मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ५०१ ते ६००
एवं विमृश्य गुणतो मनसस्त्र्यवस्था ।
मन्मायया मयि कृता इति निश्चितार्थाः ।
सञ्छिद्य हार्दमनुमानसदुक्तितीक्ष्ण ।
ज्ञानासिना भजत माखिलसंशयाधिम् ॥ ३३ ॥
सञ्छिद्य हार्दमनुमानसदुक्तितीक्ष्ण ।
ज्ञानासिना भजत माखिलसंशयाधिम् ॥ ३३ ॥
[श्लोक ३३] मनाच्या या तीन अवस्था गुणांमुळेच झाल्या असून हे माझ्या पगडा असलेल्या मायेमुळेच माझ्यामध्ये कल्पिल्या गेलेल्या आहेत, असा निश्चय करा नंतर सगळ्या संशयांचा आधार असलेल्या अहंकाराला अनुमानप्रमाण व संतांचे उपदेश यांपासून उत्पन्न झालेल्या तीक्ष्ण ज्ञानरूपी खड्‌गाने छिन्नविच्छिन्न करा व आपल्याच हृदयात स्थित असलेल्या माझेपरमात्म्याचे भजन करा. (३३)
म्यां सांगीतल्या ज्या युक्ती । ज्या कां श्रुतिशास्त्रार्थसंमती ।
त्या विचारोनि परमार्थगतीं । संसारगुंतीं उगवावी ॥१॥
त्या विचारोनि परमार्थगतीं । संसारगुंतीं उगवावी ॥१॥
ह्या ज्या युक्त्या तुम्हांला मी सांगितल्या, आणि ज्या श्रुतिशास्त्रांना संमत अशाच आहेत, त्यांचा विचार करून परमार्थाच्या मार्गात संसाराचें कोडें सोडवावें १.
संसारगुंतीसी कारण गुण । गुणावस्थीं व्यापिलें मन ।
त्यासी माझी माया मूळ जाण । जिया केलें आवरण माझेंचि ॥२॥
त्यासी माझी माया मूळ जाण । जिया केलें आवरण माझेंचि ॥२॥
संसाराच्या बंधनाला कारण गुण आहेत. त्या गुणांच्या अवस्थेनेंच मन व्यापलेलें आहे. जिला माझेंच आच्छादन केलेलें आहे अशी जी माया, तीच मूळ कारण आहे २.
माझी माया माझेनि सबळ । त्या मजचि आवरिलें तत्काळ ।
जैसें डोळ्याचें डोळां जळ । गोठूनि पडळ होऊनि ठाके ॥३॥
जैसें डोळ्याचें डोळां जळ । गोठूनि पडळ होऊनि ठाके ॥३॥
ज्याप्रमाणें डोळ्यांतील पाणी गोठून त्याचाच पडदा होऊन राहातो, आणि तो डोळ्यालाच झांकून टाकतो, त्याप्रमाणें माझी माया माझ्यामुळेंच प्रबळ झालेली आहे व मलाच तिनें लागलेंच झाकून टाकलें ३.
कां पूर्णचंद्र अतिनिर्मळ । तेथ पृथ्वी बिंबली सकळ ।
तेणें सलांछन चंद्रमंडळ । लोक सकळ देखती ॥४॥
तेणें सलांछन चंद्रमंडळ । लोक सकळ देखती ॥४॥
किंवा पौर्णिमेचा अत्यंत निर्मल असा पूर्णचंद्र उगवला म्हणजे त्यावर पृथ्वीची पडछाया पडतें, व त्यामुळें चंद्रबिंबावर काळा डाग पडला आहे असें सर्व लोकांस दिसू लागतें ४.
पृथ्वीचंद्रासी अंतर । विचारितां दूरांतर ।
मिथ्या बाधिला रजनीकर । ते लोक साचार मानिती ॥५॥
मिथ्या बाधिला रजनीकर । ते लोक साचार मानिती ॥५॥
पृथ्वी आणि चंद्र ह्यांच्यामधील अंतराचा विचार केला तर ते फारच मोठें आहे. अर्थात चंद्राला पडलेला डाग खोटा, पण लोक तोच खरा मानतात ५.
यापरी माया माझ्या ठायीं । आतळली नाहीं कंहीं ।
मिथ्याभासें लोक पाहीं । तिच्याठायीं भूलले ॥६॥
मिथ्याभासें लोक पाहीं । तिच्याठायीं भूलले ॥६॥
अशा प्रकारेंच माया ही माझ्या ठिकाणी आहे. तिनें मला स्पर्शसुद्धा केलेला नाही, तरी लोक मिथ्याभासानेंच तिच्या ठिकाणी भुलून पडतात ६.
तेणें नाथिली गुणावस्था । अहंकर्तृत्वें घेतली माथां ।
तेणें विषयभोग‍अवस्था । वासनायुक्ता वाढविल्या ॥७॥
तेणें विषयभोग‍अवस्था । वासनायुक्ता वाढविल्या ॥७॥
त्यामुळें मिथ्या असलेली गुणांची अवस्था तें अहंकर्तृत्वानें आपल्याच माथ्यावर घेतात. तेणेंकरूनच विषयभोगाच्या अवस्था वासनायुक्त होऊन वाढतात ७.
एवं उभय देहबंधन । मिथ्या जीवत्वें लागलें जाण ।
त्याचें करावया छेदन । माझ्या युक्ती जाण विवराव्या ॥८॥
त्याचें करावया छेदन । माझ्या युक्ती जाण विवराव्या ॥८॥
एकंदरीत दोन्ही देहांचे बंधन जीवाला मिथ्याच लागलेलें आहे. याकरितां त्याचें छेदन करण्यासाठी माझ्या ज्या युक्ति आहेत त्यांचाच विचार करावा ८.
करितां युक्तींचें अनुमान । तेणें अनुमानिक होय ज्ञान ।
न तुटे अविद्याबंधन । यालागीं साधुसज्जन सेवावे ॥९॥
न तुटे अविद्याबंधन । यालागीं साधुसज्जन सेवावे ॥९॥
युक्तीचें केवळ अनुमानच करीत राहिलें असतां त्यामुळें अनुमानिक ज्ञान होतें. त्यानें अविद्येचें बंधन तुटत नाहीं. म्हणून साधुसंतांची सेवा करावी ९.
साधूंमाजीं साधुत्व पूर्ण । सेवावे सद्‍गुरुचरण ।
तेणें निरसे भवबंधन । साधुसज्जन सद्गुरु ॥५१०॥
तेणें निरसे भवबंधन । साधुसज्जन सद्गुरु ॥५१०॥
साधूंमध्येंसुद्धा परिपूर्ण साधुत्व एका सद्‌गुरूच्याच ठिकाणी असतें, ह्याकरितां सद्गुरूच्या चरणांची सेवा करावी. त्या सेवेनें संसारबंधन तुटतें. कारण, सद्गुरु हेच खरें साधु व सज्जन असतात ५१०.
त्या साधूंचिया सदुक्ती । श्रुत्यर्थें उपदेश करिती ।
तेणें होय ज्ञानखड्ग प्राप्ती । जे बुद्धीच्या हातीं हातवशी ॥११॥
तेणें होय ज्ञानखड्ग प्राप्ती । जे बुद्धीच्या हातीं हातवशी ॥११॥
त्या साधूची सुरस वचनें श्रुतीच्याच अर्थाचा उपदेश करतात, त्यामुळें ज्ञानरूपी खड्ग प्राप्त होतें, आणि तें बुद्धीच्या हातांत द्यावयास सांपडतें ११.
