मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या १ ते १००

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥

ॐ नमो जी गुणातीता । व्यक्तिरहिता अव्यक्ता ।
तुजमाजीं नाहीं द्वैतकथा । अद्वैततारहिवासी ॥ १ ॥

हे ओंकारस्वरूपा गुणातीता ! तुला नमस्कार असो. हे व्यक्तिरहिता ! हे अव्यक्ता ! तुझ्यामध्ये द्वैताची गोष्टच नाही. तूं अद्वैतामध्येच राहणारा आहेस १.

तुझा अद्वैत निजनिर्वाहो । तेथ नाहीं देवी देवो ।
उदय-अस्तांचा अभावो । रविचंद्रांसी ठावो असेना ॥ २ ॥

अद्वैत हेच तुझें स्वतःचे ठिकाण आहे. तेथे देवी-देव इत्यादि भेद नाहीत. तेथे उदय-अस्त नाहीत, कारण सूर्य आणि चंद्र ह्यांना तेथे जागाच नाही २.

तेथ सशब्द हारपला वेदू । बुद्धीसी मिथ्या बोधू ।
तिळभरी नाहीं भेदू । अद्वयानंदू एकला ॥ ३ ॥

तेथे शब्दासह वेद लीन झाला. बुद्धीला ज्ञान हें मिथ्या वाटू लागले. तेथें तिळभरही भेद नाही. एक अद्वयानंदच भरलेला आहे ३.

ऐसिया अद्वैतपणीं । प्रकृतिपुरुषांची कहाणी ।
सांगिजे केवळ अज्ञानीं । ज्ञातेपणीं चातुर्यें ॥ ४ ॥

अशा अद्वैतपणामध्ये प्रकृतिपुरुषांची कहाणी केवळ अज्ञानी लोकांनीच ज्ञातेपणाचा मोठा आव आणून आणि चातुर्याने सांगावी ४.

जेथ मीतूंपणा नाहीं ठावो । तेथ प्रकृतिपुरुषां केवीं निर्वाहो ।
ज्याचा नाहीं गर्भसंभवो । त्याचें जातक पहा हो वर्तविती ॥ ५ ॥

कारण वास्तविक जेथें मीपणा व तूंपणा यांना स्थान नाही, तेथें प्रकृति आणि पुरुष यांना स्थान कोठून मिळणार? जो कधीं गर्भातसुद्धा असण्याचा संभव नाही, त्याची जन्मपत्रिका वर्तवितात पाहा ! ५.

जें जन्मलेंचि नाहीं । त्याचें श्राद्ध करावें कायी ।
हें ज्ञात्यासी पुसतां पाहीं । ठेवितां ठायीं ठाके ना ॥ ६ ॥

जो जन्मालाच आला नाही, त्याचे श्राद्ध करावें काय ? हे ज्ञात्यांना विचारले असतां काही ठिकाण लागत नाहीं ६.

वांझेच्या पुत्राचा विवाहो । समारंभ चला पहा हो ।
नेणा साच जाणा वावो । तैसा निर्वाहो प्रकृतिपुरुषां ॥ ७ ॥

अहो ! वांझेच्या मुलाचा विवाह आहे, तो समारंभ पाहावयाला चला ! असे म्हटले तर तो अज्ञान्यास खरा व ज्ञान्यास खोटा असतो, तसाच प्रकार प्रकृति-पुरुषांचा आहे ७.

ऐसें नसतेंचि नाथिलें । साचाचे परी नांदविलें ।
एकीं अनेकत्व दाविलें । एकपण संचलें न मोडतां ॥ ८ ॥

असे केवळ नसलेलेच, मिथ्या, पण ते खऱ्याप्रमाणे वागविलें ; आणि एकांतच अनेकपणा दाखविला, तरीही त्याचे एकपण न मोडता तसेंच राहिले ८.

ऐसा एकपणें एकुलता । तोचि आपण आपली झाला कांता ।
आपुले कांतेचा आपण भर्ता । अतिलाघवता अतर्क्य ॥ ९ ॥

असा एकपणाने एकच असून तोच आपली आपण पत्नी झाला. आणि आपल्या पत्नीचा पतीही आपणच झाला. हे विलक्षण लाघव अतर्क्य आहे ९.

जेवीं अर्धनारिनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी ।
तेवीं प्रकृति पुरुष संसारीं । एकाकारीं नांदत ॥ १० ॥

ज्याप्रमाणे अर्धनारीनटेश्वराच्या मूर्तीत जो पुरुष तोच स्त्री असतो, त्याप्रमाणे संसारांत प्रकृति आणि पुरुष एकरूपानेच नांदत असतात १०.

तो पुरुष ते पतिव्रता । दोघां अनन्य प्रीति एकात्मता ।
येरयेरां वेगळीकता । पाऊल सर्वथा न घालिती ॥ ११ ॥

तो पुरुष आणि ती पतिव्रता ह्या दोघांची एकात्मभावाने अत्यंत प्रीति आहे. ती परस्परांपासून वेगळी होऊन कधी पाऊलसुद्धा टाकीत नाहींत ११.

दोघां एकत्र सदा असणें । दोघासीं एकचि नेसणॆं ।
दोघां एके सत्ता बैसणें । दोघां एकचि प्राणें वर्तती ॥ १२ ॥

दोघांचे सदोदित एकत्रच राहणे असते; दोघांना नेसणे एकच ; दोघांचे बसणे एकाच सत्तेखाली असते ; आणि दोधे एकाच जीवाने राहातात १२.

दोघां एकचि देखणें । दोघां एकचि चाखणें ।
दोघां एकचि बोलणें । दोघां करणें एकचि ॥ १३ ॥

दोघांचे पाहाणे एकच, दोघांचे खाणे एकच ; दोघांचे बोलणे एकच आणि दोघांचे करणेही एकच १३.

कैशी दोघां प्रीति अलोलिक । येरयेरांवीण न घेती विख ।
येरयेरांवीण न चाखिती उदक । येरयेरेंवीण देख आंधळीं ॥ १४ ॥

दोघांचे प्रेम कसें अलौकिक आहे! ती एकमेकांशिवाय विषसुद्धा घ्यावयाची नाहीत. ती एकमेकांशिवाय पाणीही पीत नाहीत. ती एकमेकांशिवाय आंधळींच असतात पाहा १४.

