मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ६०१ ते ७००
हें बाळ कीं प्रौढ । मोठें कीं रोड ।
हळू कीं जड । कांहीं सदृढ स्मरेना तो ॥१॥
हें बाळ आहे कीं तरुण आहे ? हें मोठें जाड आहे कीं रोड आहे ? हें हलकें आहे कीं जड आहे ? हें तो पुस्तेपणीं कांहींच स्मरत नाहीं १.
हें खोटे कीं भुयीं । ठायीं कीं कुठायीं ।
आहे कीं नाहीं । हेंही पाहीं स्मरेना तो ॥२॥
आहे कीं नाहीं । हेंही पाहीं स्मरेना तो ॥२॥
हें खाटेवर आहे कीं जमिनीवर आहे ? हें चांगल्या ठिकाणी आहे कीं वाईट ठिकाणी आहे ? हें आहे कीं नाहीं ? ह्याचींसुद्धा त्याला आठवण नसतें पहा ! २.
हें मंत्रीं कीं तंत्रीं । तीर्थीं कीं क्षेत्रीं ।
विष्ठीं कीं मूत्रीं । आहे पवित्रीं स्मरेना तो ॥३॥
विष्ठीं कीं मूत्रीं । आहे पवित्रीं स्मरेना तो ॥३॥
हें मंत्रांत आहे कीं तंत्रांत आहे ? तीर्थात आहे कीं क्षेत्रांत आहे ? हें विष्ठेंत आहे कीं मूत्रामध्यें आहे ? कीं एखाद्या पवित्र ठिकाणी आहे ? हें देखील तो स्मरत नाहीं ३.
जनीं कीं वनीं । अथवा निरंजनीं ।
जपीं कीं ध्यानीं । हेंही मनीं स्मरेना तो ॥४॥
जपीं कीं ध्यानीं । हेंही मनीं स्मरेना तो ॥४॥
हें जनांत आहे कीं वनांत आहे ? कीं निर्गुणांत आहे ? जपांत आहे कीं ध्यानांत आहे ? हेंसुद्धा तो मनांत आठवीत नाहीं ४.
हें सुजनीं कीं दुर्जनीं । बंदी कीं विमानीं ।
मंदिरीं कीं मसणीं । पाहती कोणी स्मरेना तो ॥५॥
मंदिरीं कीं मसणीं । पाहती कोणी स्मरेना तो ॥५॥
सज्जनांत आहे कीं दुर्जनांत आहे ? हें एखाद्या कारागृहांत आहे कीं विमानांत आहे ? हें घरांत आहे कीं स्मशानांत आहे ? ह्याला कोणी पहात आहे काय ? हेही तो स्मरत नाहीं ५
हें गजीं कीं तुरगीं । कीं अंगनासंभोगीं ।
खरीं कीं उरगीं । अंगीच्या अंगीं स्मरेना तो ॥६॥
खरीं कीं उरगीं । अंगीच्या अंगीं स्मरेना तो ॥६॥
हें हत्तींत आहे कीं घोड्यांत आहे ? कीं स्त्रियांच्या संभोगांत आहे ? हें गाढवांत आहे कीं सपांत आहे ? कीं हें अंगांतल्या अंगांत आहे ? हें त्याचें त्यालाच स्मरत नाहीं ६.
हें काशीं कीं कैकटीं । नरकीं कीं वैकुंठीं ।
घरी कीं कपाटीं । राहिलें नेहटी स्मरेना तो ॥७॥
घरी कीं कपाटीं । राहिलें नेहटी स्मरेना तो ॥७॥
हें काशीत आहे कीं कैकटदेशांत आहे ? हें नरकांत आहे कीं वैकुंठांतच आहे ? हें घरी आहे कीं गिरिकंदरांत आहे ? किंवा एकांतात ध्यानस्थ आहे ? हेंही त्याला स्मरत नाहीं ७.
हें पूजिलें कीं गांजिलें । धरिलें कीं मारिलें ।
देहाचें येकही केलें । अथवा काय झालें स्मरेना तो ॥८॥
देहाचें येकही केलें । अथवा काय झालें स्मरेना तो ॥८॥
ह्याची लोकांनी पूजा केली कीं ह्याला छळलें ? ह्याला धरलें कीं मारलें ? हें देहांत एकरूप झालें कीं द्याचें काय झालें ? हें त्याला स्मरत नाहीं ८.
मी शेषशयनावरी । कीं मातंगाच्या घरीं ।
कीं बैसलों शूळावरी । हेंही न स्मरी सहसा तो ॥९॥
कीं बैसलों शूळावरी । हेंही न स्मरी सहसा तो ॥९॥
मी शेषावर निजलों आहे कीं मांगाच्या घरांत आहे की शूळावर बसलों आहें. ह्याचेंही त्याला बहुतकरून स्मरण होत नाहीं ९.
ऐशी ज्ञात्याची निरभिमानता । माझेनि न सांगवे तत्त्वतां ।
जे पावले माझी सायुज्यता । त्यांची कथा न बोलवे ॥६१०॥
जे पावले माझी सायुज्यता । त्यांची कथा न बोलवे ॥६१०॥
असा ज्ञात्यांचा निरभिमानपणा असतो. तो खरोखर माझ्यानें सांगवत नाही. जे माझ्याच स्वरूपाला पोंचले, त्यांचें चरित्र सांगता येणें शक्य नाहीं ६१०.
जेथ वेदां मौन पडे । स्वरवर्णेंसीं वाचा बुडे ।
त्या संतांचे पवाडे । माझेनिही निवाडे न सांगवती ॥११॥
त्या संतांचे पवाडे । माझेनिही निवाडे न सांगवती ॥११॥
जेथें वेदांनाही मौन पडतें, स्वर आणि वर्ण यांसह वाणीही बुडून जातें, त्या संतांचे थोर गुणवर्णन खरोखर माझ्यानें सुद्धा करवत नाहीं ११.
ऐकोनि सज्ञानाची स्थिती । तुम्हांसी गमेल ऐसें चित्तीं ।
केवळ जड मूढ झाली प्राप्ती । एकही स्फूर्ती स्फुरेना ॥१२॥
केवळ जड मूढ झाली प्राप्ती । एकही स्फूर्ती स्फुरेना ॥१२॥
ही ज्ञात्यांची स्थिति ऐकून तुम्हांला मनामध्यें कदाचित् असें वाटेल कीं, त्यांच्या अंगी केवळ जडत्व व मूढत्व प्राप्त होतें. त्यांना कोणतीच स्फूर्ति स्फुरत नाहीं १२.
जेवीं कां केवळ पाषाण । तैसें झालें अंतःकरण ।
एकही स्फुरेना स्फुरण । ज्ञातेपण घडे कैसें ॥१३॥
एकही स्फुरेना स्फुरण । ज्ञातेपण घडे कैसें ॥१३॥
ज्याप्रमाणें शुद्ध पाषाण असावा, त्याप्रमाणेंच त्यांचे अंत:करण झालेलें असतें. कारण त्याला एकाही विषयाचें स्फुरण स्फुरत नाहीं. मग ज्ञातेपणा तरी असेल कसा ? १३.
ऐशी धरिल्या आशंका । तेविषयीं सावध ऐका ।
ज्ञान‍अज्ञानभूमिका । अतर्क्य लोकां निश्चित ॥१४॥
ज्ञान‍अज्ञानभूमिका । अतर्क्य लोकां निश्चित ॥१४॥
अशी शंका तुम्ही घेतली असेल तर त्या शंकेच्या निराकरणाविषयीं नीट लक्ष देऊन श्रवण करा. ज्ञान आणि अज्ञान यांच्या भूमिका लोकांना खरोखरच अतर्क्य आहेत १४.