तेंही वैराग्यनैराश्यसाहाणे । लावूनि सतेज शस्त्र करणें ।
धृतीच्या धारणा दृढ धरणें । सावधपणें निःशंक ॥१२॥
धृतीच्या धारणा दृढ धरणें । सावधपणें निःशंक ॥१२॥
तेंच शस्त्र मग वैराग्य आणि नैराश्यरूप सहाणेवर पाजळून लखलखीत करावें, आणि त्याला धैर्याची खबीर मूठ घालून अंत:करणांत निःसंशय सावधपणानें घट्ट धरावें १२.
शस्त्रासी आणि आपणा । एकपणाची धारणा ।
दृढ साधूनि साधना । देहाभिमाना छेदावें ॥१३॥
दृढ साधूनि साधना । देहाभिमाना छेदावें ॥१३॥
त्या शस्त्राचा आणि आपला अगदी एकजीव करावा आणि बरोबर नेंम साधून देहाभिमानाला छाटून टाकावें १३.
जो सकळ संशयाचा कंदू । जेणें देहदुःखाचा उद्‍बोधू ।
ज्याचेनि सदा विषयसंदू । जो कामक्रोधपोषकू ॥१४॥
ज्याचेनि सदा विषयसंदू । जो कामक्रोधपोषकू ॥१४॥
जो सर्व संशयाचा मूळ गड्डा, ज्याच्या योगानें देहदुःख उत्पन्न होतें, ज्याच्या योगानें सदोदित विषयांचाच छंद घडतो, जो काम व क्रोध ह्यांचें पोषण करतो १४,
जो वाढवी तिनी गुण । जो शुद्धासी आणी जीवपण ।
ज्याचेनि जीव जन्ममरण । दुर्निवार जाण लागलें ॥१५॥
ज्याचेनि जीव जन्ममरण । दुर्निवार जाण लागलें ॥१५॥
जो तिन्ही गुण वाढवितो, जो शुद्ध आत्म्याला जीवपणा आणतो, ज्याच्या योगानें जीवाला दुर्निवार जन्ममरण लागून राहिलें आहे १५,
जो सकळ अनर्थांचा दाता । ज्याची लडिवाळ कन्या ममता ।
तियेसी वाढवी माया माता । तिच्या सत्ता हा दाटुगा ॥१६॥
तियेसी वाढवी माया माता । तिच्या सत्ता हा दाटुगा ॥१६॥
जो सर्व अनर्थाचा दाता, ममता ही ज्याची लाडकी मुलगी, असा हा अभिमान आहे. माया हीच आई ममतेला वाढवितें, आणि तिच्याच सामर्थ्यावर हाही इतका माजून राहतो १६.
तेथें शस्त्राचेनि लखलखाटें । राहोनियां नेटेंपाटें ।
समरांगणीं सुभटें । घावो येणें नेटें हाणावा ॥१७॥
समरांगणीं सुभटें । घावो येणें नेटें हाणावा ॥१७॥
ह्याकरितां शूरानें रणांगणांत हें लखलखीत धार लावलेलें शस्त्र घेऊन धैर्यानें नीट उभे राहून अशा जोरानें त्याच्यावर घाव घालावा की १७,
एकेचि घायें जाण । माया ममता अभिमान ।
त्रिपुटीचें होय छेदन । येणें बळें जाण छेदावा ॥१८॥
त्रिपुटीचें होय छेदन । येणें बळें जाण छेदावा ॥१८॥
एकाच तडाक्याबरोबर माया, ममता आणि अभिमान ह्या तिघांचेही एकदम तुकडें तुकडें होतील, इतक्या जोरानें त्याचें छेदन व्हावें १८.
भोग्य भोगू भोक्ता । कर्म कार्य कर्ता ।
ध्येय ध्यान ध्याता । त्रिपुटी तत्त्वतां छेदावी ॥१९॥
ध्येय ध्यान ध्याता । त्रिपुटी तत्त्वतां छेदावी ॥१९॥
भोग्य, भोग आणि भोक्ता, कर्म, कार्य आणि कर्ता; ध्येय, ध्यान आणि ध्याता; हीं सर्व त्रिपुटींच खरोखर छाटून टाकावी ११.
अहं कोहं सोहं स्वभावो । हाही छेदूनि अहंभावो ।
साधकां निजपदीं ठावो । ब्रह्म स्वयमेवो होऊनि ठेले ॥५२०॥
साधकां निजपदीं ठावो । ब्रह्म स्वयमेवो होऊनि ठेले ॥५२०॥
'मी आहे,' 'मी कोण ?', किंवा 'ब्रह्म तें मीच', असा हा आत्मीयतेचा अहंभावसुद्धा छेदून टाकल्यामुळें साधकांना माझ्या पदाजवळ स्थान प्राप्त होतें. अशा रीतीनें तें स्वतः ब्रह्मस्वरूप होऊन राहतात ५२०.
म्हणाल सांगतां जो प्रकारू । तो शब्दज्ञान वेव्हारू ।
बोलाचा कडकडाट थोरू । कैसेनि अहंकारू मारवे ॥२१॥
बोलाचा कडकडाट थोरू । कैसेनि अहंकारू मारवे ॥२१॥
आता तुम्ही असें म्हणाल कीं, "आपण हा जो प्रकार सांगतां, तो केवळ शब्दज्ञानाचा व्यवहार आहे. बोलण्याचा पाहिजें तेवढा कडकडाट केला, म्हणून अहंकाराला कसें मारतां येईल ? २१.
शब्दमात्रें अभिमान । जरी पावता निर्दळण ।
तरी कां पां विद्वज्जन । अभिमानमग्न होताती ॥२२॥
तरी कां पां विद्वज्जन । अभिमानमग्न होताती ॥२२॥
जर केवळ शब्दांनीच अभिमान नाश पावता, तर हें मोठमोठे विद्वान् अभिमानांत का बुडून जाते ? २२.
अभिमान संमुख दिसता । तरी धांवोनि करूं ये घाता ।
तो अतर्क्य जी सर्वथा । शब्दें अहंता मरेना ॥२३॥
तो अतर्क्य जी सर्वथा । शब्दें अहंता मरेना ॥२३॥
अभिमान जर समोरासमोर आलेला दिसला असता, तर तत्काळ त्याच्या अंगावर धावत जाऊन त्याला छेदून टाकता आलें असतें. पण तो तर सर्वस्वी अतर्क्य आहे. तेव्हां शब्दानें अभिमान नाहींसा व्हावयाचा नाही २३.
घडे अपरोक्षसाक्षात्कारू । तो शब्दमात्रें नव्हे प्रकारू ।
ऐसा आशंकेचा विचारू । ऐक निर्धारू सांगेन ॥२४॥
ऐसा आशंकेचा विचारू । ऐक निर्धारू सांगेन ॥२४॥
तसेंच आत्मानुभवाचा जो साक्षात्कार घडतो, तोही काही शब्दांचा खेळ नव्हे. " तर अशा शंकेचा विचार ऐक. त्याचें समाधान सांगतों २४.
जो अनन्यभावें माझें भजन । सर्वदा करी सावधान ।
कां सद्‍गुरूचे श्रीचरण । मद्‍भावें जाण जो सेवी ॥२५॥
कां सद्‍गुरूचे श्रीचरण । मद्‍भावें जाण जो सेवी ॥२५॥
जो सदोदित सावध राहून अनन्य भावानें माझें भजन करतो, किंवा माझ्याच भावनेनें जो सद्गुरूच्या पवित्र चरणांची सेवा करतो २५,
मज आणि सद्‍गुरुमूर्ती । भेद नाहीं गा कल्पांतीं ।
येणें अभेदभावें जे भजती । ते ज्ञान पावती सहजचि ॥२६॥
येणें अभेदभावें जे भजती । ते ज्ञान पावती सहजचि ॥२६॥
मी आणि सद्गुरुमूर्ति यांच्या स्वरूपांमध्यें कल्पांतीसुद्धा भेद नाहीं अशा अभेदभावानें जें माझें भजन करतात, त्यांना सहजच ज्ञान प्राप्त होतें २६.