नवल बाइलेचें करणें । नपुंसका पुरुषत्व इणें देणें ।
मग तिचेनि अधीनपणें । पुरुषें नांदणें सर्वदा ॥ १५ ॥

त्यांत बायकोचे कृत्य तर विलक्षणच ! त्या नपुंसकाला हिने पुरुषत्व द्यावयाचे, आणि मग तिच्याच आधीन होऊन पुरुषाने सदोदित राहावयाचे ! असा प्रकार होतो १५.

मग हा तिचेनि डोळां देखे । मग हा तिचेनि बोले मुखें ।
तिचोनि भोगी हा सुखदुःखें । बंधमोक्ष चाखे तिचेनि ॥ १६ ॥

मग हा तिच्याच डोळ्यांनी पाहातो, मग हा तिच्याच तोंडाने बोलतो, तिच्यामुळेच हा सुखदुःखें भोगतो, तिच्यामुळेच बंधमोक्ष भोगतो १६,

तिचेनि म्हणवी मी ब्रह्म । तिचेनि करी हा कर्माकर्म ।
तिचेनि भोगी हा मरणजन्म । धर्माधर्मविभागें ॥ १७ ॥

तिच्यामुळेच 'मी ब्रह्म' असें म्हणवितो, तिच्यामुळे हा कर्माकर्म करतो, आणि तिच्यामुळेच हा धर्माधर्माच्या परिणामाप्रमाणे मरण आणि जन्म भोगतो १७,

तिचेनि यासी पाप घडे । तिचेनि यासी पुण्य जोडे ।
तिचेनि हा महत्त्वा चढे । तिचेनि पडे अधःपातीं ॥ १८ ॥

तिच्यामुळेच याला पातक घडते, तिच्यामुळेच याला पुण्य मिळते, तिच्यामुळेच हा महत्त्वाला चढतो, आणि तिच्यामुळेच अधःपाताने पडतो १८.

एथवरी अतिप्रीतीं । वाढविली निजप्रकृती ।
प्रकृति पातिव्रत्यस्थिती । वश्य निजपती तियें केला ॥ १९ ॥

येथपर्यंत अत्यंत प्रीतीने आपली प्रकृति त्या पुरुषाने वाढविली; आणि प्रकृतीही पतिव्रताधर्मानं राहून तिने आपला पति अगदी आपल्याला वश करून ठेविला १९.

नवल दोघांची सोयरिकी । दोघीं भावंडें होती सखीं ।
तो बाप ते त्याची लेंकी । पाहतां विवेकीं तो पुत्र तिचा ॥ २० ॥

त्या दोघांचे नातेही मोठे आश्चर्यकारक आहे. ही दोघेही सख्खी भावंडे होती. किंवा तो बाप आणि ती त्याची कन्या. आणखी विचार केला तर तो तिचा पुत्रही होतो ! २०.

यापरी अगम्यागमन । तिंहीं दोघीं करूनि जाण ।
वाढविले अनेक जन । तिसरेपण नातळतां ॥ २१ ॥

ह्याप्रमाणे त्या दोघांनी अगम्यागमन (ज्या स्त्री-पुरुषांशी संभोग करणे निषिद्ध असते, त्याच्याशी संभोग करणे ) करून तिसरेपणाचा संपर्क न होऊ देतां अनेक लोक उत्पन्न केले २१.

ऐसा अव्यभिचारी व्यभिचारू । करूनि वाढविला संसारू ।
तो अतिअतर्क्य अगोचरू । अगम्य दुर्धरू शिवादिकां ॥ २२ ॥

असा अव्यभिचाररूपी व्यभिचार करून हा संसार वाढविला आहे. तो शंकर इत्यादिकांनाही अत्यंत अतर्क्य, अगोचर, अगम्य व दुर्धर असा आहे २२.

हा निजशक्तिप्रकृतिमेळें । भोगी शिवत्वाचे सोहळे ।
प्रिया न देखतां तात्काळें । सांडी सगळें शिवत्व ॥ २३ ॥

हा आपलीच शक्ति जी प्रकृति तिच्या संगतीने शिवपणाचे सारे सोहळे भोगतो, आणि त्याची प्रिया त्याला क्षणभरही दिसली नाही तरी तो आपले सर्व शिवत्व सोडून देतो २३.

ज्यासी गांवठाव ना जीवमेळ । रूपनांव ना काळवेळ ।
ऐसाही प्रकृती केवळ । केला सबळ निजगुणीं ॥ २४ ॥

ज्याला गांव नाही, ठाव नाहीं, जिवाचे ठिकाण नाही, रूप नाही, नांव नाही, काळ नाही, वेळ नाही, असा हा असतांही प्रकृतीने केवळ आपल्या गुणांनीच त्याला प्रबळ केलें आहे २४.

प्रकृती निजगुणास्तव । निजभर्ता केला सावेव ।
वर्ण व्यक्ति रूप नांव । नाना वैभवविलासें ॥ २५ ॥

प्रकृतीने आपल्या गुणांनीच वर्ण, व्यक्ति, रूप, नांव, इत्यादि नानाप्रकारच्या वैभवविलासांनी आपल्या पतीला स्वरूप दिलें २५.

तंव पूर्णत्व लोपोनियां शिवें । अंगावरी वाढविलें शांभवें ।
येरी पतिव्रता आहेवें । रूपें नांवें शिव पूजी ॥ २६ ॥

तेव्हां शिवाने आपला पूर्णपणा सोडून आपल्या अंगावर शिवत्व वाढविले, आणि ती प्रकृति अहेव पतिव्रता राहून रूपाने आणि नांवाने शिवाची पूजा करते २६.

दोघांपासूनि झालें जग । परी न दिसे तिसरा भाग ।
न तुटे अनन्यमिळणीयोग । भिन्न विभाग दाखवितां ॥ २७ ॥

त्या दोघांपासूनच हे जग झाले आहे. पण त्यांत तिसरा कसलाही भाग दिसत नाही, व भिन्न विभाग दाखविण्याचा प्रयत्न केला असता अनन्य भावाने झालेले ऐक्य दुभंग होत नाही २७.

त्रैलोक्य पाहतां साङ्ग । न दिसे तिसरें अंग ।
दोघीं दुमदुमीत जग । भरलें चांग दुबंधीं ॥ २८ ॥

सर्व त्रिभुवन पाहिले असतां तिसरे अंग दृष्टीस पडत नाही. प्रकृति आणि पुरुष या दोघांनींच जग गजबजून गेले आहे. दोघांच्या मिलाफानेंच तें सुंदर रीतीने भरून राहिले आहे २८.

