो ह्यनर्थकः ॥ २३ ॥

[श्लोक २३] वास्तविक पंचमहाभूतात्मक तत्त्वे सर्व प्राण्यांमध्ये सारखीच आहेत म्हणून "आपण कोण ?" हा आपला प्रश्न म्हणजे फक्त शब्द आहेत तत्त्वतः त्याला काहीही अर्थ नाही. (२३)

आदी ब्रह्मा अंतीं मशक । देह तितुका पांचभौतिक ।
तेथ तूं कोण म्हणावया देख । वेगळीक दिसेना ॥२२॥

कारण ब्रह्मदेवापासून तों मशकापर्यंत देह म्हणून जेवढा आहे तेवढा पंचभूतात्मक आहे. तेव्हां त्यांत 'तूं कोण' असें म्हणावयाला वेगळेपणा दिसतच नाहीं २२.

कटक कुंडलें मुकुट माळा । करमुद्रिका कटिमेखळा ।
अलंकार पाहातां डोळां । सुवर्णावेगळा अंशु नाहीं ॥२३॥

कडीं, कुंडलें, मुकुट, माळा, हातांतील आंगठ्या, कमरपट्टा, किंवा इतर अलंकार डोळ्यांनीं पाहिले असतां त्यांत सोन्याशिवाय दुसरा अंशही दिसत नाहीं २३.

कां घडा गाडगें वेळणी । परळ रांजण माथणी ।
हें मृत्तिकेवांचुनी । आन कांहीं असेना ॥२४॥

किंवा घागर, मडकें, वेळणी, परळ, रांजण, माथणी हीं पाहिलीं तर त्यांतही मातीशिवाय दुसरें कांहींच असत नाहीं २४.

तेवीं सर्व देहीं देहत्वें जाण । पांचभौतिक समसमान ।
तेथ म्हणावया तूं कोण । वेगळेपण असेना ॥२५॥

त्याप्रमाणें सर्व देहांमध्यें देहपणानें पंचमहाभूतें समसमानच असतात. तेव्हां तेथें तूं कोण असें म्हणावयाला वेगळेपणाच असत नाहीं २५.

वस्तु वस्तुत्वें समसमान । भूतें भूतत्वें समान जाण ।
तेथ प्रश्नोक्ति वाचारंभण । 'तूं कोण' हें अनर्थू ॥२६॥

ब्रह्म है ब्रह्मपणानें समसमान आहे, आणि प्राणी प्राणित्वानें समान आहेत. तेव्हां तेथे प्रश्नोक्तीची भाषा सुरू करणें व 'तूं कोण' असें विचारणें हा अनर्थच होय २६.

हो कां आपणिया आपण । जो कोणी पुसेल तूं कोण ।
तो अतिभ्रमें भुलला जाण । निजात्मज्ञान विसरला ॥२७॥

किंवा आपल्यालाच आपण जो कोणी 'तूं कोण' म्हणून प्रश्न करील, तो अत्यंत भ्रमानें भुलला म्हणून समजावें. तो आत्मज्ञानच विसरला २७.

विचारितां प्रश्नाचा अर्थू । एवढा दिसतसे अनर्थू ।
कांहीं भासेना परमार्थू । तूं कोण हा व्यर्थू प्रश्न तुमचा ॥२८॥

तुमच्या प्रश्नाच्या अर्थाचा विचार करूं लागलें असतां एवढा अनर्थ दिसतो. त्यात कांहींच परमार्थ दिसत नाही. म्हणून 'तूं कोण ?' हा तुमचा प्रश्न व्यर्थ होय २८.

देहासी तूं कोण ऐसें । आत्मा जैं स्वयें पुसे ।
तैं आत्मत्वा लागलें पिसें । अतिभ्रंशें भूलला ॥२९॥

देहाला 'तूं कोण ?' असें आत्मा जेव्हा स्वतःच विचारतो, तेव्हां त्याच्या आत्मत्वाला वेड लागलें व तो अतिशय भ्रमानें भ्रांतींत पडला असें होईल २९.

दोराअंगीं सर्प नसे । त्यावरी तो भ्रमें भासे ।
त्या सर्पातें दोरू पुसे । तूं कोण ऐसें तें मिथ्या ॥३३०॥

दोराच्या आंगामध्यें काही सर्प नसतो. तो त्याच्यावर भ्रमानें भासतो. त्या सर्पाला जर 'तूं कोण ?' असें दोरच विचारील, तर ते खोटें ! ३०.

या रीतीं त्यांचें प्रश्नखंडन । उद्धवा तैं म्यां केलें जाण ।
तेणें भेदाचें निरसन । वचनोक्तीं जाण दाविलें ॥३१॥

उद्धवा ! अशा रीतीनें त्यांच्या प्रश्नाचें खंडण मी त्या वेळी केले, हें लक्षांत ठेव. त्या भाषणानें त्यांच्यांतील भेदभावाचें निरसन मी करून दाखविलें ३१.

