​एक स्फुंदती उकसाबुकशीं । एक पिटिती हृदयासी ।

एक तोडिती कान-केशीं । एकें दुःखें पिशीं पैं जाहलीं ॥ २०१ ॥
एक देती दीर्घ हाक । एकें पडलीं अधोमुख ।
एके मीनाच्या ऐसें देख । अत्यंतिक तळमळती ॥ २०२ ॥
बोंब सुटली नरनारी । शंख करिती घरोघरीं ।
कोण कोणातें निवारी । समस्तां सरी समदुःख ॥ २०३ ॥
देवकी आणि रोहिणी । मूर्छित पडल्या धरणीं ।
सवेंचि उठती आक्रंदोनी । दीर्घस्वरीं विलपती ॥ २०४ ॥
कृष्णा विसाविया निजाचिया । वेगीं भेटी देईं कां रे कान्हया ।
का रुसलासी रे तान्हया । तुझिया पायां लागेन ॥ २०५ ॥
श्रीकृष्ण तूं माझा कैवारी । श्रीकृष्ण तूं माझा सहाकारी ।
शेखीं मज सांडोनि दुरंधरी । तूं दूरचे दूरी गेलासी ॥ २०६ ॥
जिणोनि कंसकेशियातें । बंदीं सोडविलें आमुतें ।
शेखीं तुवां सांडिलें एथें । निष्ठुर चित्तें झालासी ॥ २०७ ॥
आणूनि निमाल्या पुत्रांतें । तुवां मज सुखी केलें येथें ।
अंतीं ठकिलें मातें । श्रीकृष्णनाथें नाडिलें ॥ २०८ ॥
कृष्णा निरसूनि माझें दुःख । तुवा दिधलें परम सुख ।
तो तूं निष्ठुर जाहलासी देख । अंतीं निःशेख सांडिलें ॥ २०९ ॥
माझिया पुत्रा कृष्णराया । वेगीं ये का रे कान्हया ।
माझ्या नाहीं प्राशिलें पान्हया । म्हणोनि तान्हया रुसलासी ॥ २१० ॥
जिचें केलें स्तनपान । ते यशोदाही जाहली दीन ।
तुझें न देखतां वदन । कैसेनि प्राण राहतील ॥ २११ ॥
कृष्णा ये रे ये रे धांवोन । चौभुजीं मज दे आलिंगन ।
तुझें चुंबीन रे वदन । मी अतिदीन तुजलागीं ॥ २१२ ॥
माझिया श्यामसुंदरा । राजीवलोचना सुकुमारा ।
चतुर्भुजा शार्ङ्गधरा । ये का रे उदारा श्रीकृष्णा ॥ २१३ ॥
तुझे पद्मांकित पाये । मज आठवती पाहें ।
तेणें हृदय फुटताहे । करूं मी काये श्रीकृष्णा ॥ २१४ ॥
कृष्णा तुजहूनि वेगळी । मी जाहलें रे आंधळी ।
माझी धरावया आंगोळी । धांव वनमाळी श्रीकृष्णा ॥ २१५ ॥
मज अंधाची कृष्ण काठी । कोणें घातली गे वैकुंठीं ।
आतां मी मार्ग केवीं कंठीं । पाव जगजेठी श्रीकृष्णा ॥ २१६ ॥
पुत्र नातू वंशावळी । एके वेळीं जाहली होळी ।
कोणी नुरेचि यदुकुळीं । वक्षःस्थळीं पिटिती ॥ २१७ ॥
यादव पडले रे केउते । तुज कोठूनि धाडिलें कृष्णनाथें ।
वेगीं न्या रे मज तेथें । पाहीन समस्तें तानुलीं ॥ २१८ ॥
ऐकोनि देवकीचें रुदन । वसुदेवादि उग्रसेन ।
आक्रंदोनि सकळ जन । प्रभासासी जाण निघाले ॥ २१९ ॥

तत्र स्म त्वरिता जग्मुः कृष्णविश्लेषविह्वलाः ।
व्यसवः शेरते यत्र ज्ञातयोघ्नन्त आननम् ॥ १७ ॥