दोघां अतिप्रीति ऐशी । अनन्यमिळणी अनन्यासी ।
दोघें अणूमाजीं सावकाशीं । निजरहिवासी नांदत ॥ २९ ॥

दोघांची अत्यंत प्रीति अशी आहे की, ती अनन्यभावाने एकमेकांशी चिकटूनच असतात. एका अणूएवढ्या जागेत देखील ती दोघे आपल्या वतनदारीच्या जाग्याप्रमाणे नांदत असतात २९.

पतीवीण ते पतिव्रता । सगळीचि विरे सर्वथा ।
प्रियेवीण असतचि नसता । होय कांहीं नव्हतां भर्तारू ॥ ३० ॥

पति नसेल तर ती पतिव्रता निखालस नाहीशीच होऊन जाईल. आणि पति आपल्या स्त्रीशिवाय असून नसल्यासारखाच होईल. तो वास्तविक काही न होतांच पति झाला आहे ३0.

शिव निःसंग जो पैं सदा । क्रियाकरणेंवीण नुसधा ।
त्यासीही अतिप्रीतीं निजप्रमदा । सुखदुःखबाधा भोगवी ॥ ३१ ॥

खरोखर शिव म्हटला म्हणजे जो सदोदित निःसंग, केवळ कोणतेही कर्म केल्याशिवायच असा असतो. परंतु त्याची श्री आपल्या प्रेमपाशाने त्यालाही वश करून घेऊन अनेक सुखदुःखांचा त्रासही भोगावयास लावते ३१.

यापरी निजनोवरा । प्रकृती गोंविला घरचारा ।
मग घरवातेचा थारा । त्याच्याचि शरीरावरी केला ॥ ३२ ॥

याप्रमाणे प्रकृतीने आपला नवरा गृहाचारांत गुंतविला आणि मग ती त्याच्याचवर प्रपंचाचा अधिकार गाजवू लागली ३२.

प्रकृति पतिव्रता अवंचक । कर्माकर्मीं शिणोनि अनेक ।
सुखदुःखांची परवडी देख । अर्पी आवश्यक निजकांता ॥ ३३ ॥

प्रकृति ही पतिव्रता असून ती नवऱ्याशी अगदी प्रतारणा करीत नाही. ती अनेक कर्माकर्मामध्ये कष्ट सोसून अनेक प्रकारची सुखदुःखें आपल्या पतीला अवश्य देते ३३.

नवल तें मीं सांगावें काये । स्त्री जोडी तें पुरुष खाये ।
तियेवीण तो पाहें । कंहीं न लाहे कवडाही ॥ ३४ ॥

आणखी आश्चर्य तें मी काय सांगू ? बायको जें मिळवील तेच नवरा खातो. कारण असें पाहा की, तिच्याशिवाय त्याला एक कवडीसुद्धा मिळत नाही ३४.

प्रकृति पतिव्रताशिरोमणी । कांत वश्य करोनि निजगुणीं ।
वासना सूक्ष्म सेवया अनुदिनीं । भोगवी सुगरणी भर्ताराकरवीं ॥ ३५ ॥

प्रकृति ही पतिव्रतांमध्ये अगदी श्रेष्ठ आहे. तिने आपल्या गुणांनीच आपल्या पतीला वश केले आहे. आणि रात्रंदिवस ती सुगरण नवऱ्याकडून सूक्ष्म वासनातंतुरूप शेवया सेवन करविते ३५.

तेथ प्रकृतीचेनि गदारोळें । भवाब्धीं जलक्रीडा खेळे ।
प्रकृति पुरुषातें बुडवी बळें । पुरुष एकें काळें प्रकृति बुडवी ॥ ३६ ॥

जेव्हां प्रकृतीच्या धाकाने तोही संसारसमुद्रामध्ये जलक्रीडा करू लागतो, तेव्हां प्रकृति ही बळानेच पुरुषाला त्यांत वुडविते. एकादे वेळी पुरुषही प्रकृतीला बुडवितो ३६.

ऐशा प्रकृतीच्या संगाआंत । पुरुषास लाविलें पंचभूत ।
जन्ममरणांच्या बुड्या देत । अवस्थाभूत होऊनी ॥ 37 ||

अशा प्रकृतीच्या संगतीमध्ये पुरुषाच्या मागें पंचभूर्ते लागतात, तेव्हा तो अवस्थाभूत (साकार) होऊन जन्ममरणांच्या मुख्या देत बसतो ३७.

ऐसा प्रकृतिचिया भिडा । पुरुष केवळ झाला वेडा ।
निजत्व विसरोनि बापुडा । केला गाढा अतिदीन ॥ ३८ ॥

असा प्रकृतीच्या भिटेनें पुरुष हा केवळ वेडा बनला, आणि विचारा आपलें मूलरूप विसरून गेल्यामुळे प्रकृतीने त्याला अत्यंत दीन बनविले ३८.

ऐसा विसरोनि पूर्णत्वासी । जीवशिवद्वंद्वें स्वयें सोशी ।
त्यासी न्यावया निजत्वासी । गुणिया पूर्णांशीं गुरुरावो ॥ ३९ ॥

ह्याप्रमाणे पूर्णपणाला विसरून जाऊन जीव आणि शिव के भेद तो स्वत:च सोशीत बसतो. त्याला पुन्हा आपल्या मूळस्वरूपात न्यावयाला गुरुराज हाच पूर्णपणे कुशल आहे ३९.

ज्याचे वचनमात्रें पहा वो । जीवाचा हारपे जीवभावो ।
शिवा शिवपदीं ठावो । ज्याचा वचनगौरवो नांदवी ॥ ४० ॥

अहो पाहा! ज्याच्या एका शब्दाबरोबरच जीवाचा जीवपणा नाहीसा होतो, आणि शिवाला शिवपदावर जागा मिळते, इतका ज्याच्या वचनाचा प्रभाव असतो ४०.