प्रश्नखंडणाचे अर्थें । कैंचीं करणें कैंचीं भूतें ।
भेद नाहीं जीवशिवांतें । हेंही त्यांतें सूचिलें ॥३२॥

प्रश्नाचें खंडन करण्याच्या निमित्तानेंच, कसलीं इंद्रियें ? आणि कसले प्राणी ? जीव आणि शिव यांमध्यें भेद नाहीं असेंही त्यांना सुचविलें ३२.

याहीवरी जे कथा गहन । परम कारणेंसीं अभिन्न ।
त्यांसी म्यां सांगीतलें निजज्ञान । ऐक सावधान उद्धवा ॥३३॥

ह्याहूनही महाकारणाशी अभिन्न अशी जी गहन कथा म्हणजे आत्मज्ञान. तेंही मी त्यांना सांगितलें. उद्धवा ! लक्ष देऊन ऐक ३३.

मनसा वचसा दृष्ट्या गृह्यतेऽन्यैरपीन्द्रियैः ।
अहमेव न मत्तोऽन्यद् इति बुध्यध्वमञ्जसा ॥ २४ ॥

[श्लोक २४] मनाने, वाणीने, दृष्टीने किंवा अन्य इंद्रियांनी जे काही घेतले जाते ते सर्व "मीच आहे, माझ्याशिवाय दुसरे काहीच नाही" हे तुम्ही निश्चित समजा. (२४)

मजवेगळा तिळाइतुका । रिता ठावो नाहीं देखा ।
तेथ व्याप्य आणि व्यापका । अभिन्नत्व देखा सहजचि ॥३४॥

हें पहा ! माझ्याशिवाय तिळाइतकीसुद्धा रिकामी जागा नाहीं. तेव्हां व्याप्य आणि व्यापक ह्या दोघांना सहजच अभिन्नत्व आहे ३४.

मनाच्या संकल्पा आलें जें जाण । त्यासी शाब्दिक म्हणती भिन्न ।
माझ्या स्वरूपाचा विवर्त तें मन । हे अभिन्न खूण कळेना ॥३५॥

जें मनाच्या संकल्पाला येतें, त्याला शब्दपंडित भिन्न म्हणतात. परंतु माझ्या स्वरूपाचा जो भोंवरा तेंच मन ही अभिन्नपणाची खूण त्यांना कळत नाहीं ३५.

मन लक्षितां सावधान । सर्वथा लक्षेना तें जाण ।
परब्रह्मही अलक्ष्य पूर्ण । दोनी समान चिद्‌रूपें ॥३६॥

कितीही सावधपणानें मनाला पाहूं लागलें तरी तें मुळींच दृष्टीस पडत नाही. परब्रह्मही तसेंच पूर्णपणें अदृश्य आहे. म्हणून दोन्ही सारखींच चैतन्यस्वरूप होत ३६.

शिंपीच्या अंगीं रुपें आभासे । तेंचि तेथें साचें नसे ।
माझ्या स्वरूपीं मन तैसें । मिथ्या भासे कल्पनामात्र ॥३७॥

शिंपीच्या आंगी रुपें भासतें, पण तेंच रुपें तेथें खरें नसतें. त्याचप्रमाणें माझ्या स्वरूपामध्यें मन हें केवळ कल्पनामय असें मिथ्या भासतें ३७.

विचारितां शब्दमहिमान । शब्द स्वरूपें ज्ञानघन ।
ज्ञानार्थेंवीण वचन । अल्पही जाण असेना ॥३८॥

आतां शब्दाच्या मोठेपणाचा विचार केला, तर शब्द हा स्वरूपानें ज्ञानमयच आहे. ज्ञानाच्या अर्थाशिवाय लेशमात्रही भाषण असूं शकत नाहीं ३८.

वक्ता वाच्य वचन । तीनी मीचि आहें जाण ।
बोलु बोलका मजवीण । दुसरा जगीं कोण असे ॥३९॥

वक्ता, वाच्य आणि वचन हीं तिन्ही मीच आहे हें लक्षांत ठेव. शब्द बोलणारा माझ्याशिवाय जगांत दुसरा कोण आहे ? ३९.

मी वेदू जाण पां वेदांचा । प्रणवरूप मीचि साचा ।
मुख्य वाचेची मीचि वाचा । वेगळा शब्दाचा ठावो नाहीं ॥३४०॥

मी वेदांचा वेद आहें असें समज. मीच खरोखर ॐकारस्वरूप आहें. मुख्य वाणीची वाणी मीच आहे. शब्दाची जागा माझ्याशिवाय दुसरी नाहींच ३४०.

दृष्टीचें जें देखणेंपण । देखणें तेंचि मुख्य ज्ञान ।
तेंचि जाण ब्रह्म पूर्ण । चैतन्यघन निजदृष्टीं ॥४१॥

दृष्टीचें जें देखणेपण आहे तें देखणेंच मुख्य ज्ञान आहे. आत्मदृष्टीनें चैतन्यस्वरूप असें पूर्णबह्मही तेंच ४१.