स्त्रिया पुरुष सुहृज्जन । मिळोनि स्वगोत्रस्वजन ।
शीघ्र प्रभासा गमन । करीत रुदन निघाले ॥ २२० ॥
हाकाबोबांचे बंबाळ । स्त्रिया करिती कोल्हाळ ।
कृष्णवियोगें सकळ । दुःखविव्हळ निघालीं ॥ २२१ ॥
रणीं पडिले यादव । प्राणरहित निर्जीव ।
तेथ पावलीं ते सर्व । बोंबारव खंती करिती ॥ २२२ ॥

देवकी रोहिणी चैव वसुदेवस्तथा सुतौ ।
कृष्णरामावपश्यन्तः शोकार्ता विजहुः स्मृतिम् ॥ १८ ॥
प्राणांश्च विजहुस्तत्र भगवद्विरहातुराः ।
उपगुह्य पतींस्तात चितामारुरुहुः स्त्रियः ॥ १९ ॥

देवकी आणि रोहिणी । वसुदेव उग्रसेन दोनी ।
यादव निमाले रणांगणीं । ते स्थानीं पाहों येती ॥ २२३ ॥
दीर्घशयनें युद्धधरणीं । पडिल्या यादववीरश्रेणी ।
तेथें राम कृष्ण पुत्र दोनी । पाहतां नयनीं न देखती ॥ २२४ ॥
कृष्णविरहें शोकाकुलित । दुःख न संठेचि अतिअद्‌भुत ।
चौघे जणें आक्रंदत । पडिलीं मूर्च्छित अतिदुःखें ॥ २२५ ॥
निमाल्या रामकृष्णांचें मुख । आम्ही न देखों निःशेख ।
तेणें उथळलें परम दुःख । दुःखासवें देख निमाला प्राण ॥ २२६ ॥
प्राणें करावें उत्क्रमण । त्यांसीही श्रीकृष्णदुःख दारुण ।
दुःखें निमाले स्वयें प्राण । वांचवी कोण रडत्यांसी ॥ २२७ ॥
न देखतां राम कृष्ण । ते मूर्च्छेसवेंचि जाण ।
चौघीं जणीं त्यजिले प्राण । अर्ध क्षण न लागतां ॥ २२८ ॥
समस्त यादवांच्या स्त्रिया । धरूनि आपुलाले प्रिया ।
अग्निप्रवेश करावया । चढल्या लवलाह्यां चितेमाजीं ॥ २९ ॥
यादवांचिया स्त्रिया बहुतीं । कोण प्रवेशल्या कैशा रीतीं ।
तेही अग्निप्रवेशाची स्थिती । परीक्षितीप्रती शुक सांगे ॥ २३० ॥

रामपत्‍न्यश्च तद्देहमुपगुह्याग्निमाविशन् ।
वसुदेवपत्‍न्यस्तद्‌गात्रं प्रद्युम्नादीन् हरेः स्नुषाः ।
कृष्णपत्‍न्योऽविशन्नग्नीं रुक्मिण्याद्यास्तदात्मिकाः ॥ २० ॥