ज्याची भावार्थें ऐकतां गोठी । अहंकारू निमे उठाउठी ।
जन्ममरणांसी पडे तुटी । न दिसे दृष्टीं भवभय ॥ ४१ ॥

ज्याचा उपदेश भक्तिभावाने ऐकला असता अहंकार त्वरित नाश पावतो, जन्ममरणाचा फेरा चुकतो, आणि संसाराचे भय दृष्टीला दिसतमुखा नाही ४१.

ज्याचिया कृपादृष्टिपुढें । जीवशिवांचें फिटे बिरडें ।
माया मिथ्यात्वें समूळ उडे । पूर्णत्वाचें उघडे भांडार ॥ ४२ ॥

ज्याच्या कृपादृष्टीपुढे जीव आणि शिव यांची गांठ तुटून जाते, माया ही मिथ्या होऊन पूर्णपणे उगन जाते आणि पूर्णत्वाचे भांडार उघडते ४२.

शिवू भुलविला शिवत्वासी । यावया तो निजपदासी ।
आज्ञा जैं पुसे सद्‌गुरूसी । तैंचि शिवासी शिवत्व ॥ ४३ ॥

शिव हा शिवत्वापासून भुलन दूर गेला म्हणजे आपल्या मूळस्वरूपी परत येण्यासाठी जेव्हां गुरूपाशी आज्ञा मागतो, तेव्हाच त्या शिवाला मूळचें शिवस्वरूप प्राप्त होते ४३.

एवढी महिमा सद्‌गुरूसी । वचनें केवीं वानूं त्यासी ।
तंव वानिते वाणीनें वानावयासी । वदवी वाचेसी गुरुरावो ॥ ४४ ॥

एवढा सद्गुरूचा महिमा आहे. त्याचे वर्णन मी शब्दांनी कसे करावें ! पण गौरवाच्या वाणीनें वर्णन करावयाला माझ्या मुखाला गुरुराजच वदवितो ४४.

तेथ एक मी वानिता । हें कोणें घ्यावें आपुले माथां ।
गुरूनें हरितली अहंता । तेथ मी एक कर्ता घडे केवीं ॥ ४५ ॥

त्यांत मी एक वर्णन करणारा, हें श्रेय आपल्या माथीं कोणी घ्यावें ? गुरुनें सर्व अहंताच हिरावून घेतली, तेव्हा मी एक कर्ता असे कसे होणार? ४५.

तेथ मीपणें घ्यावी अहंता । तंव गुरूचि मीपणाआंतौता ।
गुरूवेगळा ठाव नाहीं रिता । मीपणाचे माथां गुरुरावो ॥ ४६ ॥

बरें, अशा प्रसंगी मीपणाने अहंता स्वीकारावी, तर मीपणाच्या आंत गुरूच राहिलेला आहे. गुरूशिवाय रिकामी जागा नाहींच, तेव्हां मीपणाच्या माथ्यावरही गुरुराजच आहे ४६.

माझें जें कां मीपण । तें सद्‌गुरु झाला आपण ।
तेव्हां रूप एक नांवें भिन्न । एका जनार्दन एकत्वें ॥ ४७ ॥

माझे जें मीपण आहे, तें सद्गुरू आपणच झाला आहे. तेव्हां आम्हां दोघांचं रूप एक असून नांवें मात्र भिन्न आहेत. बाकी एका आणि जनार्दन दोघेही ऐक्यरूपाने एकच आहेत ४७.

अवघा जनार्दनचि देखा । तोचि उपनांवें झाला एका ।
तेणें नामें श्री भागवत देखा । देशभाखा अर्थवी ॥ ४८ ॥

अहो, सर्वत्र जनार्दनच आहे, पण तोच उपनावाने एकनाथ झालेला आहे. आणि त्याच्याच नावाने पाहा ! श्रीमद्भागताचा अर्थ देशी भाषेत सांगविला ४८.

तेविसावे अध्यायाचे अंतीं । देवो बोलिला उद्धवाप्रती ।
द्वंद्वभोगांची निजप्राप्ती । साहावी शांती धरोनि ॥ ४९ ॥

आता तेविसाव्या अध्यायाचे शेवटी देव उद्धवाला असें म्हणाला होता की द्वंद्वभोग आपल्याला प्राप्त झाले असता ते शांति धरून सहन करावे ४९.

ज्यांसी बाणली अढळ शांती । ते मज अजितातें जिंकिती ।
तेचि साचार परमार्थी । स्वमुखें श्रीपति बोलिला ॥ ५० ॥

ज्यांच्या ठिकाणी अढळ शांति बाणलेली असते, ते मला अजिंक्यालाही जिंकतात. तेच खरोखर परमार्थसाधक होत असें श्रीकृष्णाने स्वत:च्या. मुखानेच सांगितले ५०.

तें ऐकोन कृष्णवचन । उद्धवाचें दचकलें मन ।
द्वंद्वसहिष्णुता अतिकठिण । कैसोनि आपण साहावी ॥ ५१ ॥

तें कृष्णाचे भाषण ऐकून उद्धवाचे मन दचकलें. त्याला वाटले की, हे भेदाभेद सहन करण्याचे काम मोठे बिकट दिसते. ते आपल्याला कसें साधणार ! ५१.

द्वंद्वसहिष्णुतासाधन । पुसतां उबगेल श्रीकृष्ण ।
ऐशिया भिडा उद्धव पूर्ण । धरोनि मौन राहिला ॥ ५२ ॥

बरें, भेदाभेद सहन करावयाला साधन काय? असे विचारले असतां श्रीकृष्ण रागावेल. अशा संकोचानें उद्धव अगदी मौनच धरून राहिला ५२.

तो उद्धवाचा अभिप्रावो । जाणोनियां देवाधिदेवो ।
द्वंद्वसहिष्णुताउपावो । समूळ पहा वो सांगत ॥ ५३ ॥

उद्धवाचा तो हेतु देवाधिदेव श्रीकृष्णांनी ओळखून द्वंद्वांच्या सहनशीलतेचा उपाय मुळापासून सांगितला ५३.

अद्वयत्वें परिपूर्ण । प्रकृतीहूनि पुरुष भिन्न ।
हें आकळल्या निजज्ञान । द्वंद्वबंधन बाधीना ॥ ५४ ॥

पुरुष हा अद्वयगुणाने परिपूर्ण असून तो प्रकृतीहून भिन्न आहे हे आत्मज्ञान मनात ठसलें असतां द्वंद्वांची बाधा होत नाही ५४.