मीचि डोळा मीचि देखता । दृश्य द्रष्टा मीचि तत्त्वतां ।
मजवेगळी देखणी अवस्था । नाहीं सर्वथा तिहीं लोकीं ॥४२॥

डोळा मीच, पाहाणारा मीच, दृश्य मीच व खरोखर द्रष्टाही मीच. माझ्याशिवाय पहाण्याची शक्ति त्रिभुवनांतसुद्धा मुळींच नाहीं ४२.

मीचि डोळियांचा निजडोळा । मी सर्वांगदेखणा सोज्ज्वळा ।
मजवेगळी देखणी कळा । नाहीं जिव्हाळा आणिकांचा ॥४३॥

डोळ्यांचा खरा डोळा मीच, सोज्ज्वळ सर्वांगदेखणा मी, माझ्याशिवाय पहाण्याच्या कलेला इतरांचा जिव्हाळा नाहीं ४३.

मीचि शब्दांतें शब्दविता । मीचि श्रवणांमाजीं श्रोता ।
ऐशिया एकात्मता पाहतां । शब्द निःशब्दता परब्रह्म ॥४४॥

शब्दाला बोलविणारा मीच, कर्णामध्यें ऐकणारा मीच, अशा ऐक्यभावनेंनें पाहिलें म्हणजे शब्दाची जी निःशब्दता तेंच परब्रह्म होय ४४.

कान वचन मीचि श्रोता । मीचि जाणता शब्दार्था ।
ऐकणाही मजपरता । नाहीं तत्त्वतां श्रवणाचा ॥४५॥

कान, भाषण आणि श्रोता मीच; शब्दाच्या अर्थाला जाणणारा मीच; व ज्याला कान आहेत असा ऐकणाराही खरोखर माझ्याशिवाय दुसरा कोणी नाहीं ४५.

मीचि घ्राण मीचि वास । मीचि जाणता सुवास ।
मजवेगळा रहिवास । परिमळास असेना ॥४६॥

नाक मीच, वास मीच, सुवास जाणणारा मीच. सुवासाला राहण्याचें ठिकाण माझ्याशिवाय दुसरें नाहीं ४६.

रसना रसज्ञत्वें चोखडी । परी ते केवळ चामडी ।
कापून सोडिल्या बापुडी । गोडी अगोडी ते नेणे ॥४७॥

जिव्हा ही रसज्ञपणानें मोठी उत्तम आहे, पण ती केवळ चामडीच ! ती बिचारी कापून टाकली असतां ती गोडी आणि अगोडी जाणत नाहीं ४७.

मीचि रसू मीचि रसना । स्वादु सेविता मीचि जाणा ।
मजवेगळा चवीचाखणा । रसज्ञपणा आन नाहीं ॥४८॥

रस मीच, रसना मीच आणि रस सेवन करणारा मीच. माझ्याशिवाय रसास्वाद जाणणारा रसिकपणा दुसरा नाहीं १८.

इतर इंद्रियप्रवृत्ती । त्याही मद्‌रूप जाण निश्चितीं ।
मी सर्वात्मा आत्ममूर्ती । क्रियाशक्ती तेही मीचि ॥४९॥

इंद्रियांच्या ज्या इतर प्रवृत्ति आहेत, त्याही खरोखर मद्रूपच आहेत हें लक्षांत सर्वांच्या अंतरात्म्यांत आत्मस्वरूपानें राहणारा मीच; आणि क्रियाशक्ति तीही मीच ४९.

पांचभौतिक देहाचा गोळा । भ्रांत म्हणती मजवेगळा ।
चुकोनि व्यापका सकळा । तो कोठें निराळा राहों लाहे ॥३५०॥

जे भ्रांतिष्ट लोक असतात ते हा पंचमहाभूतात्मक देहाचा गोळा माझ्याहून निराळा आहे असें म्हणतात. सर्वव्यापक अशा मला सोडून तो निराळा कोठें राहूं शकेल ? ३५०.

जैसे जळींचे जळतरंग । जळरूपें जळीं क्रीडती चांग ।
तैसे माझ्या स्वरूपीं साङ्ग । देह अनेग मद्‌रूपे ॥५१॥

ज्याप्रमाणें पाण्यांतील पाण्याच्या लाटा पाण्याच्याच स्वरूपानें पाण्यात मजेनें खेळत असतात, त्याप्रमाणेंच माझ्या स्वरूपामध्यें अनेंक देह मत्स्वरूपानेंच पूर्णपणे असतात ५१.

हो कां घृताची पुतळी । थिजोनि जाली एके काळीं ।
परी ते नव्हे घृतपणावेगळी । तेवीं भूतें झालीं मजमाजीं ॥५२॥

किंवा एखादे वेळी तुपाची थिजून पुतळी झाली, तरी ती कांहीं तूपपणापासून वेगळी नसते. त्याप्रमाणें माझ्यामध्यें हे जीव झाले आहेत ५२.