बळरामाचिया पत्‍नी । रेवत्यादि मुख्य करूनी ।
स्वपतीचा देह मनीं धरूनी । प्रवेशल्या तद्ध्यानयुक्त ॥ २३१ ॥
निमाल्या देवकी रोहिणी । इतरा ज्या वसुदेवपत्‍नी ।
त्याही प्रवेशल्या अग्नीं । देह धरूनी स्वपतीचा ॥ २३२ ॥
प्रद्युम्नासवें रती । प्रवेशली महासती ।
सांबासवें रूपवती । प्रवेशे निश्चितीं दुर्योधनकन्या ॥ २३३ ॥
अनिरुद्धासवें देखा । प्रवेशे रोचना आणि उखा ।
एवं कृष्णसुना सकळिका । यादवनायिका प्रवेशल्या अग्नीं ॥ २३४ ॥
अग्निप्रवेश श्रीकृष्णपत्‍नी । त्यांची अलोलिक करणी ।
त्यांमाजीं मुख्य रुक्मिणी । सत्यांशिरोमणी जगन्माता ॥ २३५ ॥
कृष्णनिर्याणें रुक्मिणी । तद्‌रूप जाहली तत्क्षणीं ।
जेवीं ज्वाळा मिळे वन्हीं । तेवीं कृष्णपणीं तदात्मक ॥ २३६ ॥
कृष्ण गेला जाणोनि रुक्मिणी । तटस्थ ठेली ते तत्क्षणीं ।
सांडूनि देहाची गवसणी । कृष्णस्वरूपमिळणीं तदात्मक झाली ॥ २३७ ॥
रुक्मिणीचा देह दहन । करावया नुरेचि प्रेतपण ।
कृष्ण पूर्णत्वें स्वयंभ पूर्ण । गति समान दोहींची ॥ २३८ ॥
येरी पट्ट-मुख्या सातजणी । आणि सोळासहस्र कामिनी ।
सवें प्रवेशल्या अग्नीं । श्रीकृष्णचरणीं तदात्मक ॥ २३९ ॥
जिंहीं भोगिलें कृष्णसुरतसुख । त्यांसी गति न्यूनाधिक ।
बोलतां वाचेसी लागे दोख । जाहल्या तदात्मक कृष्णसंगें ॥ २४० ॥
जो वाचे स्मरे 'कृष्ण कृष्ण' । तो तदात्मता पावे पूर्ण ।
मा जिंहीं स्वयें भोगिला श्रीकृष्ण । त्यांची दशा न्यून कदा न घडे ॥ २४१ ॥
ज्यासी लागे कृष्णाचा अंगसंग । त्याच्या लिंगदेहा होय भंग ।
त्यासी पूर्ण पदवी अभंग । भोगितां भोग तादात्म्य नित्य ॥ २४२ ॥
ज्याच्या ध्यानीं वसे श्रीकृष्णमूर्ती । त्यासी चारी मुक्ति वंदिती ।
मा जिंहीं स्वयें भोगिला श्रीपती । त्यांसी अन्यगती असेना ॥ २४३ ॥
ज्यांसी इहलोकीं श्रीकृष्णसंगती । त्यांसी परलोकीं अन्य गती ।
बोलतां सज्ञान कोपती । त्यांसी पूर्ण प्राप्ती पूर्णत्वें ॥ २४४ ॥
जो अडखळोनि गंगेसी पडे । त्याचें पातक तत्काळ उडे ।
मा ज्यासी विध्युक्त स्नान घडे । त्याचें पाप न झडे मग कैसेनी ॥ २४५ ॥
तेवीं कृष्णव्यभिचारसंगती । गोपी उद्धरला नेणों किती ।
त्याच्या निजपत्‍न्यासी अन्य गती । कैश रीतीं घडेल ॥ २४६ ॥
तृण वल्ली मृग पाषाण । गायी गोपिका गौळीजन ।
कृष्णसंगें तरले पूर्ण । त्याच्या स्त्रियांसी अन्य गति कैशी ॥ ४७ ॥
यालागीं कृष्णसंगती । ज्यांसी घडे भलत्या रीतीं ।
ते उद्धरले गा निश्चितीं । जाण परीक्षिती कुरुराया ॥ ४८ ॥

अर्जुनः प्रेयसः सख्युः कृष्णस्य विरहातुरः ।
आत्मानं सान्त्वयामास कृष्णगीतैः सदुक्तिभिः ॥ २१ ॥