द्वंद्वें जिणावया पूर्ण । प्रकृतिपुरुषविवंचन ।
उद्धवें न करितां प्रश्न । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ५५ ॥

ह्याकरितां द्वंद्वे पूर्णपणे जिंकण्यासाठी प्रकृतिपुरुषांचे विवेचन उद्धवाने विचारले नसतांच श्रीकृष्ण स्वतः सांगत आहे ५५.

भक्तअंतरींचे जाणता । यालागीं अंतर्यामी तत्त्वतां ।
तो निजभक्तांचिया स्वार्था । पूर्ण परमार्थ सांगत ॥ ५६ ॥

श्रीकृष्ण हा भक्तांच्या अंत:करणांतले जाणणारा, म्हणूनच तो खरोखर भक्तांचा अंतरात्मा होय. तो आपल्या भक्तांच्या कल्याणाकरितां पूर्ण परमार्थ सांगत आहे ५६.

निजभक्तांचें मनोगत । जाणोनियां श्रीकृष्णनाथ ।
करावया भक्तहित । कृपेनें सांगत कृपाळू ॥ ५७ ॥

आपल्या भक्तांचे मनोगत जाणून कृपाळू श्रीकृष्ण त्या भक्तांचे हित करण्यासाठी कृपा करून सांगत आहे ५७.

जगीं धन्य भाग्य उद्धवाचें । कृष्ण दैवत तिहीं लोकींचें ।
कृपा वोरसोनियां साचें । प्रकृतिपुरुषांचें निज सांगे ॥ ५८ ॥

जगामध्ये उद्धवाचे भाग्य मोठे धन्य होय. कारण, त्रिभुवनाचे दैवत जो श्रीकृष्ण तो खरोखर कृपेचा वर्षाव करून प्रकृतिपुरुषाचे गुह्य त्याला सांगू लागला ५८.

आशंकेचें निरूपण । उद्धवें न सांगतांही जाण ।
तें जाणोनियां श्रीकृष्ण । कृपा निरूपण निरूपी ॥ ५९ ॥

उद्धवाने आपल्या शंकेचे विशेष वर्णन न सांगताही, ती शंका लक्षात आणून श्रीकृष्ण कृपा करून निरूपण सांगू लागला ५९.

कृष्ण म्हणे ज्यासी तारीन । तो पहिलाचि तरला जाण ।
करावया जगाचें उद्धरण । कृपें श्रीकृष्ण बोलत ॥ ६० ॥

कृष्ण ज्याला तारीन असें म्हणेल तो आधीच तरला म्हणून समजावे. सर्व जगाचा उद्धार करण्यासाठी श्रीकृष्ण कृपा करून बोलू लागला ६०.

धेनु वत्साचेनि लोभें । जेवीं घरापुरतें दुभे ।
तेवीं उद्धवाचेनि वालभें । जग पद्मनाभें उद्धरिलें ॥ ६१ ॥

गाय वासराच्या लोभाने ज्याप्रमाणे सर्व घराला दूध पुरविते, त्याप्रमाणे पद्मनाभ कृष्णांनी उद्धवाच्या आवडीने सर्व जग उद्धरले ६१.

श्रीभगवानुवाच -
अथ ते संप्रवक्ष्यामि सांख्यं पूर्वैर्विनिश्चितम् ।
यद्विज्ञाय पुमान् सद्यो जह्याद् वैकल्पिकं भ्रमम् ॥ १ ॥

[श्लोक १ ] श्रीभगवान म्हणतात, प्राचीन काळच्या ऋषींनी ज्याचा निश्चय केला आहे, ते सांख्यशास्त्र मी तुला सांगतो हे जाणले असता मनुष्य काल्पनिक भेदरूप भ्रम ताबडतोब सोडून देतो. (१)

जो योगियांचां योगेंद्र । जो ज्ञानियांचा ज्ञानेंद्र ।
जो भक्तचित्तचकोरचंद्र । जो यादवेंद्र यदुवंशीं ॥ ६२ ॥

जो योग्यांचा योगींद्र , जो ज्ञान्यांचा ज्ञानेंद्र, जो भक्तचित्तरूप चकोराचा चंद्र, जो यदुवंशांतला यादवेंद्र ६२,

जो प्रकृतिपुरुषांहूनि पर । तो स्वयें बोले शार्ङ्गधर ।
उद्धवा द्वंद्वसहनप्रकार । अतिगुह्य विचार अवधारीं ॥ ६३ ॥

जो प्रकृति-पुरुषांहूनही भिन्न, तो श्रीकृष्ण स्वतः म्हणाला की,- उद्धवा ! द्वंद्वे सहन करण्याच्या प्रकाराचा अत्यंत गुह्य विचार तुला आता मी सांगतों, ऐक ६३.

जें ऐकतांचि निरूपण । सुखदुःखातीत आपण ।
हे संपूर्ण पावे खूण । तें गुह्य ज्ञान अवधारीं ॥ ६४ ॥

जें निरूपण ऐकताच आपण सुखदुःखांपासून अगदी निराळे आहों हा विचार पूर्णपणे मनात ठसतो, तें गुह्य ज्ञान ऐक ६४.

मी कपिलरूपें अवतरूनी । प्रकृतिपुरुष विवंचोनी ।
उपदेशिली निजजननी । ते जुनी कहाणी सांगेन ॥ ६५ ॥

मी कपिलऋषीच्या रूपाने अवतार घेऊन आपल्या आईला (देवहूतीला ) प्रकृतिपुरुषाचा सविस्तर विचार सांगून उपदेश केला. तीच पूर्वीची गोष्ट सांगेन ६५.

जे परिसतां सावधान । स्वयें होइजे ज्ञानसंपन्न ।
पुरुषाहूनि प्रकृति भिन्न । सुखदुःख जाण तीपाशीं ॥ ६६ ॥

जी गोष्ट ऐकिली असतां ऐकणारा मनुष्य स्वतःच ज्ञानसंपन्न होतो. पुरुषाहून प्रकृति ही भिन्न आहे, आणि सर्व सुखदुःख तिच्यापाशी आहे हे लक्षात ठेव ६६.

सुखदुःखें मायिक पूर्ण । ऐसें ज्यासी कळलें ज्ञान ।
तेव्हां भवभयभ्रम दारुण । तत्काळ जाण तो सांडी ॥ ६७ ॥

सुखदुःखें जी आहेत. ती पूर्णपणे मायिक आहेत असें ज्ञान ज्याला झालें, तो त्याच वेळी संसाराच्या भयाचा भयंकर भ्रम तत्काळ सोडून देतो ६७.