त्यांसी स्वभावें भजनस्थिती । ज्ञानखड्गाची होय प्राप्ती ।
सहजेंचि सांपडे हातीं । ज्या शस्त्रदीप्ति काळू कांपे ॥२७॥
सहजेंचि सांपडे हातीं । ज्या शस्त्रदीप्ति काळू कांपे ॥२७॥
तें स्वभावतःच माझ्या भजनांत मग्न असल्यामुळें त्यांना ज्ञानरूप खड्गाची प्राप्ति होंते. ज्या शस्त्राचें तेज पाहून काळाच्या हृदयांतसुद्धा कापरें भरतें, तें शस्त्र आपोआप त्यांच्या हाती लागतें २७.
ज्या शस्त्राच्या धाकाभेण । माया ममता अभिमान ।
सांडूनियां जीवपण । समूळ जाण पळालीं ॥२८॥
सांडूनियां जीवपण । समूळ जाण पळालीं ॥२८॥
त्या शस्त्राच्या भीतीनेंच माया, ममता व अभिमान ही जिवाला सोडून पूर्णपणें पळून जातात असें समज २८.
हाणावया पुरता घावो । अहंममतेसी नाहीं ठावो ।
अविद्येचाही अभावो । आपभयें पहा हो आपणचि ॥२९॥
अविद्येचाही अभावो । आपभयें पहा हो आपणचि ॥२९॥
अहंममता व अविद्या यांना पूर्णपणे मारण्यासाठी घाव घालण्यास तयार व्हावें, तर भीतीनें आपल्या आपणच ती पळून गेल्यामुळे अहंममतेला मुळीं स्थळच राहिलेलें नाहीं, व अविद्येलाही अस्तित्व नाहीं असें दिसून येतें २९.
सद्‍भावें जें माझें भजन । करितां एवढें होय ज्ञान ।
येथ आशंका करील मन । कोठें भजन करावें ॥५३०॥
येथ आशंका करील मन । कोठें भजन करावें ॥५३०॥
उत्तम भक्तिभावानें जें माझें भजन करावयाचें, तें केलें असतां एवढें ज्ञान प्राप्त होतें. येथें मन अशी शंका घेईल कीं, भजन कोठें करावें ? ५३०.
तुझें स्वरूप अतर्क्य जाण । अतिसूक्ष्म आणि निर्गुण ।
तुज भजावया कवण स्थान । आम्हांसी जाण कळेना ॥३१॥
तुज भजावया कवण स्थान । आम्हांसी जाण कळेना ॥३१॥
कारण, तुझें स्वरूप अतर्क्य, अत्यंत सूक्ष्म आणि निर्गुण असें आहे. तेव्हां तुझें भजन करावयाला स्थान कोणतें तेंच आम्हांला कळत नाहीं ३१.
ऐसें कल्पील जरी मन । तरी ऐक सावधान ।
अतिसुगम भजनस्थान । मी सांगेन तें ऐक ॥३२॥
अतिसुगम भजनस्थान । मी सांगेन तें ऐक ॥३२॥
अशी कल्पना जर मन करील, तर त्याचें उत्तर नीट लक्ष देऊन ऐक. अत्यंत सुलभ असें भजनस्थान मी तुला सांगतों तें ऐक ३२.
नुल्लंघितां पर्वतकोटी । न रिघतां गिरिकपाटीं ।
दूरी न करितां आटाटी । जे स्थानीं भेटी सदा माझी ॥३३॥
दूरी न करितां आटाटी । जे स्थानीं भेटी सदा माझी ॥३३॥
कोट्यवधि पर्वत ओलांडून न जाता, 'गिरिगव्हरांत न शिरतां, दूर जाऊन यातायात न करितां, ज्या ठिकाणी सदासर्वदा माझी भेट होतें ३३,
भजनस्थान निरुपम । जेथ मी वसें पुरुषोत्तम ।
प्राप्तीलागीं अतिसुगम । विश्रामधाम भक्तांचें ॥३४॥
प्राप्तीलागीं अतिसुगम । विश्रामधाम भक्तांचें ॥३४॥
जेथें मी पुरुषोत्तम राहत असतो, तें भजनस्थान केवळ निरुपम आहे. माझी प्राप्ति होण्याकरितां तें भक्तांचे अत्यंत सुलभ असें विश्रांतीचें स्थान आहे ३४.
सर्व सुखांचा आराम । निजहृदयीं आत्माराम ।
सर्वदा असे सम । भजावें सप्रेम ते ठायीं ॥३५॥
सर्वदा असे सम । भजावें सप्रेम ते ठायीं ॥३५॥
सर्व सुखाचें विश्रांतिस्थान असा जो आत्माराम, तो आपल्या हृदयांत सर्वदा समभावानें राहतो. त्या ठिकाणीच प्रेमानें त्याला भजावें ३५.
आदि ब्रह्मा अंतीं मशक । सर्वांचे हृदयीं मीचि एक ।
ऐसें पाहे तो सभाग्य देख । हें भजन चोख मत्प्राप्ती ॥३६॥
ऐसें पाहे तो सभाग्य देख । हें भजन चोख मत्प्राप्ती ॥३६॥
ब्रह्मदेवापासून तो माशीपर्यंत सर्वांच्या हृदयांत एक मीच आहे. हें जो जाणतो तो भाग्यवान् होय. आणि माझ्या प्राप्तीला हेंच भजन उत्तम होय ३६.
ज्या मज हृदयस्थाचे दीप्ति । मनबुद्ध्यादिकें वर्तती ।
ज्या माझिये स्फुरणस्फूर्ती । ज्ञानव्युत्पत्ती पायां लागे ॥३७॥
ज्या माझिये स्फुरणस्फूर्ती । ज्ञानव्युत्पत्ती पायां लागे ॥३७॥
ज्या मज हृदयस्थाच्या तेजानें मन-बुद्ध्यादिक वागतात, ज्या माझ्या स्फुरणाच्या स्फूर्तीनें सविस्तर ज्ञान पायांजवळ येतें ३७,
त्या मज हृदयस्थाच्या ठायीं । भजनशीळ कोणीच नाहीं ।
शिणतां बाह्य उपायीं । जन अपायीं पडताती ॥३८॥
शिणतां बाह्य उपायीं । जन अपायीं पडताती ॥३८॥
त्या मज हृदयस्थाच्या ठिकाणी कोणींच भजनतत्पर होत नाहीं, आणि बाह्य उपायांनी व्यर्थ थकून जाऊन लोक अनेक प्रकारच्या संकटांत मात्र पडतात ३८.
ऐशांत सदैव कोणी एक । निजभाग्यें अत्यंत चोख ।
मज हृदयस्थाचा विवेक । करूनि निष्ठंक मद्‍भजनीं ॥३९॥
मज हृदयस्थाचा विवेक । करूनि निष्ठंक मद्‍भजनीं ॥३९॥
अशा लोकांतही कोणी एखादा दैववान् आपल्या भाग्यानें अत्यंत थोर असा असतो, आणि तोच माझा हृदयस्थाचा विचार करून निश्चयानें माझ्या भजनी लागतो ३९.