केवळ जें शुद्ध ज्ञान । आणि जडमूढ अज्ञान ।
दोहींची दशा समान । तेथीलही खूण मी जाणें ॥१५॥
दोहींची दशा समान । तेथीलही खूण मी जाणें ॥१५॥
केवळ जें शुद्ध ज्ञान असतें, आणि जें जड मूढ अज्ञान असतें, त्या दोहोंची अवस्था सारखीच असतें. त्यांतील खूण देखील मीच जाणतों १५.
निबिड दाटला अंधकारू । त्यामाजीं काजळाचा डोंगरू ।
तेथ आंधळा आला विभाग करूं । तैसा व्यवहारू अज्ञाना ॥१६॥
तेथ आंधळा आला विभाग करूं । तैसा व्यवहारू अज्ञाना ॥१६॥
घनदाट अंधार दाटलेला असावा, आणि त्यांत काजळाचा डोंगर असून त्याची वाटणी करण्याकरितां आंधळा यावा, त्यांतलाच अज्ञानाचाही व्यवहार होय १६.
शोधावया अध्यात्मग्रंथ भले । अंधमूकाहातीं दीधले ।
तें ऐके देखे ना बोले । तैसें जडत्वें झालें अज्ञान ॥१७॥
तें ऐके देखे ना बोले । तैसें जडत्वें झालें अज्ञान ॥१७॥
उत्तम उत्तम वेदांतशास्त्राचें ग्रंथ आणून त्यांचें संशोधन करण्याकरिता तें आंधळ्याच्या किंवा मुक्याच्या हातांत दिलें, तर तो ऐकतही नाहीं, पहातही नाही आणि बोलतही नाही. जडत्वाच्या योगानें अज्ञानही त्याप्रमाणेंच झालेलें असतें १७.
ऐशी अज्ञानाची गती । ऐका सज्ञानाची स्थिती ।
अपरोक्षसाक्षात्कारप्रतीती । देहीं वर्तती विदेहत्वें ॥१८॥
अपरोक्षसाक्षात्कारप्रतीती । देहीं वर्तती विदेहत्वें ॥१८॥
अशी ही अज्ञानाची दशा झाली. आतां सज्ञानाची स्थिति ऐका, त्यांना आत्मसाक्षात्काराचाच अनुभव आला असल्याकारणामुळें तें देहांतच विदेहपणानें वागत असतात १८.
जेवीं कां रत्नें आणि गारा । दोहींचा सारिखा उभारा ।
मोल वेंचूनि नेती हिरा । फुकट गारा न घेती ॥१९॥
मोल वेंचूनि नेती हिरा । फुकट गारा न घेती ॥१९॥
ज्याप्रमाणे रत्नें आणि गारा या दोहोंचें स्वरूप सारखेच दिसतें, परंतु लोक भरपूर किंमत देऊन हिरा घेऊन जातात, आणि गारा कोणी फुकटही घेत नाहीत १९;
जैसें कण आणि फलकट । दोहींसी वाढी एकवाट ।
तैसें ज्ञानाज्ञान निकट । दिसे समसकट सारिखें ॥६२०॥
तैसें ज्ञानाज्ञान निकट । दिसे समसकट सारिखें ॥६२०॥
ज्याप्रमाणे दाणा आणि फोल दोन्ही एकें ठिकाणींच वाढत असतात, त्याप्रमाणें ज्ञान आणि अज्ञान ही दोन्ही अगदी जवळ जवळच असल्यामुळें दोन्ही दिसण्यांत एकसारखींच दिसतात ६२०.
जेवीं कां खरें कुडें नाणें । पाहतां दिसे सारिखेपणें ।
खरें पारखोनि घेती देखणे । मूर्खीं नाडणें ते ठायीं ॥२१॥
खरें पारखोनि घेती देखणे । मूर्खीं नाडणें ते ठायीं ॥२१॥
ज्याप्रमाणें खरें नाणें आणि खोटें नाणें पहावयास गेलें तर सारखेंच दिसतें, परंतु परीक्षक असतात तें पारखून खरें असेल तेंच घेतात, आणि मूर्ख असतात तें तशा प्रसंगी फसतात २१;
तेवीं ज्ञानाज्ञानाची पेंठ । भेसळली दिसे एकवट ।
तेथ अणुभरी चुकल्या वाट । पाखंड उद्‍भट अंगीं वाजे ॥२२॥
तेथ अणुभरी चुकल्या वाट । पाखंड उद्‍भट अंगीं वाजे ॥२२॥
त्याप्रमाणें ज्ञानाची व अज्ञानाची पेठ एकें ठिकाणी मिश्र झाली आहे असें वाटतें. त्यांत यत्किंचितही वाट चुकली असतां आंगावर भयंकर पाखंड कोसळेल ! २२.
यालागीं मद्‍भक्तीपाशीं आले । जे माझ्या विश्वासा टेंकले ।
त्यांसी म्यां निजरूप आपुलें । खरें दीधलें अतिशुद्ध ॥२३॥
त्यांसी म्यां निजरूप आपुलें । खरें दीधलें अतिशुद्ध ॥२३॥
ह्याकरितां जें माझ्या भक्तीपाशी येतात, जें माझ्यावरील विश्वासामुळेंच तेथें स्थिर होतात, त्यांना मी आपलें अत्यंत शुद्ध व खरें स्वरूप देतों २३.
माझ्या नामविश्वासासाठी । प्रल्हाद द्वंद्वें पायें पिटी ।
न घेतां मुक्ती लागे पाठीं । विश्वासें भेटी माझ्या रूपीं ॥२४॥
न घेतां मुक्ती लागे पाठीं । विश्वासें भेटी माझ्या रूपीं ॥२४॥
माझ्या एका नामाच्या विश्वासामुळेंच प्रल्हादानें सारी द्वंद्वे लाथेनें झुगारून दिली. अशा भक्तानें मुक्ति घेत नाही म्हटले तरी ती पाठीस लागतें, आणि विश्वासानेंच माझ्या स्वरूपाची भेट होतें २४.
पावोनि माझ्या निजस्वरूपेसी । तेंचि ते झालें मद्‌भावेंसीं ।
जेवीं लवण मीनल्या जळासी । लवणपणासी मूकलें ॥२५॥
जेवीं लवण मीनल्या जळासी । लवणपणासी मूकलें ॥२५॥
ज्याप्रमाणें मीठ पाण्यात मिसळलें असतां तें मिठाच्या स्वरूपाला मुकतें, त्याप्रमाणें जें माझ्या स्वरूपाला पोंचतात, तें माझ्या भक्तीसह मद्रूपच होतात. त्यांचें निराळें स्वरूप शिल्लक राहात नाहीं २५.
तेथ मी एक लवण । हेही विराली आठवण ।
स्वयें समुद्र झालें जाण । तेवीं सज्ञान मद्‌रूपें ॥२६॥
स्वयें समुद्र झालें जाण । तेवीं सज्ञान मद्‌रूपें ॥२६॥
त्यावेळी मी एक मीठ अशी आठवण त्या मिठाला राहात नाहीं, तें स्वतःच समुद्र होऊन जातें, त्याप्रमाणेंच ज्ञानी असतात तेंही मद्रूपच होऊन जातात २६.