जेवीं मोतियांची कंठमाळा । भ्रमें सर्प भासली डोळां ।
ते भ्रमांतीं घालिती गळां । न बाधी कंटाळा सर्पभायाचा ॥ ६८ ॥

ज्याप्रमाणे मोत्यांचा हार भ्रमाने डोळ्यांना सापासारखा भासला, तरी तो भ्रम दूर झाल्यानंतर तो हार गळ्यात घालतात व मग कांहीं सर्पाच्या भयाचा त्रास बाधत नाही ६८,

तेवीं शिवशक्तिविवंचन । तुज मी सांगेन संपूर्ण ।
जें आकर्णितां सावधान । द्वंद्वें सकारण हारपती ॥ ६९ ॥

त्याप्रमाणे शिव आणि शक्ति यांचा विचार मी तुला सर्व सांगतो. जो विचार नीट लक्ष लावून ऐकला असतां द्वंद्वे सर्वस्वी नाहीशी होऊन जातात ६९.

ब्रह्म सुखरूप एकलेपणीं । तेथ प्रकृतिपुरुष कैंचीं दोनी ।
द्वंद्वसुखदुःखें ज्यापासोनी । त्रिभुवनीं न समाती ॥ ७० ॥

ब्रह्म हे आनंदरूप एकटें एक आहे. ज्यांच्यापासून झालेली द्वंद्वांची सुखदुःखें त्रिभुवनांतसुद्धा सामावत नाहीत, अशी प्रकृति आणि पुरुष दोन आली कोठून ? ७०.

तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण ।
प्रकृतिपुरुषांचें जन्म जाण । तें मुख्य कारण सुखदुःखां ॥ ७१ ॥

त्याच अर्थाचे निरूपण श्रीकृष्ण स्वतः सांगत आहे. प्रकृतिपुरुषांचा जो जन्म आहे, तेच मुख्यत्वेकरून सुखदुःखांना कारण आहे ७१.

आसीज्ज्ञानमथो ह्यर्थ एकमेवाविकल्पितम् ।
यदा विवेकनिपुणा आदौ कृतयुगेऽयुगे ॥ २ ॥

[श्लोक २] अगदी सुरूवातील जेव्हा प्रलयकाल होता, तेव्हा ज्ञान आणि ज्ञेय हे सर्व मिळून एकच तत्त्व होते नंतर जेव्हा कृतयुग आले, तेव्हाही विवेकी लोकांच्या दृष्टीने एकच आत्मतत्त्व होते. (२)

जेवीं निजेल्या पुरुषाची छाया । पुरुषातळीं जाय लया ।
तेवीं सविकार गिळोनि माया । ब्रह्म एकल्या एकाकी ॥ ७२ ॥

ज्याप्रमाणे निजलेल्या पुरुषाची छाया त्याच्या आंगाखालीच नाहीशी होऊन जाते, त्याप्रमाणे सविकार माया गिळून टाकून ब्रह्म पुन्हा एकटे एकच शिल्लक राहते ७२.

ब्रह्म एकाकी परिपूर्ण । हेंही म्हणावया म्हणतें कोण ।
नाहीं नाम रूप व्यक्ति पूर्ण । ब्रह्मीं ब्रह्मपण स्फुरेना ॥ ७३ ॥

ब्रह्म एकटे असून ते परिपूर्ण आहे. पण असे म्हणावयाला म्हणणारे तरी कोण? त्याला नाम नाहीं, रूप नाहीं आणि पूर्ण व्यक्तित्वही नाही. पूर्ण ब्रह्माच्या ठिकाणी स्फुरणही नाहीं ७३.

तेथ नाहीं युगसंख्या काळ वेळ । नाहीं दिनमान घटिका पळ ।
नाहीं शून्यत्वें शून्य मंडळ । ब्रह्म केवळ परिपूर्णत्वें ॥ ७४ ॥

त्यांत युगांची संख्या नाही, काळ नाही व वेळही नाही. दिनमान नाही, घटका नाहीत, पळे नाहीत. शून्यपणानें शून्याचे मंडळही नाही. असें ब्रह्म केवळ परिपूर्ण स्वरूपाने आहे ७४.

तेथ मी ब्रह्म हें स्फुरे जें स्फुरण । तेंचि मायेचें मुख्य लक्षण ।
तेंचि प्रकृतिपुरुषांचें जन्मस्थान । जावळीं फळें जाण जन्मलीं ॥ ७५ ॥

त्यांत मी ब्रह्म असें जें स्फुरण होते, तेंच मायेचे मुख्य लक्षण होय. प्रकृति आणि पुरुष यांचे जन्मस्थान तेंच होय. तेथून ती आवळींजावळी फळे जन्माला आलेली असतात ७५.

जेवीं कां कवळूनियां कण । निकण कोंडा वाढे आपण ।
तेंवी पुरुषयोगें पूर्ण । प्रकृति जाण थोरावे ॥ ७६ ॥

ज्याप्रमाणे दाणा पोटांत धरून निःसत्त्व कोंडा स्वत: वाढतो, त्याप्रमाणेच पुरुषाच्या योगेंकरून ही प्रकृति पूर्णपणे वाढते, हे लक्षात ठेव ७६.

धरूनि गोडपणाचा सांठा । फणसाअंगीं वाढे कांटा ।
तेवीं पुरुषयोगें ताठा । चढला मोठा प्रकृतीसी ॥ ७७ ॥

गोडपणाचा साठा आंतील भागांत ठेवून फणसाच्या अंगावर बाहेरून कांटा वाढत असतो, त्याप्रमाणे पुरुषाच्या योगाने प्रकृतीलाही मोठा ताठा चढतो ७७.

जेवीं कां डोळींचेंचि जळ । गोठोनि डोळां होय पडळ ।
तेवीं ब्रह्मीं मायामळ । करी शबळ शुद्धासी ॥ ७८ ॥

ज्याप्रमाणे डोळ्यांतले पाणी गोठून डोळ्यांतच पडदा येतो, त्याप्रमाणे ब्रह्मामध्येही मायारूपी मळ सांठून तो शुद्ध ब्रह्मालाही मलिन करून सोडतो ७८.