करितां हृदयस्थाचें भजन । माझें पावे तो निजज्ञान ।
वैराग्ययुक्त संपूर्ण । जे ज्ञानीं पतन रिघेना ॥५४०॥
वैराग्ययुक्त संपूर्ण । जे ज्ञानीं पतन रिघेना ॥५४०॥
त्यानें मज हृदयस्थाचें भजन केलें असतां, ज्या ज्ञानानें अधःपात होत नाहीं, असें माझें संपूर्ण वैराग्ययुक्त आत्मज्ञान तो पावतो ५४०.
ज्या ज्ञानाभेणें जाण । धाकेंचि पळे अभिमान ।
तें मी आपुलें त्यांसी दें ज्ञान । जे हृदयस्थाचें भजन करिती सदा ॥४१॥
तें मी आपुलें त्यांसी दें ज्ञान । जे हृदयस्थाचें भजन करिती सदा ॥४१॥
त्या ज्ञानाच्या भयानेंच धास्ती घेऊन अभिमान पळून जातो, तें आपलें ज्ञान, जें सदोदित मज हृदयस्थाचें भजन करतात, त्यांना मी देतों ४१.
ज्या ज्ञानाचिये ज्ञानसिद्धी । अखिल जाती आधिव्याधी ।
संशय पळती त्रिशुद्धी । भक्त निजपदीं पावती ॥४२॥
संशय पळती त्रिशुद्धी । भक्त निजपदीं पावती ॥४२॥
ज्या ज्ञानाची ज्ञानसिद्धि झाली असतां सर्व आधिव्याधी नाहीशा होतात, आणि खरोखर सर्व संशयही पळून जातात, त्या ज्ञानाच्या योगानें भक्त आत्मपदाला पोचतात ४२.
सबळ बळें सुभटें । शस्त्राचेनि लखलखाटें ।
संशयो छेदावा कडकडाटें । हें म्यां नेटेंपाटें सांगीतलें ॥४३॥
संशयो छेदावा कडकडाटें । हें म्यां नेटेंपाटें सांगीतलें ॥४३॥
म्हणूनच बलवान् वीरानें लखलखीत शस्त्रानें संशय कडाकड छेदून टाकावा, असें मी मोठ्या आग्रहानें सांगितलें ४३.
यावरी ऐसें गमेल चित्तीं । संसाराची सत्यप्राप्ती ।
त्यासी शस्त्र घेऊनि हातीं । कोणे युक्तीं छेदावा ॥४४॥
त्यासी शस्त्र घेऊनि हातीं । कोणे युक्तीं छेदावा ॥४४॥
यावर मनांत असें येईल कीं, खरोखर संसार प्राप्त झाला असतां, हातांत शस्त्र घेऊन त्याला कोणत्या युक्तीनें छेदावयाचें ? ४४.
तरी संसार तितुकी भ्रांती । हेंचि सांगावया दृष्टांतीं ।
पुढील श्लोकाची श्लोकोक्ती । स्वयें श्रीपती सांगतू ॥४५॥
पुढील श्लोकाची श्लोकोक्ती । स्वयें श्रीपती सांगतू ॥४५॥
तेव्हां संसार म्हणून जितका आहे, तितकी सर्व भ्रांति आहे, हेच दृष्टांतरूपानें सांगण्यासाठी पुढच्या श्लोकांतील सुरस भाषण श्रीकृष्ण स्वतः सांगत आहेत ४५.
ईक्षेत विभ्रममिदं मनसो विलासं ।
दृष्टं विनष्टमतिलोलमलातचक्रम् ।
विज्ञानमेकमुरुधेव विभाति माया ।
स्वप्नस्त्रिधा गुणविसर्गकृतो विकल्पः ॥ ३४ ॥
दृष्टं विनष्टमतिलोलमलातचक्रम् ।
विज्ञानमेकमुरुधेव विभाति माया ।
स्वप्नस्त्रिधा गुणविसर्गकृतो विकल्पः ॥ ३४ ॥
[श्लोक ३४] हे जग, हा मनाचाच खेळ आहे, भास आहे अलातचक्रासारखे हे अतिशय चंचल आहे हे दिसणारे असल्यामुळे नाशवंत आहे या दृष्टीने याच्याकडे पाहावे विज्ञान म्हणजे एक परमात्माच जणू अनेक रूपांनी प्रकाशित झाल्यासारखा दिसतो गुणांचे कार्य म्हणून जो हा तीन प्रकारचा भेद दिसतो, ती त्याची माया असल्यामुळे स्वप्नाप्रमाणे खोटी आहे. (३४)
देहादि अहंकारपर्यंत । पिंड ब्रह्मांड जें भासत ।
तें मनोमात्र विलसत । मिथ्याभूत संसारु ॥४६॥
तें मनोमात्र विलसत । मिथ्याभूत संसारु ॥४६॥
देहापासून तो अहंकारापर्यंत जें पिंड-ब्रह्मांड भासतें, तो मनाचाच सर्व विलास आहे. संसार हा मिथ्याच होय ४६.
जैसें स्वप्नीं निद्रेमाजीं मन । स्वयें देखे त्रिभुवन ।
तैसेंचि हें दीर्घस्वप्न । अविद्या जाण विकाशी ॥४७॥
तैसेंचि हें दीर्घस्वप्न । अविद्या जाण विकाशी ॥४७॥
ज्याप्रमाणे झोपेमध्यें स्वप्नांत मन हे स्वतः सर्व त्रिभुवन पहातें, त्याप्रमाणेच अविद्या हें संसाररूपी लांबलचक स्वप्न उत्पन्न करितें ४७.
आन असूनि आन देखती । त्या नांव आभास म्हणती ।
शुक्तिकेमाजीं रजतभ्रांती । दोरातें म्हणती महासर्पू ॥४८॥
शुक्तिकेमाजीं रजतभ्रांती । दोरातें म्हणती महासर्पू ॥४८॥
जें एका स्वरूपाचें असून निराळ्याच स्वरूपाचें पाहतात त्याला आभास असें म्हणतात. शिंपीमध्यें रूपें असल्याचा भास होतो, दोराला मोठा सर्प असें म्हणतात ४८,
सूर्याचे किरण निखळ । ते ठायीं देखती मृगजळ ।
तैशी शुद्ध वस्तू जे केवळ । तो संसार बरळ म्हणताती ॥४९॥
तैशी शुद्ध वस्तू जे केवळ । तो संसार बरळ म्हणताती ॥४९॥
किंवा केवळ सूर्याचें किरण असतात त्या ठिकाणी मृगजळ पहातात, त्याप्रमाणें केवळ शुद्ध वस्तु जें परब्रह्म, त्यालाच भ्रमिष्ट लोक संसार असें म्हणतात ४९.
तया आरोपासी अधिष्ठान । मीचि साचार असें आपण ।
जेवीं कां कोलिताचें कांकण । अग्नितेजें जाण आभासे ॥५५०॥
जेवीं कां कोलिताचें कांकण । अग्नितेजें जाण आभासे ॥५५०॥
पण त्या आरोपाला कारण खरोखर मीच स्वत: आहे. कोणतीं गरगरां वाटोळी फिरविली म्हणजे अग्नीचें कडें झाल्यासारखें दिसतें, तें अग्नीच्या तेजामुळेंच भासतें ५५०.
अलातचक्रींचा निर्धार । अग्नि सत्य मिथ्या चक्र ।
तेवीं निर्धारितां संसार । ब्रह्म साचार संसार मिथ्या ॥५१॥
तेवीं निर्धारितां संसार । ब्रह्म साचार संसार मिथ्या ॥५१॥
त्या अग्निचक्राचा विचार केला असतां अग्नि हा सत्य असतो, आणि त्याचे कडें हें मिथ्या असतें. त्याप्रमाणें संसाराविषयीं विचार केला तर, ब्रह्म हें सत्य आणि संसार हा मिथ्या आहे ५१.