जळीं जळाची जळगार । जळामाजीं भासली साकार ।
तैसें मजमाजीं चराचर । अभिन्न साचार मद्‌रूपीं ॥५३॥

पाण्यामध्यें पाण्याचीच झालेली गार पाण्यामध्यें साकार आहे अशी भासते, त्याप्रमाणें माझ्यामध्येंच हें चराचर उत्पन्न होऊन खरोखर माझ्या स्वरूपांत अभिन्नच आहे ५३.

जैसा एकला एक तंतू । सुतेंचि विणिला सुताआंतू ।
त्यां वेगळाले म्हणती तांतू । तैसें मजआंतू जग भासे ॥५४॥

ज्याप्रमाणे एकटा एक तंतु सुतानेंच सुताच्या आंत विणलेला असतो, तरी त्याला वेगवेगळे तंतु असें म्हणतात, त्याप्रमाणेच माझ्यामध्यें जग भासते ५४.

तंतू पाहतां वस्त्र न दिसे । आत्मा लक्षितां जगचि नसे ।
येणें अद्वैततत्त्वसौरसें । आहे अनायासें परब्रह्म ॥५५॥

तंतूच पाहूं लागलें तर वस्त्रपणा दिसत नाही, त्याप्रमाणें आत्म्याला पाहूं लागलें असतां जगच नाहींसें होतें. अशा ऐक्यतत्त्वदृष्टीनें पाहिलें असतां अनायासें सर्व परब्रह्म आहे असें वाटतें ५५.

ऐसा अद्वैतबोधें मी एकू । सर्वात्मा सर्वात्मकू ।
हा निश्चयेंसीं विवेकू । बुद्धिबोधें निष्टंकू जाणावा ॥५६॥

असा ऐक्यभावानें मीच एक सर्वात्मा व सर्वात्मक आहे हा विचार निश्चयपूर्वक बुद्धीनें नि:संशय जाणावा ५६.

मीचि एक सर्वां ठायीं । हेंचि दृढ धरिल्या पाहीं ।
मग साधनाचें कार्य नाहीं । ठायींच पाहीं नित्यमुक्त ॥५७॥

सर्व ठिकाणी एक मीच आहे हाच दृढ निश्चय धरिला असतां मग इतर साधनाचें कांहीं कामच नाहीं. तो जागच्या जागीच नित्य मुक्त होतो ५७.

सर्वात्मा चैतन्यघन । अतिसुलभ हें निजज्ञान ।
उद्धवा म्यां हें सांगोन जाण । भेदखंडण केलें त्यांचें ॥५८॥

सर्वत्र भरलेला आत्मा चैतन्यस्वरूप आहे असें जाणणें हे आत्मज्ञान अत्यंत सुलभ आहे. उद्धवा ! मी हेच सांगून त्यांच्या भेदाचें खंडण केलें ५८.

सनकादिकांचा पूर्वील प्रश्न । जो ब्रह्मादिकां अटक जाण ।
त्याचेंही म्यां प्रतिवचन । विवंचूनि ज्ञान सांगितलें ॥५९॥

सनकादिकांचा जो पूर्वीचा प्रश्न ब्रह्मदेवादिकांनासुद्धा अडचणींत पाडणारा होता, त्याचेंही उत्तर देतांना मी अशा प्रकारें विवरण करून त्यांना ज्ञान सांगितलें ५९.

गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रजाः ।
जीवस्य देह उभयं गुणाश्चेतो मदात्मनः ॥ २५ ॥

[श्लोक २५-] हे पुत्रांनो ! चित्त विषयाकार होते आणि विषय चित्तात वासनारूपाने राहातात परंतु विषय आणि चित्त हे दोन्ही माझेच स्वरूप असणार्‍या जीवाचे देह आहेत. (२५)

तुम्हीं ब्रह्मयासी पुसिलें पाहीं । विषय रिघाले चित्ताच्या ठायीं ।
चित्त जें रिघालें विषयीं । तें वेगळें कांहीं निवडेना ॥३६०॥

तुम्हीं ब्रह्मदेवाला जें विचारलें कीं, "चित्तामध्यें विषय शिरले, आणि चित्त विषयांत शिरले, म्हणजे तें कांहीं निराळें करतां येत नाहीं ३६०;

विषयत्यागेंविण । कदा नव्हे ब्रह्मज्ञान ।
त्याही त्यागाची त्यागिती खूण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥६१॥

आणि विषयत्याग केल्याशिवाय ब्रह्मज्ञान तर कधींच होत नाहीं. " तेव्हां तोही त्याग कसा करतात त्याचें खरें लक्षण पूर्णपणें सांगतों ऐक ६१.

चित्त विषय दोनी पाहें । तें जीवाचें निजस्वरूप नव्हे ।
हे उपाधिवशें दोनी देहें । लागलीं पाहें प्रवाहरूपें ॥६२॥

हें पहा ! चित्त आणि विषय हें कांहीं जीवाचें आत्मस्वरूप नव्हें. हीं दोन्हीं उपाधीच्या योगानें प्रवाहरूपानें देहाला लागलेलीं आहेत ६२.