पडळ डोळा मंद करी । माया निजानंद आवरी ।
वाढोनि त्याची त्याचिवरी । वेडा करी पुरुषातें ॥ ७९ ॥

डोळ्यावरील पडदा दृष्टीला मंदपणा आणितो, त्याप्रमाणे माया ही आत्मानंदाला आड येते. त्याचीच माया त्याच्यावरच वाढून पुरुषाला वेडा करून सोडते ७९.

ऐसें कर्तेनवीण आपसया । कार्यकारण जें आलें आया ।
त्यातें कृतयुग म्हणावया । वेदू लवलाह्या उदेला ॥ ८० ॥

असें कर्त्याशिवायच आपोआप जें कार्यकारण आकाराला आले, त्याला कृतयुग म्हणावयाला वेद तत्काल उद्युक्त झाला ८०.

अकार-उकार-मकारेंसीं । वेदू उपजे प्रकृतिपुरुषीं ।
जेवीं उकलल्या बीजासी । प्रथम ये त्यासी तिवणा डिरू ॥ ८१ ॥

'अ'कार, 'उ'कार व 'म'कार ह्यांसह प्रकृतिपुरुषांमध्ये वेद उत्पन्न झाला. ज्याप्रमाणे मोड फुटलेल्या बीजाला प्रथम तीन पानांचा कोंभ फुटतो, त्याप्रमाणे ८१.

ते वेदींचा अभिप्रावो । ब्रह्म सत्य माया वावो ।
आपुलेनि अभेदें ब्रह्मभावो । विवेकनिपुण पहा वो जाणती ॥ ८२ ॥

त्या वेदांतील मथितार्थ हा की, ब्रह्म हे सत्य आणि माया ही मिथ्या; आणि आपण भेदाभेद सोडला की ब्रह्मस्वरूपाची प्राप्ति होते. अहो ! विचारी व तज्ज्ञ लोक हे जाणतात ८२.

ऐसे वेदविवेकें अभेदयोगी । ते कृतादि होत कां कलियुगीं ।
वर्तता ते सदा अयुगीं । युग त्यालागीं असेना ॥ ८३ ॥

अशा प्रकारे वेदाच्या विचाराने जे अभेदभावनेचे योगी होतात, ते कृतयुगापासून कलियुगापर्यंत केव्हाही होवोत, ते वागत असतां नेहमी युगरहितच असतात. त्यांना युग असत नाही ८३.

कृतयुगादि युगपंक्ती । चराचर नाना व्यक्ती ।
यांसी उपजवी प्रकृती । तिची उत्पत्ती हरि सांगे ॥ ८४ ॥

कृतयुगादि ज्या युगांच्या मालिका आहेत व चराचरादि ज्या नाना प्रकारच्या व्यक्ति आहेत, त्या प्रकृतीच उत्पन्न करते. त्या प्रकृतीची उत्पत्ति श्रीकृष्ण सांगतात ८४.

तन्मायाफलरूपेण केवलं निर्विकल्पितम् ।
वाङ्मनोऽगोचरं सत्यं द्विधा समभवद्‌बृहत् ॥ ३ ॥

[श्लोक ३] कोणत्याही प्रकारचा भेद नसलेले ते सत्य ब्रह्म होते, मन किंवा वाणी यांना ते कळत नव्हते माया आणि तीत प्रतिबिंबित झालेल्या जीवाच्या रूपाने दृश्य आणि द्रष्टा या दोन भागात ते विभागले गेले. (३)

तें बृहत् जें परब्रह्म । जेथ न रिगे रूपनाम ।
जें मनबुद्धीसी अगम्य । जें दुर्गम इंद्रियां ॥ ८५ ॥

जें परब्रह्म, तें सर्वव्यापक आहे. ज्यांत रूपाचा व नामाचा रिघावच नाही, जे मनाला व बुद्धीलाही अगम्य, आणि इंद्रियांना जे दुर्गम ८५;

जें निर्गुण निराकार । जें सत्यस्वरूप साचार ।
जें परेहूनि परात्पर । निर्विकार निजवस्तु ॥ ८६ ॥

जें निर्गुण व निराकार, जें खरे खरे सत्यस्वरूप, जे परेच्या पलीकडचे, आणि जें निर्विकार असें तत्त्व आहे ८६,

तेथ अतर्क्य मायाचमत्कार । करी दृश्यद्रष्टृत्वें सविकार ।
तेचि प्रकृति पुरुष साचार । तेणें चराचर वाढवी ॥ ८७ ॥

त्या परब्रह्मांत मायेचे चमत्कार अतर्क्य आहेत. ती परब्रह्मालाच दृश्य आणि द्रष्टा अशा प्रकारचा विकार उत्पन्न करिते, तीच खरोखर प्रकृति आणि पुरुष होते, आणि त्या योगाने चराचरांची वृद्धि करते ८७.

जेवीं रूपासवें छायेची व्यक्ती । तेवीं ब्रह्मीं मायेची निजस्थिती ।
तिणें उपजविली शिवशक्ती । पुरुष प्रकृति द्विधा भेदें ॥ ८८ ॥

ज्याप्रमाणे स्वरूपाबरोबरच छायेची मूर्ति उत्पन्न होते, त्याप्रमाणेच ब्रह्मामध्ये मायेची स्थिति आहे. तिनंच शिव-शक्तीला पुरुष आणि प्रकृति ह्या दोन भेदांनी उत्पन्न केले आहे ८८.

ब्रह्मांडीं ईश्वरस्वभावो । पिंडीं त्यासीच जीवभावो ।
ऐसा प्रकृतिपुरुषनिर्वाहो । मायेनें पहा हो द्विधा केला ॥ ८९ ॥

ब्रह्मांडांत जे ईश्वरी स्वरूप असते, त्यालाच पिंडामध्ये (देहामध्ये) जीवाचे रूप येते. अहो पहा ! असा हा प्रकृतिपुरुषांचा जोडा मायेनेच दोन प्रकारचा केला आहे ८९.

ब्रह्म अच्छेद्य वेदू बोले । तें फाडूनि द्विधा कैसें केलें ।
जेवीं आरिसां आपणा आपुलें । मुख देखिलें संमुख ॥ ९० ॥

ब्रह्म अच्छेद्य आहे असे वेद म्हणतो. ते फाडून त्याचे दोन भाग कसे केले? तर ज्याप्रमाणे आरशामध्ये आपलेच तोंड समोर निराळे दिसते, त्याप्रमाणे ९०.