तेथ आधिदैव आधिभौतिक । आध्यात्मादि सकळिक ।
अलातचक्राच्याऐसे देख । त्रिगुणमायिक परिणाम ॥५२॥
अलातचक्राच्याऐसे देख । त्रिगुणमायिक परिणाम ॥५२॥
त्या संसारांतील आधिदैविक, आधिभौतिक, आणि आध्यात्मिक इत्यादि सर्व विस्तवाच्या कोलतीप्रमाणें होत, असें समज. तें तीन गुणांनी झालेलें मायेचेंच परिणाम होत ५२.
कोलिताचेनि भ्रमभासें । भ्रमणबळें तें चक्र दिसे ।
क्षणां दिसे क्षणां नासे । तैसा असे हा संसारू ॥५३॥
क्षणां दिसे क्षणां नासे । तैसा असे हा संसारू ॥५३॥
कोलिताच्या परिभ्रमणाच्या भासामुळें आणि त्याच्या फिरण्याच्या वेगामुळें तें कोलीत चक्रासारखें दिसते. तें क्षणमात्र दिसतें व क्षणमात्रांत नाहींसें होतें. त्याचप्रमाणें हा संसार आहे ५३.
जंव भ्रमणाचें दृढपण । तंव कोलिताचें कांकण ।
भ्रम गेलिया जाण । कांकणपण असेना ॥५४॥
भ्रम गेलिया जाण । कांकणपण असेना ॥५४॥
जोंपर्यंत परिभ्रमण वेगानें चालू असतें, तोंपर्यंतच कोलिताचें कडें दिसतें. तें परिभ्रमण नाहींसें झालें कीं, तें कड्याचें स्वरूपही नाहींसें होतें ५४.
तेवीं जंव जंव भ्रम असे । तंव तंव दृढ संसार भासे ।
भ्रम गेलिया अनायासें । संसार नसे पाहतांही ॥५५॥
भ्रम गेलिया अनायासें । संसार नसे पाहतांही ॥५५॥
त्याप्रमाणें जोंपर्यंत भ्रम असतो, तोंपर्यंत संसार हा खरा असा भासतो. तो भ्रम सहज गेला कीं, संसार पाहूं लागलें असतांही दिसत नाहीं ५५.
मी देहो माझें कलत्र पुत्र । हें भ्रमाचें मुख्य सूत्र ।
तें न छेदितां पामर । मुक्ताहंकार मिरविती ॥५६॥
तें न छेदितां पामर । मुक्ताहंकार मिरविती ॥५६॥
देह हा मी, बायकामुले माझी, हेंच भ्रमाचें मुख्य सूत्र. तें छेदन केल्याशिवायच क्षुद्र लोक मुक्त असल्याचा अहंकार मिरवितात ! ५६,
एवं मायामय संसारू । ऐसा जाणोनि निर्धारू ।
तेथील सांडूनि अत्यादरू । उपरमप्रकारू सांगत ॥५७॥
तेथील सांडूनि अत्यादरू । उपरमप्रकारू सांगत ॥५७॥
अशा प्रकारें हा संसार मायामय आहे हा निश्चय समजून घेऊन त्यावरील आसक्ति सोडून शांति कशी स्वीकारावी तो प्रकार सांगतात ५७.
दृष्टिं ततः प्रतिनिवर्त्य निवृत्ततृष्णः ।
तूष्णीं भवेन्निजसुखानुभवो निरीहः ।
संदृश्यते क्व च यदीदमवस्तुबुद्ध्या ।
त्यक्तं भ्रमाय न भवेत् स्मृतिरानिपातात् ॥ ३५ ॥
तूष्णीं भवेन्निजसुखानुभवो निरीहः ।
संदृश्यते क्व च यदीदमवस्तुबुद्ध्या ।
त्यक्तं भ्रमाय न भवेत् स्मृतिरानिपातात् ॥ ३५ ॥
[श्लोक ३५] म्हणून साधकाने हे जग नजरेआड करून सर्व इच्छा सोडून काहीही न करता स्वस्थ राहावे आणि आत्मानंदात मग्न असावे व्यवहारासाठी कधी काही दिसले तरी हे खरे नाही, असा निश्चय करून ते सोडून दिलेले असल्यामुळे भ्रम निर्माण होणार नाही शरीर असेपर्यंत फक्त स्मरणरूप संस्कार राहील. (३५)
पूर्विल्या भजनपरिपाटीं । सहजें निर्मळ झाली दृष्टी ।
मिथ्या सांसारिक त्रिपुटी । हा निर्धार पोटीं दृढ झाला ॥५८॥
मिथ्या सांसारिक त्रिपुटी । हा निर्धार पोटीं दृढ झाला ॥५८॥
पूर्वीच्या भजनाच्या अभ्यासानें सहजच दृष्टीही पवित्र होतें, आणि संसारात्मक त्रिपुटीही मिथ्या आहे असा दृढनिश्चय अंत:करणांत होतो ५८.
तेथें सांसारिक त्रिपुटी । सांडूनि उपरमवितां दृष्टी ।
मज हृदयस्थासी होय भेटी । जेवीं सुवर्णदृष्टीं अळंकारू ॥५९॥
मज हृदयस्थासी होय भेटी । जेवीं सुवर्णदृष्टीं अळंकारू ॥५९॥
त्या वेळीं संसारात्मक त्रिपुटी सोडून दृष्टि शांत केली असतां, ज्याप्रमाणें अलंकार हें सुवर्णाच्या रूपानें दिसतात, त्याप्रमाणें माझी हृदयस्थाची भेट होतें ५९.
तेथ दृष्य द्रष्टा दर्शन । मोडूनि त्रिपुटीचें भान ।
तेचि धारणा तेंचि ध्यान । तेथ समाधान धरावें ॥५६०॥
तेचि धारणा तेंचि ध्यान । तेथ समाधान धरावें ॥५६०॥
तेव्हां दृश्य, द्रष्टा आणि दर्शन हें त्रिपुटींचें भान सोडून देऊन तीच धारणा आणि तेंच ध्यान असें समजून त्यांत समाधान मानावें ५६०.
तेंचि अंगें व्हावया आपणा । सांडावी सकळ तृष्णा ।
वाचेसी धरावें महामौना । देहचेष्टा जाणा आवराव्या ॥६१॥
वाचेसी धरावें महामौना । देहचेष्टा जाणा आवराव्या ॥६१॥
तेंच आपणां स्वत:ला साध्य होण्याकरितां सर्व आशा सोडावी, वाणीनें अत्यंत मौन धारण करावें, देहाचें व्यापार आवरून धरावें ६१,
सांडावी वेदशास्त्रव्युत्पत्ति वाड । सांडावी वाग्वादबडबड ।
भगवद्‍भावो धरावा दृढ । जेणें आशेचें बूड समूळ छेदे ॥६२॥
भगवद्‍भावो धरावा दृढ । जेणें आशेचें बूड समूळ छेदे ॥६२॥
वेदशास्त्रांचा मोठा पसारा सोडून द्यावा, तोंडाच्या वादाची रिकामी बडबड सोडून द्यावी, आणि जेंणेंकरून आशेचें मूळ समूळ उच्छेदन होईल अशी भगवंताची दृढ भावना धारण करावी ६२.