कर्तृत्वभोक्तृत्वरूपें जाण । विषयी जाहलें अंतःकरण ।
तेणें उभय देहांचें कारण । अहंकारू जाण खवळला ॥६३॥

कर्तृत्वरूपानें आणि भोक्तृत्वरूपानें अंतःकरण हें विषयी झालेलें असतें. त्यामुळें दोन्ही देहांचें कारण जो अहंकार तो खवळतो ६३.

तेणें भुलविलें चित्त विषयांसी । विसरला निजात्मस्वरूपासी ।
तेणें तदात्मता जीवामनांसी । अतिशयेंसी दृढ झाली ॥६४॥

त्यानें विषयांच्या नादी लावून चित्त भुलविलें की मनुष्य आत्मस्वरूपाला विसरतो. त्यामुळें जीव आणि मन यांचे तादात्म्य अतिशय दृढ होऊन राहतें ६४.

चित्त जीवाचें स्वरूप होतें । तरी विषयीं लोलुप नव्हतें ।
हा उभय उपाधी जीवातें । अभिमानें येथें वाढविला ॥६५॥

चित्तच जर जीवाचें स्वरूप असतें, तर तें विषयाला लुब्ध झालें नसतें. जीवाला या दोन्ही उपाधि येथें अभिमानानें वाढविलेल्या आहेत ६५.

जेवीं कां विसरोनि आपणासी । स्वप्नींचिया स्वप्नदेहासी ।
अतिप्रीति वाढे पुरुषासी । तैसी दशा जीवासी येथ झाली ॥६६॥

ज्याप्रमाणें पुरुष आपल्या खऱ्या देहाला विसरून स्वप्नामध्यें स्वप्नांतील देहावरच त्याची अत्यंत आवड असतें, त्याप्रमाणेंच जीवाचीही येथें दशा झाली आहे ६६.

नित्य शुद्ध मुक्त जाण । जीवाचें स्वरूप चैतन्यघन ।
त्यासी अभिमानें हें जाण । मिथ्या बंधन लाविलें ॥६७॥

नित्य, शुद्ध, मुक्त आणि ज्ञानरूप असें जीवाचें स्वरूप आहे. त्याला अभिमानानें हें मिथ्या बंधन लावून दिलेलें असतें ६७.

यालागीं सांडावा अभिमान । तैं तुटे सकळ बंधन ।
अभिमान निरसावया जाण । माझें भजन करावें ॥६८॥

ह्याकरितां अभिमान सोडून द्यावा, तेव्हांच सर्व बंधन तुटतें; आणि तो अभिमान जाण्याकरितां माझें भजन करावें ६८.

परी वैराग्येंवीण माझी भक्ती । पोंचट जाण पां निश्चितीं ।
जैं वैराग्ययुक्त उपजे भक्ती । तैं मद्‌रूपप्राप्ती जीवासी ॥६९॥

परंतु वैराग्याशिवाय माझी भक्तीही खरोखर पोचटच आहे. म्हणून वैराग्यासहवर्तमान जेव्हां माझी भक्ति उत्पन्न होतें, तेव्हांच जीवाला माझ्या स्वरूपाची प्राप्ति होतें ६९.

हृदयीं विषयांचा अभावो । आणि सर्वांभूतीं भगवद्‍भावो ।
हे वैराग्ययुक्त भक्ति पहा हो । तैं जीवासी निर्वाहो मद्‌रूपीं ॥३७०॥

हृदयामध्यें विषयाचें अस्तित्व मुळींच नाही, आणि सर्व प्राणिमात्रांमध्यें भगवंताची भावना असतें. अहो ! हीच वैराग्ययुक्त भक्ति होय. ती प्राप्त होईल तेव्हांच माझ्या स्वरूपांत जीवाचा प्रवेश होईल ४७०.

जीव मद्‌रूपचि तत्त्वतां । त्यासी देहाभिमान जीविता ।
सदा भूतीं मद्‍भावो पाहतां । सिद्ध मद्‌रूपता उद्‍बोधे ॥७१॥

खरे म्हटले तर जीव हा मत्स्वरूपीच आहे. पण त्याला देहाभिमान पोशीत असतो. ह्याकरितां सदासर्वदा प्राणिमात्राच्या ठायीं माझीच भावना ठेवली असतां आपोआपच मत्स्वरूप प्राप्त होतें ७१.

जीवासी जाहल्या मद्‌रूपता । सहजें त्यागू विषयचित्ता ।
देखें उभयांसी मिथ्यात्वता । न त्यागितां हा त्यागू ॥७२॥

जीवाला मत्स्वरूप प्राप्त झालें कीं, विषय व चित्त ह्या दोघांचाही सहजच त्याग घडतो. कारण ती दोन्ही मिथ्याच आहेत पहा ! त्याग न करतांच हा त्याग घडतो ७२.

चित्तविषयांचा त्यागू । पुत्र हो तुम्हीं पुशिला चांगू ।
तो म्यां सांगितला अव्यंगू । हा ज्ञानमार्गू अतिशुद्ध ॥७३॥

हे पुत्र हो ! तुम्हीं चित्ताचा आणि विषयाचा त्याग विचारलांत, हे फारच उत्तम होय. तो मी तुम्हांला यथासांग सांगितला. हा ज्ञानमार्ग अत्यंत शुद्ध असा आहे ७३.