आपण पुर्वामुख आहे । प्रतिबिंब पूर्वेकडे न होये ।
आपलें आपणा संमुख होये । हें लाघव पाहें मायेचें ॥ ९१ ॥

आपण पूर्वेकडे तोंड करून उभे राहिलों, तर आपले प्रतिबिंब काही पूर्वेकडे तोंड केलेले असत नाही. ते आपल्यासमोरच (पश्चिमाभिमुख) असते. हेच मायेचे कौतुक होय ९१.

प्रतिबिंब दिसतां संमुख । संमुख म्हणतां अतिविमुख ।
पुरुष पूर्वेकडे देख । प्रतिबिंबाचें मुख पश्चिमेकडे ॥ ९२ ॥

प्रतिबिंब समोर दिसले असता ते समोर आहे म्हणावें, तर अगदी उलट दिशेला त्याचे तोंड असते. म्हणजे पुरुष पूर्वेकडे पाहात असला, तर प्रतिबिंबाचे तोंड पश्चिमेकडे असते ९२.

तेवीं आत्मदृष्टि स्वरूपीं पडें । जीवदृष्टि प्रपंचाकडे ।
येणें संमुखत्व न घडे । विमुखत्व गाढें जीवासी ॥ ९३ ॥

त्याप्रमाणे आत्मदृष्टि असते ती स्वरूपाकडे असते, आणि जीवदृष्टि असते ती प्रपंचाकडे असते. त्यामुळे जीवाला स्वरूपाकडे सन्मुख होता येत नाही. तो जीव अगदी उलट बाजूलाच पाहात असतो ९३.

तेवीं ब्रह्मीं जें ब्रह्मस्फुरण । तेंचि मूळमायेचें लक्षण ।
तेथ ईश्वरत्वें जाण । होय आपण्या आपण संमुख ॥ ९४ ॥

त्याप्रमाणेच ब्रह्मामध्ये जे ब्रह्माचे स्फुरण होते, तेच मूळ मायेचे स्वरूप होय. तेथे ईश्वराच्या स्वस्वरूपानंच आपण आपल्या सन्मुख होतो ९४.

जे अद्वितीय वस्तु शुद्ध । तेथ मिथ्या मायासंबंध ।
अभेदीं उपजवूनि भेद । केलीं द्विविध शिवशक्ती ॥ ९५ ॥

खरोखर जें शुद्ध व अद्वितीय ब्रह्म, त्यांत मायेचा संबंध मिथ्या होय. परंतु त्या मायेनं अभेदामध्येही भेद उत्पन्न करून शिव आणि शक्ति (पुरुष आणि प्रकृति) अशी निरनिराळी केली ९५.

तयोरेकतरो ह्यर्थः प्रकृतिः सोभयात्मिका ।
ज्ञानं त्वन्यतमो भावः पुरुषः सोऽभिधीयते ॥ ४ ॥

[श्लोक ४] त्यांपैकी एका वस्तूला प्रकृती म्हणतात तिनेच जगामध्ये कार्य आणि कारण अशी दोन रूपे धारण केली दुसरी वस्तू म्हणजे ज्ञानस्वरूप जीवात्मा त्याला पुरूष म्हणतात. (४)

त्या दोहीं भागांमाझारीं । प्रकृतिभाग तो विकारी ।
पुरुषभाग तो अविकारी । स्वयें श्रीहरी सांगत ॥ ९६ ॥

त्या दोन भागांमध्ये प्रकृतीचा भाग तो विकारी आहे, आणि पुरुषाचा भाग तो अविकारी आहे असें श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात ९६.

तेथ आपण आपुली कांता । आपुले कांतेचा आपण भर्ता ।
एकपणीं दावूनि द्वैता । भिन्नविभागता शिवशक्ती ॥ ९७ ॥

तेथें पुरुष स्वत:च आपली स्त्री होतो, आणि स्वत:च त्या आपल्या स्त्रीचा पति होतो. अशा प्रकारे एकपणांतच द्विधाभाव दाखवून शिव आणि शक्ति असे भिन्न विभाग केले आहेत ९७.

जेवीं आपुलें एक अंग । तेथ बोलती वाम सव्य भाग ।
तेवीं प्रकृतिपुरुषविभाग । जाणावे साङ्ग मायिक ॥ ९८ ॥

ज्याप्रमाणे आपले एकच अंग असते तरी त्यांत डावें अंग व उजवें अंग असे दोन विभाग मानतातच, त्याप्रमाणे प्रकृति व पुरुष हेही भाग पूर्णपणे मायिकच आहेत असे समजावें ९८.

अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी ।
प्रकृतिपुरुषीं तैशी परी । एक शरीरीं एकात्मता ॥ ९९ ॥

अर्धनारीनटेश्वरामध्ये जो पुरुष असतो, तोच स्त्री असतो. प्रकृतिपुरुषांतही तसाच प्रकार आहे. म्हणजे ती दोन्ही एकशरीरी असून त्यांचा आत्माही एकच आहे ९९.

जैं पुरुषविभाग लपवीं । तैं स्वेच्छा प्रकृति नाचवी ।
प्रकृतिभाग जैं लपवी । तैं पुरुषाची पदवी प्रकट दिसे ॥ १०० ॥

पुरुषाचा भाग जेव्हां लपविते, तेव्हां प्रकृतीला स्वेच्छेने नाचूं देते. आणि प्रकृतिविभाग जेव्हां लपविते, तेव्हां पुरुषाचे स्वरूप स्पष्ट दिसून येते १००.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या १ ते १००

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या १0१ ते २००

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या २०१ ते ३००

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या ३०१ ते ४००

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या ४०१ ते ५००

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या ५०१ ते ६००

एकनाथी भागवत अध्याय २४ ओव्या ६०१ ते ६२७

एकनाथी भागवत

एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

महत्वाचे संग्रह

पोथी आणि पुराण

आणखी वाचा

आरती संग्रह

आणखी वाचा

श्लोक संग्रह

आणखी वाचा

सर्व स्तोत्र संग्रह

आणखी वाचा

सर्व ग्रंथ संग्रह

आणखी वाचा

महत्वाचे विडिओ

आणखी वाचा