काया वाचा आणि मन । दृढ आवरावें आपण ।
तुटों नेदावें अनुसंधान । सदा सावधान निजरूपीं ॥६३॥
तुटों नेदावें अनुसंधान । सदा सावधान निजरूपीं ॥६३॥
काया, वाचा आणि मन यांना आपण नीटपणें आवरून धरावें. आत्मस्वरूपाचें लक्ष सुटू देऊ नयें. निरंतर आत्मस्वरूपांतच दक्ष असावें ६३.
ते स्वरूपसुखीं लोधल्या जाण । देहाचें स्फुरेना देहपण ।
अहंकारेंसीं मावळे मन । स्वानंद पूर्ण वोसंडे ॥६४॥
अहंकारेंसीं मावळे मन । स्वानंद पूर्ण वोसंडे ॥६४॥
त्या स्वरूपाच्या सुखांत गुंतलें असतां देहाचें देहपणही आठवत नाही. अहंकारासह मनच लुप्त होऊन जातें. आणि परिपूर्ण स्वानंद भरून वाहू लागतो ६५.
तेथ संमुख ना पाठिमोरें । एकपण ना दुसरें ।
देवो भक्त हेंही नुरे । सुखें सुखभरें सुखरूप ॥६५॥
देवो भक्त हेंही नुरे । सुखें सुखभरें सुखरूप ॥६५॥
तेथें समोरही नाहीं आणि पाठमोरेंही नाहीं. एकपणहीं नाहीं आणि दुसरेपणहीं नाहीं. तेथें देव आणि भक्त हा भेदभावही शिल्लक राहात नाहीं. सुखाच्या सुखभरानें तो सुखस्वरूपच होऊन राहतो ६५.
मी एक सुखरूप आहें । वेगळेपणें ठावें नोहे ।
येणे आत्मानुभवें राहे । एवढी प्राप्ती होये मद्‍भक्तां ॥६६॥
येणे आत्मानुभवें राहे । एवढी प्राप्ती होये मद्‍भक्तां ॥६६॥
सुखस्वरूप असा एक मीच आहे, वेगळेपणानें राहणें मला माहीत नाही, अशा आत्मानुभवांतच तो मग्न असतो. माझ्या भक्तांना एवढा लाभ होतो ६६.
म्हणाल काष्ठाच्या परी त्यासी । पडला असेल अहर्निशीं ।
हेंही न घडे गा तयासी । सांडूनि हेतूसी देहीं वर्ते ॥६७॥
हेंही न घडे गा तयासी । सांडूनि हेतूसी देहीं वर्ते ॥६७॥
तुम्ही त्याला कदाचित् असें म्हणाल कीं, तो आपला रात्रंदिवस लाकडासारखाच पडून राहात असेल. पण त्याला तसेंही घडत नाही. तो हेतु सोडून देऊन देहामध्यें वागत असतो ६७.
तोही प्रारब्धाचेनि बळें । आहारनिद्रादि खेळेंमेळें ।
देहींचीं कर्में करितां सकळें । सर्वथा नातळे देहबुद्धी ॥६८॥
देहींचीं कर्में करितां सकळें । सर्वथा नातळे देहबुद्धी ॥६८॥
तो प्रारब्धाच्या बळानें आहार, निद्रा इत्यादि देहाची सर्व स्वाभाविक कर्मे करीत असूनही देहबुद्धीला मुळींच शिवत नाही. ६८.
दंड काढोनि नेलिया कुंभारें । पहिले भवंडीं चक्र फिरे ।
तेवीं प्रारब्धाचेनि संस्कारें । कर्मानुसारें देह वर्ते ॥६९॥
तेवीं प्रारब्धाचेनि संस्कारें । कर्मानुसारें देह वर्ते ॥६९॥
कुंभारानें दांडा काढून नेंला तरी, त्याच्या पहिल्या गतीनेंच तें चाक फिरत राहातें, त्याप्रमाणें प्रारब्धाच्या संस्काराप्रमाणें देह कर्मानुसार वागत असतो ६९.
कुलालचक्रीं बैसली माशी । न हालतां भोंवे चक्रासरसी ।
कोटी फेरे म्हणती तिसी । तेवीं मुक्तासी देहकर्में ॥५७०॥
कोटी फेरे म्हणती तिसी । तेवीं मुक्तासी देहकर्में ॥५७०॥
किंवा कुंभाराच्या चाकावर माशी बसली, तर ती न हालताही त्या चाकाबरोबर फिरतें. तेव्हा तिचेंही कोट्यवधि फेरें झालें असें म्हणतात, त्याप्रमाणेंच मुक्तालाही देहकर्मे होत असतात ५७०.
यापरी देहकर्मीं वर्ततां । ज्ञाता न म्हणे अहं कर्ता ।
जेवीं वार्‍याचिया स्वभावता । दिसे चपळता गलितपत्रीं ॥७१॥
जेवीं वार्‍याचिया स्वभावता । दिसे चपळता गलितपत्रीं ॥७१॥
अशा प्रकारें देहकर्मात वागत असतां ज्ञाता असतो तो मी कर्ता असें म्हणत नाहीं. ज्याप्रमाणें वाऱ्याच्या स्वभावामुळें गळून पडलेल्या पानालाही चपलता आलेली दिसतें, तशी त्याचीं कर्मे पूर्वसंस्काराप्रमाणें चालत असतात ७१.
जेवीं कां पुरुषासवें छाया असे । परी ते छायेसी पुरुष न बैसे ।
तेवीं ज्ञात्यासवेंही देह दिसे । परी तो देहदोषें मैळेना ॥७२॥
तेवीं ज्ञात्यासवेंही देह दिसे । परी तो देहदोषें मैळेना ॥७२॥
किंवा ज्याप्रमाणें पुरुषाबरोबर छाया असतें, परंतु त्या छायेमध्यें काही तो पुरुष बसत नाहीं; त्याप्रमाणें ज्ञात्याबरोबरही देह दिसतो, परंतु तो देहाच्या दोषानें मलिन होत नाहीं ७२.
निजछायेसी बैसों जातां । छायाचि पळे तत्त्वतां ।
तेवीं मद्‍भक्तीं माया पाहतां । माया स्वभावतां मिथ्यात्वें पळे ॥७३॥
तेवीं मद्‍भक्तीं माया पाहतां । माया स्वभावतां मिथ्यात्वें पळे ॥७३॥
आपल्याच छायेंत आपण बसूं लागलें असतां खरोखर ती छायाच पळतें. त्याप्रमाणें माझ्या भक्तांनी मायेला पाहिले कीं, माया स्वभावतः मिथ्या असल्यामुळें तीही पळून जातें ७३.
हो कां मुक्ताफळांची माळा । भ्रमें सर्परूप भासे डोळां ।
तेचि भ्रमांतीं घालितां गळां । नुपजे कंटाळा सर्पभयाचा ॥७४॥
तेचि भ्रमांतीं घालितां गळां । नुपजे कंटाळा सर्पभयाचा ॥७४॥
किंवा मोत्यांची एखादी माळा असली, तर ती भ्रमानें डोळ्यांना सापासारखी दिसतें. परंतु तो भ्रम दूर झाल्यावर तीच गळ्यांत घातली तर सापाच्या भीतीची धास्ती राहात नाहीं ७४.
तेवीं अधमोत्तम योनी । कां वंद्यनिंद्य जे जनीं ।
ते मी म्हणतां ज्ञानी । शंका न मानी देहमिथ्यात्वें ॥७५॥
ते मी म्हणतां ज्ञानी । शंका न मानी देहमिथ्यात्वें ॥७५॥
त्याप्रमाणें अधम योनी असो कीं उत्तम योनी असो, लोकांमध्यें वंद्य असो कीं निंद्य असो, त्या योनीतील देहच मी असें म्हणतांना ज्ञानी मनुष्य देह मिथ्या समजत असल्यामुळें शंकासुद्धा मानीत नाहीं ७५.