ऐसें पावोनि माझ्या स्वरूपासी । विसरले देह‍अभिमानासी ।
झाले चैतन्यघन सर्वांशीं । आनंदसमरसीं निमग्न ॥२७॥
झाले चैतन्यघन सर्वांशीं । आनंदसमरसीं निमग्न ॥२७॥
अशा प्रकारें माझ्या स्वरूपाला पोंचून जें देहाभिमानाला विसरलें, तें माझ्याशी ज्ञानमयच होऊन आनंदरूप रसामध्यें निमग्न होतात २७.
जेवीं दोरीं सर्पू उपजला । नांदोनि स्वयें निमाला ।
तो दोरें नाहीं देखिला । तैसा झाला देहभावो मुक्तां ॥२८॥
तो दोरें नाहीं देखिला । तैसा झाला देहभावो मुक्तां ॥२८॥
ज्याप्रमाणें दोराच्या ठिकाणी सर्पाचा भास उत्पन्न होतो, आणि काही वेळ त्या दोराच्या ठिकाणी तो आभासरूप सर्प राहून मग नाहीसा होतो, तो सर्प दोरानें काही पाहिलेला नसतो, त्याप्रमाणेंच मुक्तांना देहभावना भासतें २८.
तेव्हां मी तूं हे आठवण । आठवितें आहे कोण ।
विसरोनि गेलें अंतःकरण । आपण्या आपण विसरला ॥२९॥
विसरोनि गेलें अंतःकरण । आपण्या आपण विसरला ॥२९॥
तेव्हा मी आणि तूं ही आठवण करणारा कोण आहे ? अंत:करणाचेंच विस्मरण झाल्यामुळें तो आपणच आपल्याला विसरून जातो २९.
तेथ कैंचा स्वर्ग कैंचा नरक । कैंचें चोख कैंचें वोख ।
कैंचे चतुर्दश लोक । ब्रह्म एक एकलें ॥६३०॥
कैंचे चतुर्दश लोक । ब्रह्म एक एकलें ॥६३०॥
तेथें कसला वा आणि कसला नरक ! चांगलें कशाचें आणि वाईट कशाचें ? चौदा लोक तरी कशाचें सर्वत्र एकटें एकच ब्रह्मस्वरूप शिल्लक राहातें ६३०.
कैंचें पवित्र कैंचें अपवित्र । कैचें तीर्थ कैंचें क्षेत्र ।
कैचा वेदू कैंचें शास्त्र । ब्रह्म स्वतंत्र अद्वय ॥३१॥
कैचा वेदू कैंचें शास्त्र । ब्रह्म स्वतंत्र अद्वय ॥३१॥
तेथें पवित्र कशाचें आणि अपवित्र कशाचें ? तीर्थ कशाचें आणि क्षेत्र कशाचें ? वेद कशाचा आणि शास्त्र कशाचें ? ब्रह्म हें स्वतंत्र आणि अद्वयच आहे ३१.
तेथ कैंचा उत्पत्तिविनाशू । कैंचा वैकुंठ कैलासू ।
कैंचा ब्रह्मा विष्णु महेशू । एक अविनाशू उरलासे ॥३२॥
कैंचा ब्रह्मा विष्णु महेशू । एक अविनाशू उरलासे ॥३२॥
तेथें उत्पत्ति कसली आणि विनाश कसला ? वैकुंठ कसला आणि कैलास कसला ? ब्रह्मा, विष्णु आणि महेश्वर तरी कसलें ? एक अविनाशी ब्रह्मच काय तें शिल्लक राहतें ३२.
तेथ कैंचा बोधू कैंची बुद्धी । देवपण बुडालें त्रिशुद्धी ।
लाजा निमाली मोक्षसिद्धी । कैंचा क्षीराब्धिशेषशायी ॥३३॥
लाजा निमाली मोक्षसिद्धी । कैंचा क्षीराब्धिशेषशायी ॥३३॥
तेथें कसला बोध आणि कसली बुद्धि ! तेथें खरोखर देवपणसुद्धा नाहींसें होतें. मोक्षसिद्धीसुद्धा लाजेनें नाश पावते. तेथें क्षीरसमुद्रातील शेषशायी तरी कोठचा ? ३३.
तेथ माझीही भगवंतता । हारपोनि जाय तत्त्वतां ।
प्रणवाचा बुडाला माथा । ऐशी सायुज्यता पावले ॥३४॥
प्रणवाचा बुडाला माथा । ऐशी सायुज्यता पावले ॥३४॥
तेथें खरोखर माझा भगवंतपणासुद्धा नाहीसा होतो. ॐकाराचें मस्तकसुद्धा बुडून जातें. इतकें सायुज्यस्वरूप त्यांना प्राप्त होतें ३४.
यालागीं देहाचें केलें ठेलें । अथवा आलें कां गेलें ।
हें स्फुरेना जें बोलिलें । ते विशद केलें या रीती ॥३५॥
हें स्फुरेना जें बोलिलें । ते विशद केलें या रीती ॥३५॥
म्हणून देह राहिला काय, किंवा तो आला काय आणि गेला काय, ह्याचेंच त्यांना स्फुरण होत नाही असें जें म्हणतात, तें अशा रीतीनें स्पष्ट केलें ३५.
अविद्या कारण देह कार्य । ते अविद्या नासोनि जाये ।
कारण नासल्या कार्य राहे । हें न घडे पाहें म्हणाल ॥३६॥
कारण नासल्या कार्य राहे । हें न घडे पाहें म्हणाल ॥३६॥
अविद्या ही कारण होय, आणि देह हें त्याचें कार्य होय. ती अविद्याच नाहीशी होऊन जातें, तेव्हां कारण नसतां कार्य राहील असें घडणार नाही, असें तुम्ही म्हणाल ३६.
वृक्ष समूळीं उपडिला जाये । सार्द्रता तत्काळ न जाये ।
पत्र पुष्प फळ सार्द्र राहे । शुष्क होये अतिकाळें ॥३७॥
पत्र पुष्प फळ सार्द्र राहे । शुष्क होये अतिकाळें ॥३७॥
तर वृक्ष जरी मुळासकट उपडून पडला, तरी त्यांतील ओलावा कांहीं लागलाच नाहीसा होत नाही. पानें, फुलें, फळें, ओलींच असतात. ती वाळून जाण्याला पुष्कळ वेळ लागतो ३७.
तेवीं अविद्या नासोनि जाये । भोगानुरूप दैव जें राहे ।
तेणें ज्ञाता वर्तताहे । निजदेहीं पाहे विदेहत्वें ॥३८॥
तेणें ज्ञाता वर्तताहे । निजदेहीं पाहे विदेहत्वें ॥३८॥
त्याप्रमाणें अविद्येचा जरी नाश झाला, तरी भोगानुरूप दैव म्हणून जें शिल्लक राहतें, तेणेंकरूनच ज्ञानी मनुष्य कर्मे करीत असतो. तो आपल्या देहांतच विदेहपणानें पाहात असतो ३८.
म्हणाल वाढवितां वाडेंकोडें । प्रतिपाळितां सुरवाडें ।
राखतराखतां देह पडे । प्रत्यक्ष रोकडें दिसताहे ॥३९॥
राखतराखतां देह पडे । प्रत्यक्ष रोकडें दिसताहे ॥३९॥
आतां तुम्ही कदाचित असेंही म्हणाल कीं, देह मोठ्या प्रेमानें वाढवीत असतां, कौतुकानें त्याचें प्रतिपालन करीत असतां, आणि सतत संरक्षण करीत असतांही तो पडतो हें प्रत्यक्ष उघड दिसतें ३९.