म्हणाल मिथ्या उभयांचें भान । तरी एवढें जीवासी बंधन ।
लागावया कांहीं कारण । ऐसें कांहीं मन कल्पील जरी ॥७४॥

आता तुम्ही म्हणाल की, ह्या दोघांचाही भास मिथ्या आहे तरीसुद्धा जीवाला एवढें बंधन घडतें, त्याला कांहींतरी तसेच कारणही असलें पाहिजें. अशी जर मनांत कांहीं कल्पना येईल ७४,

गगनसुमनांची माळा । कधीं कोणी लेइली गळां ।
तारूं बुडे मृगजळां । हें कोणी तरी डोळां देखतें काय ॥७५॥

आकाशाच्या पुष्पांची माळा कधी कोणी गळ्यांत घातली आहे ? मृगजळांत तारूं बुडालें असें कोणीतरी डोळ्यांनी पाहातें काय ? ७५.

सत्यासी बाधक । कदा बाधूं न शके लटिक ।
ऐसें कल्पाल तुम्हीं कल्पक । तोही परिपाक अवधारा ॥७६॥

त्याप्रमाणें खऱ्याला खोटें बाधक होऊन कधींही बाधा करूं शकणार नाही, अशीही कल्पना तुम्ही कल्पक आहांत म्हणून तुमच्या मनात येईल, तर त्याचेंही समाधान ऐका ७६.

तरी परिसा सावधान । तें मी सांगेन निरूपण ।
जेणें जीवासी बंधन । लटिकेंचि जाण दृढ झालें ॥७७॥

तर आता सावधानचित्तानें ऐका. मी तें निरूपण सांगतो, कीं ज्याच्या योगानें जीवाला लटकेंच बंधन दृढ झालेलें आहें ७७.

गुणेषु चाविशच्चित्तं अभीक्ष्णं गुणसेवया ।
गुणाश्च चित्तप्रभवा मद् रूप उभयं त्यजेत् ॥ २६ ॥

[श्लोक २६] नेहमी विषयांचेच सेवन करीत राहिल्याने चित्त त्या विषयांमध्ये प्रवेश करते आणि हे विषय चित्तातूनच निर्माण होतात म्हणून साधकाने मद्रूप होऊन या दोन्हींचाही त्याग करावा. (२६)

अनादिसंसारमाळेच्या ठायीं । नित्य विषय भोगिले पाहीं ।
ते ठसावले चित्ताच्या ठायीं । वारंवार देहीं सेवितां ॥७८॥

अनादि अशा संसारमालिकेमध्यें विषयांचा उपभोग नेंहमी घेतला, आणि देहानें वारंवार त्या विषयांचे सेवन केलें, म्हणजे ते चित्तामध्यें वतनदार होऊन बसतात ७८.

चित्तासी विषयांची अतिप्रीती । तेणें वाढली विषयासक्ती ।
ते प्रवेशलें विषयांप्रती । न निघे मागुती सर्वथा ॥७९॥

चित्ताला विषयांची अत्यंत प्रीति असतेंच. त्यामुळें विषयासक्ति वाढतें, आणि तें एकदा विषयांत घुसलें म्हणजे मुळींच परत फिरत नाहीं ७९,

बुद्धीसी विषयांचें ध्यान । चित्तीं विषयांचें चिंतन ।
विषयांलागीं तळमळी मन । विषयाभिमान तेणें झाला ॥३८०॥

बुद्धीला विषयांचे ध्यान लागलें, आणि चित्तांत विषयांचे चिंतन सुरू झालें, म्हणजे त्या विषयांसाठीच मन तळमळू लागतें. तेणेंकरुन विषयाभिमान उत्पन्न होतो ३८०.

विषयीं खवळल्या अभिमान । देहद्वयाचें दृढ बंधन ।
जीवासि लागलें अतिकठिण । परम दारुण दुस्तर ॥८१॥

विषयामध्यें अभिमान खवळला म्हणजे दोन्ही देहांना बंधन प्राप्त होतें. तेंच जीवाला अत्यंत कठीण, महाभयंकर व दुस्तर होतें ८१.

मग त्या देहाचे विकार । ते आपुले मानी साचार ।
अंध पंगू मी कुष्ठी नर । स्वरूपें सुंदर मी ज्ञाता ॥८२॥

तेव्हां मग त्या देहाचें जें विकार असतील तें तो खरोखर आपलेच मानतो. आंधळा मी, पांगळा मी, कोड भरलेला पुरुष मी, किंवा स्वरूपानें सुंदर तो मी व ज्ञाता तोही मी ८२.

मी देह हें मानोनि चित्तें । निजरूप विसरला भावार्थें ।
हें मिथ्याबंधन जीवातें । सत्यत्वें त्यातें अभिमानू ॥८३॥

देह तोच मी असें चित्तामध्यें मानून भोळेपणानें आत्मस्वरूप विसरून जातो. जीवाला जें मिथ्याबंधन असतें, तेंच खरें असा त्याला अभिमान वाटतो ८३.