यापरी ते अतिसज्ञान । जाणोनि देहाचें मिथ्याभान ।
देहकर्मीं वर्ततां जाण । देहाचें देहपण स्फुरेना ॥७६॥
देहकर्मीं वर्ततां जाण । देहाचें देहपण स्फुरेना ॥७६॥
ह्याप्रमाणें तें अत्यंत ज्ञानसंपन्न असल्यामुळें देहाचें भान मिथ्या आहे असें जाणूनच देहाच्या कर्मामध्यें वागत असतांही त्यांना देहाचें देहपण भासत नाहीं ७६.
तो देहो सर्वांगीं तोडितां । कां वृकव्याघ्रादिकीं फाडितां ।
कां अग्निमाजीं धडाडितां । त्यासी देह‍अहंता स्फुरेना ॥७७॥
कां अग्निमाजीं धडाडितां । त्यासी देह‍अहंता स्फुरेना ॥७७॥
तो देह प्रत्येक अवयवाच्या ठिकाणी तोडिला, किंवा लांडगे, वाघ, इत्यादिकांनी फाडिला, किंवा अग्नीमध्यें भटाभट पेटविला, तरी त्याला देहाच्या अहंतेचें भानच असत नाहीं ७७.
आपुली छाया देखिली शूळीं । तीलागीं पुरुष न तळमळी ।
तेवीं देहाची होत होळी । ज्ञाता न डंडळी निजबोधें ॥७८॥
तेवीं देहाची होत होळी । ज्ञाता न डंडळी निजबोधें ॥७८॥
आपली छाया मुळावर पडलेली पाहिली म्हणून तिच्याकरिता जसा कोणताही पुरुष तळमळत नाहीं, त्याप्रमाणें देहाची होळी झाली तरी ज्ञाता हा आत्मज्ञानाच्या योगानें भीत नाहीं . ८.
म्हणाल देहसंगें वर्ततां । केवीं बाधीना देह‍अहंता ।
सांडूनि अंगींची क्षारता । लवण वर्ततां उरे कैसें ॥७९॥
सांडूनि अंगींची क्षारता । लवण वर्ततां उरे कैसें ॥७९॥
आतां कदाचित् तुम्ही म्हणाल कीं, देहाच्या संगतीतें वागत असतां देहाची अहंता कशी बाधत नाहीं ? आपल्या अंगचा खारटपणा सोडून देऊन मीठ वागूं लागलें तर तें उरेल तरी कसें ? ७९.
हिंग सांडूनि आपुली घाणी । केवीं राहेल सुगंधपणीं ।
निःशेष सांडोनि अंगींचें पाणी । केळी केळीपणें उरे कैंची ॥५८०॥
निःशेष सांडोनि अंगींचें पाणी । केळी केळीपणें उरे कैंची ॥५८०॥
हिंग आपला वास सोडून देऊन सुवासिकपणानें राहणार कसा ? आंगांत असलेलें सारेच पाणी टाकून केळ ही केळपणानें उरणार कशी ? ५८०.
न झुंझें म्हणोनि रणीं रिघतां । जेवीं कां घाय वाजती माथां ।
तेवीं देहसंगें वर्तता । देह‍अहंता सोडीना ॥८१॥
तेवीं देहसंगें वर्तता । देह‍अहंता सोडीना ॥८१॥
मी युद्ध करीत नाही असें म्हणून लढाईत शिरलें तरी ज्याप्रमाणें मस्तकावर घाव हें पडावयाचेंच, त्याप्रमाणें देहाच्या संगतीनें वागलें असतां देहाची अहंता आपणाला कांहीं सोडावयाची नाहीं ८१.
येविषयीं ऐका सावधान । ज्ञात्यासी देहाचें बाधीना भान ।
तेथें स्फुरे जो अभिमान । तो भर्जित जाण बीज जैसें ॥८२॥
तेथें स्फुरे जो अभिमान । तो भर्जित जाण बीज जैसें ॥८२॥
अशा या शंकेचें उत्तरही लक्ष देऊन ऐका. ज्ञात्याला देहाचें भान बाधत नाही. त्या देहाविषयीं जो अभिमान स्फुरण पावतो, तो जसें भाजलेलें बीं असावें त्याप्रमाणें असतो ८२.
भर्जित बीजें जाण । हों शके क्षुधाहरण ।
परी करितां बीजारोपण । अंकुर जाण त्या नाहीं ॥८३॥
परी करितां बीजारोपण । अंकुर जाण त्या नाहीं ॥८३॥
भाजलेल्या बियांच्या योगानें भूक निवारण होऊ शकेल; पण तें बीं पेरलें तर त्याला अंकुर मात्र फुटत नाहीं हें लक्षांत ठेवा ८३.
चित्रामाजीं व्याघ्र दिसे । परी बाधकत्व त्यासी नसे ।
तेवीं भर्जित अभिमानशेषें । बाधा नसे ज्ञात्यासी ॥८४॥
तेवीं भर्जित अभिमानशेषें । बाधा नसे ज्ञात्यासी ॥८४॥
चित्रामध्यें वाघ दिसतो, पण पीडा करण्याचें सामर्थ्य त्याला नसतें. त्याप्रमाणें भाजलेला अभिमान शिल्लक राहिला असला तरी त्यामुळें ज्ञात्याला बाधा होत नाहीं ८४.
चित्रींच्या वाघासी जाण । निःशेष नाहीं व्याघ्रपण ।
तेवीं मुक्तांच्या देहासी जाण । देहपण असेना ॥८५॥
तेवीं मुक्तांच्या देहासी जाण । देहपण असेना ॥८५॥
चित्रांतील वाघाच्या अंगी ज्याप्रमाणें मुळींच वाघपणा नसतो, त्याप्रमाणें मुक्तांच्या देहालाही देहपणा असत नाहीं हें लक्षांत ठेव ८५.
दृढ ठसावल्या चैतन्यघन । स्वरूपीं वृत्ति होय निमग्न ।
तेव्हां दिसे तेंही भर्जित भान । तेंही स्फुरण निमालें ॥८६॥
तेव्हां दिसे तेंही भर्जित भान । तेंही स्फुरण निमालें ॥८६॥
चैतन्यघन असा जो आत्माराम, तो हृदयामध्यें दृढ ठसला असतां त्याच्याच स्वरूपामध्यें वृत्ति निमग्न होऊन जातें. तेव्हां दिसत असलेलें भानही भाजलेलें असल्यामुळें त्याचेंही स्फुरण नाहींसें होतें ८६.
ऐशी मावळल्या स्मृती । ज्ञात्याची वर्तती स्थिती ।
स्वयें सांगतु श्रीपती । यथानिगुती निजबोधें ॥८७॥
स्वयें सांगतु श्रीपती । यथानिगुती निजबोधें ॥८७॥
अशा प्रकारें स्मृतीच लयास गेली असतां ज्ञातें कसें वागतात ती स्थिति यथार्थ रीतीनें आत्मबोधेंकरून स्वत:च श्रीकृष्ण सांगतो ८७.
सर्व कर्मी वर्ततां जाण । देहाचें स्फुरेना देहपण ।
तें मुख्य समाधिलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥८८॥
तें मुख्य समाधिलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥८८॥
सर्व कर्मात वागत असतां देहाचें देहपण स्मरत नाही, तें समाधीचें मुख्य लक्षण श्रीकृष्ण स्वतः सांगत आहेत ८८.