ज्याचें देह त्यासी दृढ नव्हे । तरी तें तत्काळचि पडावें ।
वांचलें असे कोणे भावें । ऐसें कांहीं जीवें कल्पाल ॥६४०॥
वांचलें असे कोणे भावें । ऐसें कांहीं जीवें कल्पाल ॥६४०॥
ज्याचा देह त्याच्या स्वाधीन नसेल तर तो तत्काळ पडावा. मग तो वाचतो तरी का ? अशीही मनांत काही कल्पना कराल ६४०.
ज्याचें देह तो न पुसे त्यातें । तरी तें देह केवीं कर्मीं वर्ते ।
ऐशी आशंका तुम्हांतें । ऐका सावचित्तें सांगेन ॥४१॥
ऐशी आशंका तुम्हांतें । ऐका सावचित्तें सांगेन ॥४१॥
ज्याचा तो देह असतो, तोच त्याला विचारीत नाही, तर मग तो देह कर्मे तरी कशाला करील ? अशी तुम्हाला शंका असेल, तर त्याचेंही उत्तर सांगेन. लक्ष देऊन श्रवण करा ४१.
देहाचें उत्पत्तिस्थितिनिदान । पुरुषासी वश्य नव्हे जाण ।
त्यासी अदृष्टचि प्रमाण । दैवयोगें चळण देहाचें ॥४२॥
त्यासी अदृष्टचि प्रमाण । दैवयोगें चळण देहाचें ॥४२॥
देहाची उत्पत्ति, स्थिति आणि लय, ही कांहीं पुरुषाच्या स्वाधीन नसतात. दैवच त्याला वागविणारें असतें, म्हणून दैवयोगामुळेंच देहाचें कर्म होत असतें ४२.
उठणें कां बैसणें । तें देहासी दैवगुणें ।
अदृष्टगतीं देणें घेणें । खाणें जेवणें अदृष्टें ॥४३॥
अदृष्टगतीं देणें घेणें । खाणें जेवणें अदृष्टें ॥४३॥
उठणें किंवा बसणें हें देहाला दैवयोगानेंच घडतें. देणेंघेणें होतें तेंही दैवयोगानेंच होतें, आणि खाणें-जेवणें हेंही पण दैवानेंच होतें ४३.
स्वदेशीं कां परदेशीं । अदृष्ट नेतसे देहासी ।
स्वर्गनरकभोगासी । अदृष्ट देहासी उपजवी ॥४४॥
स्वर्गनरकभोगासी । अदृष्ट देहासी उपजवी ॥४४॥
देहाला स्वदेशी किंवा परदेशी दैवच घेऊन जात असतें. देहाला स्वर्गाचें किंवा नरकाचें भोग दैवच भोगावयास लावतें ४४.
यश लाभ हानि मृत्यु । देहासी अदृष्टें असे होतू ।
ज्ञाता देहासी अलिप्तू । जैसा घटांतू चंद्रमा ॥४५॥
ज्ञाता देहासी अलिप्तू । जैसा घटांतू चंद्रमा ॥४५॥
यश लाभ, हानि किंवा मृत्यु हें सर्व देहाला दैवयोगानेंच होतें, परंतु जो ज्ञानसंपन्न असतो, तो ज्याप्रमाणें घटांतील पाण्यांत दिसणारा चंद्र त्या घटापासून निराळा असतो त्याप्रमाणें देहापासून निराळा असतो ४५.
जैशी छाया पुरुषासरसी । तैशी काया सज्ञानासी ।
ते राहिली अदृष्टापाशीं । निजकर्मासी भोगावया ॥४६॥
ते राहिली अदृष्टापाशीं । निजकर्मासी भोगावया ॥४६॥
ज्याप्रमाणें पुरुषाच्याजवळ छाया असतें, त्याप्रमाणें ज्ञात्याच्या सान्निध्याला देह असतो. तो देह आपली कर्मे भोगण्यासाठी देवाच्या ताब्यात राहातो ४६.
जन्मोनि छाया सरसी वाढे । माझी ऐशी अहंता न चढे ।
तैसेंच देह ज्ञात्याकडे । मी म्हणोनि पुढें येवों न शके ॥४७॥
तैसेंच देह ज्ञात्याकडे । मी म्हणोनि पुढें येवों न शके ॥४७॥
छाया ही आपल्यापासूनच उत्पन्न होतें, आणि आपल्याच सान्निध्यानें वाढतें, तरी ती माझी आहे असा काही कोणाला कधीं गर्व होत नाहीं. त्याप्रमाणेंच ज्ञात्याकडें देह असतो, पण तो 'मी' असें अभिमानानें म्हणून पुढे येऊ शकत नाहीं ४७.
सदा छाया सरिसी असे । परी कोठें असे कोठें नसे ।
हें ज्याची तो न पुसे । देहाचें तैसें वर्तन झालें ॥४८॥
हें ज्याची तो न पुसे । देहाचें तैसें वर्तन झालें ॥४८॥
छाया ही सदोदित जवळच असतें, पण ती कोठें असतें व कोठें असत नाहीं हें, ती ज्याची असतें तोही तिला विचारीत नाहीं. त्याचप्रमाणें ज्ञात्याचें देहासंबंधी वर्तन असतें ४८.
छाया विष्ठेवरी पडे । कां पालखीमाजीं चढे ।
पुरुषासी सुखदुःख न जोडे । ज्ञात्यासी तेणें पाडें देहभोग ॥४९॥
पुरुषासी सुखदुःख न जोडे । ज्ञात्यासी तेणें पाडें देहभोग ॥४९॥
छाया ही विष्ठेवर पडतें, किंवा पालखींतही चढतें, पण त्यामुळें त्या पुरुषाला कोणतेंच सुखदुःख होत नाही. त्याप्रमाणेंच ज्ञात्यालाही देहभोगांचें सुखदुःख असत नाहीं १९.
येथवरी निजदेहासी । कैसेन विसर पडिला त्यासी ।
ऐक त्याही अभिप्रायासी । दृष्टांतेंसीं सांगेन ॥६५०॥
ऐक त्याही अभिप्रायासी । दृष्टांतेंसीं सांगेन ॥६५०॥
पण एवढा आपल्याच देहाचा त्याला विसर पडतो कसा ? त्याचेंही कारण दृष्टांत देऊन सांगतों ऐका ६५०.
जो मोलें मदिरा पिवोनि ठाये । तो तेणें मदें नाचे गाये ।
देहवंत देह विसरोनि जाये । वस्त्र नाहीं आहे स्मरेना ॥५१॥
देहवंत देह विसरोनि जाये । वस्त्र नाहीं आहे स्मरेना ॥५१॥
जो पैसें देऊन दारू पितो, तो त्या दारूच्या धुंदीनें नाचूं लागतो व गाऊं लागतो. तो खरोखर देहधारी असूनही आपल्या देहाला विसरून जातो. आपल्या आंगावर वस्त्र आहे कीं नाहीं हेही त्याला आठवत नाही ५१.
हा तंव ब्रह्मरस प्याला । परमानंदें तृप्त झाला ।
देहो झाला कीं मेला । आठवू ठेला तेणें मदें ॥५२॥
देहो झाला कीं मेला । आठवू ठेला तेणें मदें ॥५२॥
आणि हा तर ब्रह्मरसच पिऊन टाकून परमानंदानें तृप्त झालेला असतो. त्यामुळें त्या निशेच्या धुंदीनें त्यालाही देह झाला कीं मेला ह्याची दाद नसतें ५२.