ज्याचा रथ वागवी आपण । ज्याचा सारथी श्रीकृष्ण ।
ऐसा प्रियसखा अर्जुन । कृष्णविरहें पूर्ण उद्विग्न जाहला ॥ २४९ ॥
तंव कृष्णगीता सदुक्ती । आठवल्या त्याच्या चित्तीं ।
मग आपण आपणाप्रती । बोलिला उपपत्ती त्या ऐका ॥ २५० ॥
कृष्ण माझ्या मनाचें 'मन' । कृष्ण 'बुद्धिचें' आयतन ।
कृष्णप्रभा हें प्रकाशे 'ज्ञान' । तेथ भिन्नपण मज कैंचें ॥ २५१ ॥
कृष्णप्रभा 'दृष्टी' देखे । कृष्ण‍अवधानें 'श्रवण' ऐके ।
कृष्णानुवादें 'बोल' बोलकें । तेथें 'मी' वेगळिकें वृथा मानीं ॥ २५२ ॥
कृष्ण हृदयस्थ 'आत्मा' अव्यंग । कृष्ण माझ्या अंगाचें अंग ।
त्या कृष्णासीं मज वियोग । हा मिथ्या प्रयोग मायिक ॥ २५३ ॥
कृष्ण माझ्या जीवाचें जीवन । कृष्ण सबाह्य परिपूर्ण ।
कृष्णवियोग मानी जें मीपण । तेंही निमग्न श्रीकृष्णीं ॥ २५४ ॥
भिन्न भिन्न भूताकृती । त्यामाजीं अभिन्न कृष्णस्थिती ।
विषमीं समान श्रीपती । त्यासी वियोगप्राप्ती कदा न घडे ॥ २५५ ॥
घट मृत्तिकेसी नव्हे भिन्न । पट न निवडें तंतु त्यागून ।
तैसा श्रीकृष्णवेगळा अर्जुन । माझें मीपण निवडेना ॥ २५६ ॥
कृष्णवियोग मी मानीं जेथ । तेथेंही असे श्रीकृष्णनाथ ।
वियोग मानिती जे सत्य । ते केवळ भ्रांत अतिमूर्ख ॥ २५७ ॥
नित्य सर्वगत परिपूर्ण । कृष्ण अखंड दंडायमान ।
त्यासीं मजसीं वेगळेपण । सर्वथा जाण असेना ॥ २५८ ॥
'न जायते म्रियते' हें वचन । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्ण ।
त्या कृष्णासी जन्ममरण । मूर्खजन मानिती ॥ २५९ ॥
'अक्षरं ब्रह्म परमं' । स्वयें बोलिला पुरुषोत्तम ।
त्या कृष्णासी मरणजन्म । मूर्ख मनोधर्म कल्पिती ॥ २६० ॥
जो 'क्षराक्षरातीत' । 'उत्तमपुरुष' श्रीकृष्णनाथ ।
त्यासी जन्ममरणादि आवर्त । कल्पिती भ्रांत मनोधर्में ॥ २६१ ॥
त्या कृष्णासीं मज वेगळेपण । कल्पांतींही नाहीं जाण ।
करितां गीतार्थाचें स्मरण । आपुलें आपण पूर्णत्व देखे ॥ २६२ ॥
मी अज आद्य अचळ । मी निज नित्य निर्मळ ।
माझ्या स्वरूपा नाहीं चळ । त्रैलोक्य खेळ पैं माझा ॥ २६३ ॥
जगातें नेमिता वेद । तो निःश्वसित माझा बोध ।
मी आनंदा परमानंद । स्वानंदकंद निजांगें ॥ २६४ ॥
मी आपरूपें आप । मी प्रकृतिपुरुषांचा बाप ।
मी अवतारी अवतरें कृष्णरूप । हा सत्यसंकल्प पै माझा ॥ २६५ ॥
धरोनियां माझ्या स्वरूपाचा आधार । मीचि कृष्णीं कृष्णरूप अवतार ।
करूनि स्वलीला नानाचरित्र । अंतीं सामावें साचार मजमाजीं मीच ॥ २६६ ॥
माझ्या निजस्वरूपाचेनि बळें । मीच कृष्णरूपें खेळ खेळें ।
अंतीं मजमाजीं मी मिळें । निजात्ममेळें निजनिष्ठा ॥ २६७ ॥
एक नर एक नारायण । परस्परें तें जाण अभिन्न ।
यालागीं पूर्णत्वें अर्जुन । आपण्या आपण स्वयें देखे ॥ २६८ ॥
बाप कृपाळु कृपानिधि । उपदेशिला युद्धसंधीं ।
परी लाविली जे समाधी । ते न मोडे त्रिशुद्धी कल्पांतकाळीं ॥ २६९ ॥
नाहीं स्थानशुद्धी चोखट । सैंघ रथांचे घडघडाट ।
सुटतां शस्त्रांचे कडकडाट । लाविली निर्दुष्ट परमार्थानिष्ठा ॥ २७० ॥
कैशी लाविली समाधी । जी न मोडेच महायुद्धी ।
शेखीं कृष्णावसानावधीं । तोचि बोध उद्बोधी परिपूर्णत्वें ॥ २७१ ॥
ज्यासी गीता उपदेशी श्रीकृष्ण । त्यासी न बाणे पूर्णपण ।
ऐसें बोलतां वचन । परम दूषण वाचेसी ॥ २७२ ॥
ते वाचा गलितकुष्ठें झडे । तीसी विकल्पाचे पडती किडे ।
ते वाचाचि समूळ उडे । 'कृष्णोक्तीं न घडे' बोध म्हणतां ॥ २७३ ॥
'गीताउपदेशें पूर्णपण । नव्हे' ऐसें म्हणतां जाण ।
वाग्देवता कांपे आपण । इतरांचा कोण पडिपाडू ॥ २७४ ॥
गीता ऐके पाहे पढे । ज्यासी गीतास्मरण घडे ।
त्यासी परिपूर्णत्व स्वयें जोडे । मा उपदेशें नातुडे परिपूर्णत्व कैसें ॥ २७५ ॥
गीतार्थाचें पूर्णपण । वक्ता जाणे श्रीकृष्ण ।
कां श्रोता जाणे अर्जुन । त्यासी ते खूण बाणली ॥ २७६ ॥
सारांश काढूनि वेदार्था । श्रीकृष्णें प्रकट केली गीता ।
जेथील अभिप्रायो पाहतां । जोडे आइता निजमोक्ष ॥ २७७ ॥
परदेशी जाहला होता वेदान्त । त्यासी सहाय जाहला गीतार्थ ।
तेणें बळें मतें समस्त । जिणोनि समर्थ तो झाला ॥ २७८ ॥
कृष्णनिःश्वासीं जन्मले वेद । गीता श्रीकृष्णमुखें प्रगटली शुद्ध ।
यालागीं गीतार्थ अगाध । धडौते वेद तेणें जाहले ॥ २७९ ॥
वेदें आप्त केले तिनी वर्ण । दुरावले स्त्रीशूद्रादि जन ।
न शिवेचि त्यांचे कान । हें वेदांसी न्यूनपण पैं आलें ॥ २८० ॥
तें वेदाचें फेडावया उणें । गीता प्रगट केली श्रीकृष्णें ।
गीतेचेनि श्रवणें पठणें । उद्धरणें समस्तीं ॥ २८१ ॥
अर्जुनाचे प्रीतीकारणें । गीतार्थ प्रकाशिला श्रीकृष्णें ।
ते गीतेचेनि श्रवणें पठणें । उद्धरणें जडजीवीं ॥ २८२ ॥
असो अगाध गीतामहिमान । तेणें गीतार्थें तो अर्जुन ।
करूनि आपुलें सांत्वन । जाहला सावधान प्रकृतिस्थ ॥ २८३ ॥