देहं च नश्वरमवस्थितमुत्थितं वा ।
सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् ।
दैवादपेतमुत दैववशादुपेतं ।
वासो यथा परिकृतं मदिरामदांधः ॥ ३६ ॥
सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् ।
दैवादपेतमुत दैववशादुपेतं ।
वासो यथा परिकृतं मदिरामदांधः ॥ ३६ ॥
[श्लोक ३६] मदिरेने धुंद झालेल्या माणसाला आपल्या अंगावरील वस्त्राची शुद्ध असत नाही, त्याप्रमाणे आत्मज्ञान झालेल्या सिद्धाला हा नश्वर देह बसला आहे की उभा आहे, दैवयोगाने तो कोठे गेला की आला आहे, हेही माहीत नसते. (३६)
जया देहाचेनि मद्‍भजनें । माझें शुद्ध स्वरूप पावणें ।
त्या देहासी विसरिजे तेणें । मी माझेपणें देखेना ॥८९॥
त्या देहासी विसरिजे तेणें । मी माझेपणें देखेना ॥८९॥
जो ज्या देहानें माझे भजन करून माझ्या शुद्ध स्वरूपाला पोचतो, त्या देहालाच तो विसरतो आणि मी किंवा माझेपणानें तो त्या देहाकडे पहातच नाहीं ८९.
जेवीं कां भाडियाचें घोडें । जेणें आणिलें निजधामा रोकडें ।
तें आहे कीं गेलें कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तो जैसा ॥५९०॥
तें आहे कीं गेलें कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तो जैसा ॥५९०॥
ज्याप्रमाणें एखाद्यानें भाड्याचें घोडें प्रत्यक्ष आपल्या घरापर्यंत आणलेलें असतें, पण त्याचें कार्य झाल्यावर पुढे तें घोडें आहे कीं कोणीकडें गेलें याची त्याला आठवणही होत नाहीं ५९०,
हो कां भेटावया भ्रतारासी । सवें मजुर आणी विश्वासी ।
ते पतीसीं पहुडल्या राणिवसीं । त्या मजुरासी विसरली ॥९१॥
ते पतीसीं पहुडल्या राणिवसीं । त्या मजुरासी विसरली ॥९१॥
किंवा एखादी स्त्री माहेराहून सासरी नवऱ्याला भेटावयाला निघाली असतां बरोबर एखादा विश्वासू मजुरदार आणितें, पण ती रात्री अंत:पुरांत जाऊन नवऱ्यापाशी निजली म्हणजें मग त्या मजुराला विसरून जातें ९१
कां जो दैवयोगें पालखीं चढे । तो पूर्वील तुटके मोचडे ।
आहेत कीं गेले कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तेणें हरिखें ॥९२॥
आहेत कीं गेले कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तेणें हरिखें ॥९२॥
किंवा दैवयोगानें जो पालखीत बसतो, तो मग पूर्वीची आपली फाटकी पादत्राणे आहेत कीं कोणीकडें गेली, हें त्या आनंदापुढे आठवीत राहात नाहीं ९२,
हो कां बहुकाळें पत्‍नी जैसी । भर्तारू मीनल्या निजसेजेसी ।
ते निःशेष विसरे लाजेसी । देहाची तैसी दशा जाहली ॥९३॥
ते निःशेष विसरे लाजेसी । देहाची तैसी दशा जाहली ॥९३॥
किंवा ज्याप्रमाणें एखादी स्त्री फार दिवसांनी भ्रतार आपल्या अंथरुणावर निजावयास मिळाला असतां संपूर्ण लाज विसरून जातें; तशीच त्याच्या देहाची दशा होतें ९३.
त्या दांपत्याचे सुखभेटी । पारकें देखतां लाज उठी ।
तेवीं देहाचें भान द्वैतदृष्टीं । मदैक्यपुष्टीं देह कैंचें ॥९४॥
तेवीं देहाचें भान द्वैतदृष्टीं । मदैक्यपुष्टीं देह कैंचें ॥९४॥
पण त्याच दांपत्याच्या सुखकारक भेटीमध्यें कोणी परकें मनुष्य तेथ आलेलें दिसताच त्यांना लज्जा उत्पन्न होतें; त्याप्रमाणें द्वैतष्टीनें पाहिलें तरच देहाचें भान असतें. पण माझ्याशी ऐक्यतेचें बळ प्राप्त झाल्यावर देह कशाचा ! ९४.
एवं पावोनि माझ्या स्वरूपासी । स्वानंदपूर्ण साधकासी ।
सुखें सुखरूपता जाहली त्यासी । निजदेहासी विसरोनी ॥९५॥
सुखें सुखरूपता जाहली त्यासी । निजदेहासी विसरोनी ॥९५॥
अशा प्रकारें माझ्या स्वरूपाला पोंचून आत्मानंदानें भरलेल्या त्या साधकाला आपल्या देहाचा विसर पडून आनंदानें सुखरूपता प्राप्त होतें ९५.
मग उठलें कीं बसलें । चालतें कीं राहिलें ।
जागतें कीं निजलें । हें स्मरण ठेलें देहाचें ॥९६॥
जागतें कीं निजलें । हें स्मरण ठेलें देहाचें ॥९६॥
मग शरीर उठलें आहे कीं बसलें आहे, चालतें आहे कीं स्थिर राहिलें आहे, जागतें आहे की निजलें आहे, हें शरीराचें स्मरणच बंद होतें ९६.
हें धालें कीं भुकेलें । हिंवले कीं तापलें ।
प्यालें कीं तान्हलें । राहिलें उगलें स्मरेना तो ॥९७॥
प्यालें कीं तान्हलें । राहिलें उगलें स्मरेना तो ॥९७॥
हें तृप्त झालें कीं भुकेलेलें आहे, थंडीनं कुडकुडलें की उन्हाळ्यानें तापलें आहे, यानें पाणी प्राशन केलें कीं याला तहान लागली आहे, किंवा हें उगाच स्वस्थ राहिलें आहे, ही तो आठवीत नाहीं ९७.
हें येथें कीं तेथें । मुकें कीं बोलतें ।
होतें कीं नव्हतें । स्मरणसहितें स्मरेना तो ॥९८॥
होतें कीं नव्हतें । स्मरणसहितें स्मरेना तो ॥९८॥
हें येथें आहे कीं तेथें आहे मुकें आहे कीं बोलकें आहे ? हें होतें कीं नव्हतें ? ह्याचें स्मरण करून तो आठवीत नाहीं ९८.
हें ओंवळें कीं सोंवळें । चोखट कीं मैळें ।
डोळस कीं आंधळें । अंगीं पांगुळलें स्मरेना तो ॥९९॥
डोळस कीं आंधळें । अंगीं पांगुळलें स्मरेना तो ॥९९॥
हें ओवळें आहे कीं सोंवळें आहे ? हें स्वच्छ आहे कीं मलिन आहे ? हें डोळस आहे कीं आंध आहे ? कीं अंगानें पांगळें आहे ? हेंही तो स्मरत नाही ९९.
हें आलें कीं गेलें । होतें कीं केलें ।
जाहलें कीं मेलें । तटस्थ राहिलें स्मरेना तो ॥६००॥
जाहलें कीं मेलें । तटस्थ राहिलें स्मरेना तो ॥६००॥
हें आलें कीं गेलें हें मूळचेंच होतें कीं कोणी केलें हें उत्पन्न झालें कीं मेलें ? कीं स्थिर होऊन राहिलें ? ही तो स्मरत नाहीं ६००.
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ७०१ ते ७८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...