एवं देहाचें भरण पोषण । जन्म अथवा मरण ।
तें दैवयोगें जाण । तेंचि निरूपण हंस बोले ॥५३॥
तें दैवयोगें जाण । तेंचि निरूपण हंस बोले ॥५३॥
तात्पर्य, देहाचें पालन किंवा पोषण, जन्म किंवा मरण, हें सर्व दैवयोगानेंच होत असतें असें समज. हंसानें आपल्या भाषणांत तेंच प्रतिपादन केलें ५३.
देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म यावत् ।
स्वारंभकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः ।
तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोगः ।
स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तुः ॥ ३७ ॥
स्वारंभकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः ।
तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोगः ।
स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तुः ॥ ३७ ॥
[श्लोक ३७] प्राणांसह देहसुद्धा प्रारब्धाच्या अधीन असल्याकारणाने जोपर्यंत तो प्राप्त करून देणारे कर्म शिल्लक आहे, तोपर्यंत तो पडण्याची वाट पाहात असतो समाधीमध्ये स्थिर असलेला आत्मसाक्षात्कारी प्रपंचासह या देहाचा पुन्हा स्वीकार करीत नाही स्वप्नातून जागा झालेला जसा स्वप्नातील गोष्टींचा स्वीकार करीत नाही तसाच. (३७)
जितुकें देहाचें वर्तन । तितुकें अदृष्टास्तव जाण ।
अज्ञानासी देहाभिमान । त्यातें सज्ञान न धरिती ॥५४॥
अज्ञानासी देहाभिमान । त्यातें सज्ञान न धरिती ॥५४॥
देहाचें जितकें म्हणून वर्तन आहे, तितकें दैवयोगानेंच होत आहे हें लक्षांत ठेव. अज्ञान्याला देहाभिमान असतो, तो देहाभिमान ज्ञातें कधीही धरीत नाहीत ५४.
जैसें अदृष्ट पूर्वस्थित । तैसा देह उपजे येथ ।
सावेव प्राणेंसहित । ऐसें वर्तत जंव दैवें ॥५५॥
सावेव प्राणेंसहित । ऐसें वर्तत जंव दैवें ॥५५॥
ज्याप्रमाणें पूर्वीचें संचित कर्म असतें, याप्रमाणेंच येथें देह उत्पन्न होतो. तो सर्व इंद्रियांसह व प्राणांसह अशा प्रकारें जर दैवाप्रमाणेंच वागत असतो ५५,
म्हणाल दैवयोगें देहीं असतां । अवश्य वाढेल देह‍अहंता ।
जेवीं एकत्र गमनें मार्गस्थां । येरयेरांच्या व्यथा भोगिती ॥५६॥
जेवीं एकत्र गमनें मार्गस्थां । येरयेरांच्या व्यथा भोगिती ॥५६॥
तर तुम्ही म्हणाल कीं, दैवयोगानें तो जर देहामध्यें आहे, तर देहाची अहंता अवश्य वाढावयाचीच. ज्याप्रमाणें एकमेकांच्या सोबतीनें चाललेलें पांथस्थ परस्परांची संकटें भोगीत असतात ५६,
लवणाच्या मिळणीं पाणी । होऊनि ठाके खारवणी ।
तेवीं ज्ञाताही देहाचे मिळणीं । देहाभिमानी होईल ॥५७॥
तेवीं ज्ञाताही देहाचे मिळणीं । देहाभिमानी होईल ॥५७॥
लवणाच्या मिश्रणानें पाणीसुद्धा खारेच होऊन जातें, त्याप्रमाणें ज्ञातासुद्धा देहाच्या संगतीनें देहाभिमानी होईल ५७.
जेवीं लोहसंगाचिये प्राप्ती । दुर्धर अग्नि घण वरी घेती ।
तेवीं देहाचिया संगती । ज्ञाते भोगिती सुखदुःखें ॥५८॥
तेवीं देहाचिया संगती । ज्ञाते भोगिती सुखदुःखें ॥५८॥
ज्याप्रमाणें लोखंडाची संगति प्राप्त झाली असतां अग्नीलाही घणाचें दुःसह घाव आपल्या अंगावर सहन करणें भाग पडतें, त्याप्रमाणें देहाच्या संगतीनें ज्ञातही सुखदुःखें भोगतात ५८.
ऐसा कल्पाल अभिप्रावो । तो सज्ञानासी न घडे भावो ।
तिंहीं निवटूनियां अहंभावो । चिदानंदें पहा हो समाधिस्थ ॥५९॥
तिंहीं निवटूनियां अहंभावो । चिदानंदें पहा हो समाधिस्थ ॥५९॥
अशी तुम्ही मनांत कल्पना कराल, परंतु ती गोष्ट ज्ञात्यांना लागूं नाहीं. कारण, त्यांनी सर्व अहंभाव सोडून तें चिदानंदामध्येंच समाधिस्थ झालेलें असतात ५९.
'अधिरूढसमाधियोग' । हें मूळींचें पद अभंग ।
येणें समाधि अतिनिर्व्यंग । साधिली चांग निजबोधें ॥६६०॥
येणें समाधि अतिनिर्व्यंग । साधिली चांग निजबोधें ॥६६०॥
'अधिरूढसमाधियोग' असें मूळामध्यें स्पष्ट पद आहे. त्यावरून अत्यंत निर्दोष अशी समाधि त्यानें आत्मज्ञानानें उत्तम रीतीनें साधिलेली असतें असा अर्थ निघतो ६६०.
तरी समाधी ते कैशी असे । तटस्थ काष्ठाचेपरी दिसे ।
कां समाधिस्थ केवळ पिसें । अथवा असे सज्ञान ॥६१॥
कां समाधिस्थ केवळ पिसें । अथवा असे सज्ञान ॥६१॥
तर ती समाधि कशी असतें ? तीत असलेला मनुष्य लाकडाप्रमाणें तटस्थ दिसतो, कीं समाधींतील मनुष्य निखालस वेडाच बनलेला असतो, कीं ज्ञानसंपन्न असतो ? ६१.
ते सामाधीचीं लक्षणें । ऐक सांगेन संपूर्णें ।
देहीं असोनि देहबंधनें । नाहीं अडकणें सज्ञाना ॥६२॥
देहीं असोनि देहबंधनें । नाहीं अडकणें सज्ञाना ॥६२॥
त्या समाधीची संपूर्ण लक्षणें सांगतो ऐक. तिच्या योगानें ज्ञानसंपन्न माणसाला देहांत असूनही देहबंधनात अडकावें लागत नाही ६२.
केवळ ताटस्था नांव समाधी । म्हणतां ज्ञात्याची ठकली बुद्धी ।
ते समाधि नव्हे त्रिशुद्धी । मूर्च्छित ते संधी असे वृत्ती ॥६३॥
ते समाधि नव्हे त्रिशुद्धी । मूर्च्छित ते संधी असे वृत्ती ॥६३॥
'केवळ तटस्थपणानें राहणें ह्याचेंच नाव समाधि', असें जर ज्ञातेंच म्हणूं लागतील, तर त्यांची बुद्धि भ्रष्ट झाली म्हणून समजावें. कारण खरोखर ती कांहीं समाधि नव्हे. अशा स्थितीमध्यें वृत्ति ही मूछनेंच्या अवस्थेमध्यें असतें ६३.