मिथ्या बुद्धिबळाचा खेळ । हारी जैती ही निष्फळ ।
तरी खेळत्या अभिमान प्रबळ । तैसें देहबळ जीवासी ॥८४॥

बुद्धिबळाचा खेळच मुळीं खोटा; तेव्हां त्यांतील पराजय आणि जय हेही निष्फळच होत. तरी तो खेळ खेळत राहणाऱ्याला त्याचा अभिमान भयंकर वाढतो. त्याप्रमाणेंच जीवालाही देहाचें बळ असतें ८४.

त्या खेळाचे घोडे हस्ती । पहिले काय जीत होती ।
मा मारिले म्हणोनि भांडती । तेवीं जन्मपंक्ती जीवासी ॥८५॥

त्या खेळांतले घोडे-हत्ती असतात, ते काय मूळचे जिवंत असतात आणि मग ते मारले म्हणून खेळणारे लोक भांडतात ? त्याचप्रमाणे जीवांनाही जन्माचे फेरे आहेत ८५.

हें निरसावया जीवबंधन । निःशेष सांडावा देहाभिमान ।
अभिमान सांडितांचि जाण । मद्‌रूपपण सहजेंचि ॥८६॥

हें जीवाचें बंधन नष्ट करण्यासाठी देहाभिमान निखालस सोडून द्यावा. अभिमान सोडला असतां सहज मद्रूपपणा प्राप्त होतो ८६.

जीवें साधिल्या मद्‌रूपता । सहजेंचि त्याग विषयचित्ता ।
माझे स्वरूपीं अहंता । नाहीं वार्ता विषयांची ॥८७॥

जीवानें माझी स्वरूपता साध्य केली, की विषय व चित्त ह्यांचा सहज त्याग घडतो. कारण, माझ्या स्वरूपामध्यें अहंता आणि विषय यांची वार्तासुद्धा नाही ८७.

जेव्हां बुद्धिबळांचा खेळ मोडे । तेव्हां राजाप्रधानादि लांकुडें ।
तेवीं अहंकारू निमाल्या पुढें । प्रपंच उडे मिथ्यात्वें ॥८८॥

जेव्हां बुद्धिबळांचा डाव संपतो, तेव्हां ज्याप्रमाणें राजा-प्रधान आदिकरून सारीं मोहरीं लांकडेच होतात, त्याप्रमाणे अहंकार नाहीसा झाला की, मग प्रपंचही मिथ्यत्वानें उडून जातो ८८.

जेवीं स्वप्नींचा स्वप्नाभिमान । दारा पुत्र स्वजन धन ।
स्वदेहेंसी मिथ्या जाण । जागेपण झालिया ॥८९॥

स्वप्नांतील बायका, मुलें, आप्तइष्ट, द्रव्य आणि स्वतःचा देह ह्यांचा झालेला अभिमान, जागेपणा प्राप्त होईल तेव्हां स्वत:च्या स्वप्नदेहासह मिथ्या होतो ८९,

तेवीं पावलिया माझी सरूपता । कैंचा देह कैंची अहंता ।
विषयचित्तांची वार्ता । नाहीं अवस्था गुणत्रया ॥३९०॥

त्याप्रमाणे माझे स्वरूप प्राप्त झालें कीं मग देह कशाचा ? अहंता कशाची ? विषय आणि चित्त ह्यांची तर गोष्टच नाही. तीन गुणांनाही अस्तित्व नाही ३९.

तिहीं अवस्थीं अवस्थाभूत । जागृतिस्वप्नसुषुप्तिमंत ।
तो होऊनि जीव निरवस्थ । परमात्म्यांत मिळे कैसा ॥९१॥

जागृति, स्वप्न आणि सुषुप्ति ह्या तिन्ही अवस्थांमध्यें जो तिन्ही अवस्थारूप होऊन राहतो, तोच जीव अवस्थाहीन होऊन परमात्म्यामध्यें कसा मिळतो ? ९१.

ऐसा कांहीं कल्पाल भावो । त्या जीवासी अवस्थांचा अभावो ।
त्रिगुण गुणांचा स्वभावो । या वृत्ति पहा हो बुद्धिच्या ॥९२॥

अशी काही कल्पना मनांत आणाल, तर त्या जीवाला मुळीं अवस्थाच नाहीत. तो त्या तीन प्रकारच्या गुणांचा स्वभावधर्म असून त्यांपासून उत्पन्न होणाऱ्या तिन्ही वृत्ति बुद्धीच्या असतात ९२.