बन्धूनां नष्टगोत्राणामर्जुनः सांपरायिकम् ।
हतानां कारयामास यथावदनुपूर्वशः ॥ २२ ॥

यादव निमाले कुळवंशेंसीं । गोत्रज नाहीं कर्मांतरासी ।
वज्र राहिला द्वारकेसी । ते विधी अर्जुनासी करणें पडली ॥ २८४ ॥
'मी पावलों निष्कर्म ब्रह्म । तो मी न करीं अंत्येष्टीकर्म' ।
ऐसा ज्ञानगर्वोपक्रम । तोही सूक्ष्म भ्रम अर्जुनीं नाहीं ॥ २८५ ॥
'कर्मण्यकर्म यः पश्येत्' । हा अर्जुनास बाणला पूर्णदंश ।
तेणें तो अंत्येष्टीकर्मास । स्वयें सावकाश करिता जाहला ॥ २८६ ॥
प्रथम ज्येष्ठांचें दहन । पाठीं कनिष्ठांचें जाण ।
तैसेंचि करी पिंडदान । तिळतर्पण सर्वांचें ॥ २८७ ॥
उत्तरक्रिया करूनि संपूर्ण । द्वारकेसी आला अर्जुन ।
तेथेंही वर्तलें आने आन । समुद्र दारुण क्षोभला ॥ २८८ ॥