निरभिमान निरवधी । त्या नांव अखंडसमाधी ।
परी काष्ठांतें त्रिशुद्धी । नव्हे समाधी सर्वथा ॥६४॥
परी काष्ठांतें त्रिशुद्धी । नव्हे समाधी सर्वथा ॥६४॥
सदोदित निरभिमानपणानें राहणें याचेंच नांव अखंड समाधि होय. पण निखालस लाकडाप्रमाणें होऊन पडणें ही खरोखर मुळींच समाधि होत नाहीं ६४.
ताटस्थ्यचि समाधि साचें । जे मानिती त्यांसी स्वरूपाचें ।
ज्ञान नाहीं निश्चयाचें । अनुमानाचें बोलणें ॥६५॥
ज्ञान नाहीं निश्चयाचें । अनुमानाचें बोलणें ॥६५॥
खरोखर तटस्थपणा हीच समाधि असें जें मानतात, त्यांना खऱ्या स्वरूपाचें ज्ञान नाही आणि निश्चयाचेंही पण ज्ञान नाही. त्यांचें बोलणें केवळ अनुमानाचें असतें ६५.
प्रचंड आघाताच्या भुली । तत्काळ तटस्थता बाणली ।
तरी काय तेणें झाली । सत्यचि भली समाधि त्यासी ॥६६॥
तरी काय तेणें झाली । सत्यचि भली समाधि त्यासी ॥६६॥
एखादा भयंकर आघात झाला तर मनुष्य बेशुद्ध होऊन त्याच्या अंगी तत्काळ लाकडासारखी तटस्थता येतें. म्हणून काय त्यामुळें खरोखरच चांगली समाधि लागली असें समजावयाचें ? ६६.
ओंवाळणीचिया आस्था । बहुरूपी सोंग संपादितां ।
वायु स्तंभविला अवचितां । तेणें तटस्थता बहुकाळ ॥६७॥
वायु स्तंभविला अवचितां । तेणें तटस्थता बहुकाळ ॥६७॥
देणगीच्या आशेनें बहुरूपी आपल्या सोंगाची यथासांग बतावणी करीत असतां त्यानें एखाद्या वेळी वायु कोंडून धरला म्हणजे त्याच्या अंगीही त्यामुळे फार वेळ तटस्थता येतें. म्हणून ती काही समाधि नव्हे ६७.
परी वासना जंव उरली आहे । तंव समाधि कैसेनि हों लाहे ।
सावध होतांचि म्हणे काये । ये दात्याचे रायें उचित द्यावें ॥६८॥
सावध होतांचि म्हणे काये । ये दात्याचे रायें उचित द्यावें ॥६८॥
कारण जोंपर्यंत अंत:करणांत वासना शिल्लक राहिलेली असतें, तोंपर्यंत समाधि कशी लागणार ? तो बहुरूपी सावध झाला कीं लागलाच काय म्हणतो ? तर "आपण उदार लोकांत श्रेष्ठ आहांत म्हणून आपण मला योग्य असें कांहीं द्यावें" ६८.
सर्व संकल्पांची अवधी । त्या नांव निर्विकल्प समाधी ।
सकळ शास्त्र हेंचि प्रतिपादी । समाधि त्रिशुद्धी त्या नांव ॥६९॥
सकळ शास्त्र हेंचि प्रतिपादी । समाधि त्रिशुद्धी त्या नांव ॥६९॥
सर्व संकल्पांचा जो शेवट, त्याचेंच नांव निर्विकल्प समाधि होय. सर्व शास्त्रांनी हेंच प्रतिपादन केलें आहे. खरोखर त्याचेंच नांव समाधि ६९.
सापु आल्या शेळीप्रती । तटस्थ होय सकळवृत्ती ।
तैशी झालिया ताटस्थ्यस्थिती । नव्हे निश्चितीं ते समाधी ॥६७०॥
तैशी झालिया ताटस्थ्यस्थिती । नव्हे निश्चितीं ते समाधी ॥६७०॥
शेळीजवळ साप आला म्हणजें ती देखील सर्व वृत्तींनी शून्य होऊन तटस्थ होतें. तशीच केवळ तटस्थ वृत्ति झाली असता ती कांहीं खरोखर समाधि नव्हे ६७०.
अकस्मात अवचितां । दिव्य स्वरूप देखतां ।
आश्चर्यें झाली तटस्थता । तेथ जाणावी तत्त्वतां वृत्ति आहे ॥७१॥
आश्चर्यें झाली तटस्थता । तेथ जाणावी तत्त्वतां वृत्ति आहे ॥७१॥
चटकन एकाएकी एखादें दिव्य स्वरूप पाहिलें, तर त्या आश्चर्यानेंही तटस्थता प्राप्त होतें. अशा प्रसंगी खरोखर वृत्ति म्हणून असतेंच असें समजावें ७१.
स्वस्वरूप देखतां प्रथमदृष्टीं । न संवरतु विस्मयो उठी ।
तोही जिरवूनियां पोटीं । दशा जे उठी ते समाधी ॥७२॥
तोही जिरवूनियां पोटीं । दशा जे उठी ते समाधी ॥७२॥
त्याप्रमाणें प्रथमत:च आत्मस्वरूप डोळ्यांना दिसू लागलें असतां इतकें आश्चर्य उत्पन्न होतें कीं, तें सांवरतां येत नाही. पण तें आश्चर्यही पोटांतल्या पोटांत दाबून टाकून जी दशा उत्पन्न होतें, तीच समाधि होय ७२.
निःशेष कल्पना जेथ विरे । तेथ विस्मयो कोठें स्फुरे ।
सूक्ष्म कल्पना थावरे । तेणें वोसरे विस्मयो ॥७३॥
सूक्ष्म कल्पना थावरे । तेणें वोसरे विस्मयो ॥७३॥
कल्पना निखालस जेथें नाहीशी होतें, तेथें विस्मय कोठें स्फुरण पावणार ? तेथें अतिसूक्ष्म कल्पनाही नष्ट होतें, त्यामुळें आश्चर्यही नाहीसें होतें ७३.
जेथ साचार ब्रह्मप्राप्ती होये । तेथें देहचि स्फुरों न लाहे ।
तेव्हां तटस्थ कीं चालताहे । हें देखणें होये पुढिलांचें ॥७४॥
तेव्हां तटस्थ कीं चालताहे । हें देखणें होये पुढिलांचें ॥७४॥
ज्याच्या ठिकाणी खरोखर ब्रह्माचीच प्राप्ती झालेली असतें, त्याच्या ठिकाणी देहाचेंच स्फुरण होत नाहीं, आणि त्या वेळी तो तटस्थ उभा आहे कीं चालत आहे हें देखील दुसऱ्यांनी पाहावें लागतें ७४.
एवं देहचि जेथ मिथ्यापणें । त्याचीं कवण लक्षी लक्षणें ।
हो कां मृगजळींचेनि नाहाणें । जेवीं कां निवणें सज्ञानीं ॥७५॥
हो कां मृगजळींचेनि नाहाणें । जेवीं कां निवणें सज्ञानीं ॥७५॥
अशा प्रकारें जेथें देहच मिथ्या मानलेला असतो, तेथें त्याची लक्षणें कोण पहाणार ? मृगजळांतील स्नानानें ज्ञात्यानें जितपत समाधान पावावें, तितपतच तेंही शक्य आहे ७५.
मिथ्यादेहासी तटस्थता । झाल्या मानावी समाध्यवस्था ।
ऐशीं लक्षणें सत्य मानितां । ठकले तत्त्वतां परीक्षक ॥७६॥
ऐशीं लक्षणें सत्य मानितां । ठकले तत्त्वतां परीक्षक ॥७६॥
मिथ्या असलेल्या ह्या देहाला तटस्थता प्राप्त झाली असतां तीच समाधीची अवस्था समजावी असें लक्षण खरें मानून मोठमोठें ज्ञातेही फसलें आहेत ७६.