जाग्रत्स्वप्नः सुषुप्तं च गुणतो बुद्धिवृत्तयः ।
तासां विलक्षणो जीवः साक्षित्वेन विनिश्चितः ॥ २७ ॥

[श्लोक २७] जागृती, स्वप्न आणि सुषुप्ती या क्रमाने सात्त्विक, राजस आणि तामस गुणांपासून बनलेल्या बुद्धीच्या वृत्ती आहेत जीव या सर्वांचा साक्षी आहे, असा शास्त्रांचा सिद्धांत आहे. (२७)

तिन्ही गुणांच्या तिन्ही वृत्ती । सत्त्वगुणाची जागृती ।
रजोगुणें स्वप्नप्राप्ती । केवळ सुषुप्ती तमाची ॥९३॥

तीन गुणांच्या तीन वृत्ति असतात. जागृति ही सत्त्वगुणाची, रजोगुणापासून स्वमावस्था प्राप्त होते, आणि सुषुप्ति ही केवळ तमाची असते ९३.

या तिनी अवस्था पाहीं । दृढ जडल्या बुद्धीच्या ठायीं ।
जीवासी यांचा संबंध नाहीं । तो वेगळा पाहीं साक्षित्वें ॥९४॥

हें पहा ! या तिन्ही अवस्था बुद्धीमध्यें दृढतर जडून राहिलेल्या असतात. त्यांचा जीवाशी काही संबंध नाहीं. तो जीव साक्षीरूपानें वेगळाच असतो ९४.

जैं जीवाअंगीं अवस्था जडे । तैं जो अवस्थेमाजीं बुडे ।
तिहींचें साक्षित्व त्यासी न घडे । ऐक निवाडें अवस्था ॥९५॥

जर जीवाच्या अंगाला अवस्था जडून राहील, तर तो त्या अवस्थेमध्यें बुडेल. तिन्ही अवस्था साक्षित्वसुद्धा त्याला घडू शकणार नाही. ह्याकरितां त्या अवस्थांची स्थिति ऐक ९५.

जागृतीमाजीं नाहीं स्वप्न । स्वप्न जागृतीसी नेणे जाण ।
सुषुप्ती नेणे जागृतिस्वप्न । सुषुप्तीचें भान त्या नेणती ॥९६॥

जागृतीमध्यें स्वप्न नसते, म्हणून स्वप्न हे जागृतीला जाणत नाही हे लक्षात ठेव. सुषुप्ति ही जागृति आणि स्वप्न ह्या दोहोंनाही जाणत नाहीं, म्हणून त्या दोघीही सुषुप्तीचें भान जाणत नाहींत ९६.

जीवूं अवस्थांचा अभिमानी । हेंही न घडे जीवालागुनी ।
विश्व तैजस प्राज्ञ तिन्ही । अवस्थाभिमानी हे तिहींचे ॥९७॥

बरें, जीव ह्या अवस्थांचा अभिमानी म्हणावा, तर हेंही जीवाला घडत नाही. विश्व (हा देह मी व हे विषय माझे असा जागृतींत अभिमान वाहणारा जीव), तैजस (स्वप्नदेहाचा अभिमानी जीव ), आणि प्राज्ञ ( सुषुप्तिदेहाचा अभिमानी जीव) हे तिघे तीन अवस्थांचे अभिमानी होत ९७.

जो जे अवस्थेचा अभिमानी । तो ते अवस्थेसवें जाय निमोनी ।
जीव वेगळा साक्षिपणीं । अवस्थाभिमानी तो नव्हे ॥९८॥

जो ज्या अवस्थेचा अभिमानी असतो, तो त्या अवस्थेबरोबरच तद्प होऊन जातो. पण 'जीव' हा तिन्ही अवस्थांचा साक्षी असून त्या साक्षित्वाच्या नात्यानें वेगळाच असतो, म्हणून तो कांहीं अवस्थाभिमानी नव्हे ९८.

देहातीत गुणातीत । तिहीं अवस्थां अतीत ।
द्रष्टा साक्षी निश्चित । जाणता येथ तो जीवू ॥९९॥

येथे 'जीव' म्हणजे जो देहाहून निराळा, गुणांहुन निराळा, तिन्ही अवस्थांहून निराळा, केवळ द्रष्टा, साक्षी आणि जो खरोखर जाणता तोच होय ९९.

अवस्थाभिमान नाहीं जीविता । तरी कवण भोगी तिनी अवस्था ।
मी निजलों मीचि जागता । म्यां स्वप्नावस्था देखिली ॥४००॥

जीवाला जर अवस्थाभिमान नाहीं म्हणावा, तर तिन्ही अवस्था भोगतो कोण ? मी निजलों, मी जगलों, मी स्वप्नावस्था पाहिली ४००.

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १ ते १००

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १0१ ते २००

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या २०१ ते ३००

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ३०१ ते ४००

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ४०१ ते ५००

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ५०१ ते ६००

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ६०१ ते ७००

एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ७०१ ते ७८१

एकनाथी भागवत

एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

महत्वाचे संग्रह

पोथी आणि पुराण

आणखी वाचा

आरती संग्रह

आणखी वाचा

श्लोक संग्रह

आणखी वाचा

सर्व स्तोत्र संग्रह

आणखी वाचा

सर्व ग्रंथ संग्रह

आणखी वाचा

महत्वाचे विडिओ

आणखी वाचा