द्वारकां हरिणा त्यक्तां समुद्रोऽप्लावयत्क्षणात् ।
वर्जयित्वा महाराज श्रीमद्‌भगवदालयम् ॥ २३ ॥
नित्यं सन्निहितस्तत्र भगवान् मधुसूदनः ।
स्मृत्याशेषशुभहरं सर्वमङ्गलम् ॥ २४ ॥

द्वारका सांडूनि गेला श्रीकृष्ण । तेथें समुद्र येऊनि आपण ।
बुडविली न लागतां क्षण । पळाले जन हाहाभूत ॥ २८९ ॥
द्वारका बुडविली संपूर्ण । राखिलें भगवंताचें स्थान ।
जो आला पाताळींहून । कुशनिर्दळण करावया ॥ २९० ॥
तें भगवंताचें स्थान । समुद्र न करीचि निमग्न ।
तेथें हरीचें सन्निधान । नित्य जाण स्फुरद्रूप ॥ २९१ ॥
ज्याचें करितांचि स्मरण । महापातकां निर्दळण ।
सकळ मंगळाचें आयतन । तें हरीचें स्थान उरलें असे ॥ २९२ ॥
ते द्वारकेमाजीं नित्यपूजा । अद्यापि होतसे गरुडध्वजा ।
ऐक परीक्षिती महाराजा । तें अधोक्षजाचें स्थान ॥ २९३ ॥

स्त्रीबालवृद्धानादाय हतशेषान् धनञ्जयः ।
इन्द्रप्रस्थं समावेश्य वज्रं तत्राभ्यषेचयत् ॥ २५ ॥

एवं द्वारका जालिया निमग्न । उरले बाल वृद्ध स्त्रीजन ।
त्यांसी घेऊनियां अर्जुन । निघाला आपण इंद्रप्रस्था ॥ २९४ ॥
यादव प्रभासापर्यंत । गेले ते निमाले समस्त ।
उरले जे द्वारकेआंत । वज्रादिकांसमवेत अर्जुन निघे ॥ २९५ ॥
एवं घेऊनियां समस्तांसी । पार्थ आला इंद्रप्रस्थासी ।
राज्यधर यादववंशीं । तेथ वज्रासी अभिषेकी ॥ २९६ ॥
अनिरुद्धाचा पुत्र वज्र । यादववंशीं राज्यधर ।
अभिषेकूनि अर्जुनवीर । निघे सत्वर धर्माप्रती ॥ २९७ ॥

श्रुत्वा सुहृद्वधं राजन्नर्जुनात्ते पितामहाः ।
त्वां तु वंशधरं कृत्वा जम्मुः सर्वे महापथम् ॥ २६ ॥

निजधामा गेला श्रीपती । अर्जुनें सांगतां धर्माप्रती ।
तुज राज्य देऊनि परीक्षिती । लागले महापंथीं तत्काळचि ॥ २९८ ॥
निजधामा गेला श्रीकृष्ण । ऐकतां कुंत्या वनीं सांडिला प्राण ।
द्रौपदीसहित पांचही जण । महांपथीं जाण निघाले ॥ २९९ ॥

य एतद्देवदेवस्य विष्णोः कर्माणि जन्म च ।
कीर्तयेत् श्रद्धयामर्त्यः सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ २७ ॥

देवाधिदेव सर्वेश्वर । त्याचे मत्स्यकूर्मादि अवतार ।
जन्मकर्मादि नाना चरित्र । गाती ते पवित्र पुण्यराशी ॥ ३०० ॥