हो कां स्वप्नींचे सज्ञानासी । ताटस्थ्यमुद्रा लागल्या त्यासी ।
जरी मान्य झाल्या स्वप्नींच्यासी । तरी जागृतीसी नाहीं आला ॥७७॥
जरी मान्य झाल्या स्वप्नींच्यासी । तरी जागृतीसी नाहीं आला ॥७७॥
स्वप्नामध्यें सज्ञानी बनलेल्या माणसाला तटस्थ स्थिति प्राप्त झाली आणि जरी ती त्या स्वप्नांतल्या माणसाला खरी वाटली, तरी जागृतींत कांहीं तो त्याच अवस्थेत येत नाहीं ७७.
हो कां स्वप्नींच्या लोकांप्रती । थोर झाली समाधीची ख्याती ।
तरी नाहीं आला तो जागृती । जाणावा निश्चितीं निद्रितू ॥७८॥
तरी नाहीं आला तो जागृती । जाणावा निश्चितीं निद्रितू ॥७८॥
किंवा स्वप्नांत असलेल्या मनुष्यांना समाधीमध्यें मोठा लौकिक प्राप्त झाला, तरी तो लौकिक कांहीं जागेपणांत व्हावयाचा नाहीं. तो खरोखर झोपी गेला आहे असेंच समजावें ७८.
तेवीं ताटस्थ्या नांव समाधी । ते अविद्या स्वप्नमूर्च्छासिद्धी ।
परी स्वस्वरूपप्रबोधीं । जागा त्रिशुद्धी नाहीं झाला ॥७९॥
परी स्वस्वरूपप्रबोधीं । जागा त्रिशुद्धी नाहीं झाला ॥७९॥
त्याप्रमाणें तटस्थपणालाच समाधि नांव देणे तीच अविद्या होय. ती अविद्या स्वप्न व मूर्च्छा यांचे स्वरूप होय. तो आत्मस्वरूपज्ञानामध्यें मुळींच जागृत झाला नाहीं असें समजावें ७९.
तो जागा होऊनि स्वप्न पाहे । तें मिथ्यात्वें देखताहे ।
त्यांतु आपुला देहो सत्य काये । मा ताटस्थ्य राहे ते ठायीं ॥६८०॥
त्यांतु आपुला देहो सत्य काये । मा ताटस्थ्य राहे ते ठायीं ॥६८०॥
जो जागा होऊन स्वप्नाकडे पाहू लागतो, तो तें स्वप्न खोटेंच आहे असें मानितो. त्यांत आपला देह तरी सत्य होता काय ? तसा तो सत्य असेल तर मग त्याच्या ठिकाणी तटस्थता राहूं शकेल; असा प्रश्न त्याला पडतो ६८०.
जो जागा होऊनि तत्त्वतां । स्वप्नदेहासी तटस्थता ।
साक्षेपपूर्वक लावूं जातां । लाजे परी अधिकता दशा न मनीं ॥८१॥
साक्षेपपूर्वक लावूं जातां । लाजे परी अधिकता दशा न मनीं ॥८१॥
जो खरोखर जागा झाल्यानंतर त्या स्वप्नांतील देहाला कल्पनेनें पुन्हा साक्षेपानें तटस्थता लावूं लागतो, त्याला त्यावेळी लाज वाटू लागतें. यापेक्षा त्यांत अधिक महत्त्व त्याला कांहींच वाटत नाहीं ८१.
जो जागा होऊनि स्वप्न सांगे । तें मिथ्यापणेंचि अवघें ।
परी सत्यसत्त्वाचेनि पांगें । कदा निजांगें नातळे ॥८२॥
परी सत्यसत्त्वाचेनि पांगें । कदा निजांगें नातळे ॥८२॥
जो जागा होऊन स्वप्न सांगतो, तें सारे खोटेंच असतें. त्यांत मुळींच काही खरेपणा नसल्यामुळें तो त्याला कधी शिवतही नाहीं ८२.
तैशी साचार वस्तुप्राप्ती । तो नातळे देहस्थिती ।
तरी देह वर्ते कोणे रीती । तो प्रारब्धगतीचेनि शेषें ॥८३॥
तरी देह वर्ते कोणे रीती । तो प्रारब्धगतीचेनि शेषें ॥८३॥
त्याप्रमाणेंच ज्याला खरोखर परब्रह्माचीच प्राप्ति होतें, तोही देहाच्या स्थितीला लिप्त होत नाही. तर त्याचा देह कोणाच्या बलानें क्रिया करतो ? तर उरलेल्या प्रारब्धाच्या गतीनें ८३.
स्थंडिलीं अग्नि विझोनि जाये । तरी भूमिये उष्णता राहे ।
कर्पूर सरल्याही पाहें । सुवासु आहे ते देशीं ॥८४॥
कर्पूर सरल्याही पाहें । सुवासु आहे ते देशीं ॥८४॥
स्थंडिलांतील अग्नि विझून गेला, तरी जमिनींत त्याची उष्णता राहते. किंवा कापूर जळून गेला, तरी त्या ठिकाणी सुवास हा राहतोच ८४.
पाळणा हालवितां वोसरे । तरी तो हाले पूर्वसंस्कारे ।
तेवीं अविद्यानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८५॥
तेवीं अविद्यानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८५॥
पाळणा हालवितांना तो हालविणारा मनुष्य थांबला, तरी पूर्वीच्या धक्क्यानें तो पाळणा हालतच असतो. त्याप्रमाणें अविद्येचा नाश झाला तरी प्रारब्ध हें बाकी उरतेंच, त्याच शेषप्रारब्धानें मुक्तांचा देह चालत असतो ८५.
लक्ष्य भेदोनियां तीरें । बळें चालिजे पुढारें ।
तेवीं अविद्यानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८६॥
तेवीं अविद्यानाशें प्रारब्ध उरे । तेणें देहो वावरे मुक्तांचा ॥८६॥
बाणाचा नेंम ज्या वस्तूवर धरलेला असतो, त्या वस्तूचा भेद करूनही तो पहिल्याच जोरानें पुढे जात असतो. त्याप्रमाणें अविद्येच्या नाशानें प्रारब्ध हें उरतेंच, आणि त्यामुळेंच मुक्तांचा देह चालत असतो ८६.
शरीराचेनि छाया चळे । परी शरीर छायेवेगळें ।
तेवीं देह मिथ्या मुक्ताजवळें । चळे वळे प्रारब्धें ॥८७॥
तेवीं देह मिथ्या मुक्ताजवळें । चळे वळे प्रारब्धें ॥८७॥
शरीरामुळेंच छाया हालतें, परंतु शरीर हें छायेहून निराळेंच असतें. त्याप्रमाणें मुक्तांजवळ देह हा मिथ्या असून तो प्रारब्धाच्या योगानें चलनवलन करीत असतो ८७.
हेतुवीण अनायासें । पुरुषासवें छाया असे ।
तेवीं सज्ञानासरिसें । देह दिसे मिथ्यात्वें ॥८८॥
तेवीं सज्ञानासरिसें । देह दिसे मिथ्यात्वें ॥८८॥
पुरुषाबरोबर छाया असतें ती कोणत्याही कारणाशिवाय साहजिकच असतें. त्याप्रमाणेंच ज्ञात्याबरोबरही देह मिथ्यात्वानेंच असलेला दिसतो ८८.
जैसें गलित पत्र वारेनि चळे । तैसें देह वर्ते प्राचीन मेळें ।
परी देहकर्माचेनि विटाळें । ज्ञाता न मैळे निजबोधें ॥८९॥
परी देहकर्माचेनि विटाळें । ज्ञाता न मैळे निजबोधें ॥८९॥
ज्याप्रमाणें गळून पडलेलें पान वाऱ्याच्या योगानें हालतें, त्याप्रमाणें देहही पूर्वकर्माप्रमाणें वागत असतो. परंतु ज्ञाता असतो तो आत्मज्ञानामुळे देहकर्माच्या विटाळानें मलिन होत नाहीं ८९.
त्या प्रारब्धाच्या पोटीं । सांगो सकळ जगेंसीं गोठी ।
कां धरोनि मौनाची मिठी । गिरिकपाटीं पडो सुखें ॥६९०॥
कां धरोनि मौनाची मिठी । गिरिकपाटीं पडो सुखें ॥६९०॥
मग त्या प्रारब्धाच्या ताब्यांत राहून तो सर्व जगाबरोबर गोष्टी सांगत असो, किंवा मौनाला मिठी मारून आनंदानें गिरिकंदरांत जाऊन पडो ६९०.
तो आचरो सकळ कर्में । अथवा पिसा हो कां निजभ्रमें ।
तेणें तेणें अनुक्रमे । जाण परिणामें प्रारब्धें ॥९१॥
तेणें तेणें अनुक्रमे । जाण परिणामें प्रारब्धें ॥९१॥
तो सर्व कर्मे करो, अथवा भ्रमाच्या योगानें वेडा होवो. तो प्रारब्धाप्रमाणें जी जी स्थिति प्राप्त होईल त्या त्या क्रमानें वागत असतो ९१.
तो चढो पालखीं गजस्कंधीं । कां पडो विष्ठामूत्रसंधीं ।
ते ते प्रारब्धाची सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी ज्ञात्यासी ॥९२॥
ते ते प्रारब्धाची सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी ज्ञात्यासी ॥९२॥
तो पालखीत असो की हत्तीच्या गंडस्थळावर बसो, किंवा विष्ठामूत्रांत पडो, ती ती स्थिति प्रारब्धाचीच होय असें खरोखर ज्ञात्याला वाटत असतें, हें लक्षांत ठेव ९२.
जेथ बाध्यबाधकता फिटली । सकळ अहं अविद्या तुटली ।
सहज समाधी त्या नांव झाली । हे संख्या केली सिद्धांतीं ॥९३॥
सहज समाधी त्या नांव झाली । हे संख्या केली सिद्धांतीं ॥९३॥
ज्याच्या ठिकाणी बाध्य आणि बाधकता संपते, 'अहं' काराची सर्व अविद्या नाहींशी होतें, त्याच्या त्या स्थितीला स्वभावसिद्ध समाधि असेंच नांव प्राप्त होतें. हाच सर्व सिद्धांतांचा तात्पर्यार्थ आहे ९३.
ऐशी जे सैर समाधिअवस्था । तोचि भोग भोगोनि अभोक्ता ।
कर्में करोनि अकर्ता । जाण तत्त्वतां तो एक ॥९४॥
कर्में करोनि अकर्ता । जाण तत्त्वतां तो एक ॥९४॥
अशी नैसर्गिक समाधि अवस्था ज्याला प्राप्त होतें, तोच सर्व भोग भोगून अभोक्ता असतो, आणि सर्व कर्मे करूनही तोच एक खरोखर अकर्ता असतो हें लक्षांत ठेव ९४.
तो क्रियाकारणसंयोगें । डुलत देखिजे विषयभोगें ।
परी समाधिमुद्रा न भंगे । भोगसंगें अलिप्त ॥९५॥
परी समाधिमुद्रा न भंगे । भोगसंगें अलिप्त ॥९५॥
तो क्रिया आणि कारण ह्यांच्या संयोगानें विषयोपभोगांत डुलत असलेला दिसतो, तरी त्याच्या समाधीच्या अवस्थेचा भंग होत नाहीं. भोग भोगूनही तो अलिप्तच असतो ९५.
त्यासी स्त्री म्हणे माझा भर्ता । पुत्र म्हणे माझा पिता ।
शिष्य म्हणे स्वामी तत्त्वतां । त्यांहूनि परता त्यांमाजीं वर्ते ॥९६॥
शिष्य म्हणे स्वामी तत्त्वतां । त्यांहूनि परता त्यांमाजीं वर्ते ॥९६॥
त्याची स्त्री त्याला 'माझा पति' असें म्हणतें, पुत्र 'माझा बाप' असें म्हणतो, शिष्य म्हणतो 'हा माझा खरोखर गुरु आहे. ' परंतु तो या सर्व संबंधांपासून अगदी भिन्न असूनही त्यांच्यामध्यें वागत असतो ९६.
हो कां काष्ठास्तव उत्पत्ती । काष्ठावरी ज्याची स्थिती ।
तो आकळितां काष्ठीं बहुतीं । नावरे निश्चितीं अग्नि जैसा ॥९७॥
तो आकळितां काष्ठीं बहुतीं । नावरे निश्चितीं अग्नि जैसा ॥९७॥
किंवा ज्याप्रमाणें लाकडापासूनच अग्नि उत्पन्न होतो, लाकडामध्येंच तो राहतो, पण त्यालाच पुष्कळ लाकडांनी धरून ठेवूं म्हटलें तर मात्र तो त्यांना खरोखर ज्याप्रमाणें आवरावयाचा नाहीं ९७,
फुंकितां लखलखिला । जो फुंकास्तव प्रकटला ।
तो फुंक न साहतां ठेला । निर्वातींचा संचला दीप जैसा ॥९८॥
तो फुंक न साहतां ठेला । निर्वातींचा संचला दीप जैसा ॥९८॥
किंवा फुंकलें असतांच जो प्रकाश देऊ लागतो, जो फुंकल्यामुळेंच उत्पन्न होतो, तोच दिवा फुंकर सहन न करील तरच निर्वात स्थानी असलेल्या दिव्याप्रमाणे टिकून राहील ९८.
तेवीं कर्मास्तव उत्पत्ती । कर्मेंचि झाली परब्रह्मप्राप्ती ।
त्या कर्मामाजीं वर्तती । निष्कर्मस्थिती महायोगी ॥९९॥
त्या कर्मामाजीं वर्तती । निष्कर्मस्थिती महायोगी ॥९९॥
त्याप्रमाणें कर्मापासूनच उत्पत्ति होतें, कर्मापासूनच परब्रह्मप्राप्ति होतें, पण महान् योगी असतात तें त्या कर्मामध्येंच निष्कर्म स्थितीनें वागत असतात ९९.
तो व्यवहारी दिसो जनीं । कीं पिसेपणीं नाचो वनीं ।
अथवा तटस्थ राहो विजनीं । दशा अधिक‍उणी बोलूं नये ॥७००॥
अथवा तटस्थ राहो विजनीं । दशा अधिक‍उणी बोलूं नये ॥७००॥
तो लोकांमध्यें संसारी दिसो, किंवा वेड्यासारखा अरण्यामध्यें नाचो, किंवा एकांतामध्यें एकटाच स्वस्थ राहो, त्याच्या स्थितीमध्यें काही कमीजास्ती होईल हें बोलावयासच नको ७००.
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय १३ ओव्या ७०१ ते ७८१
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...