मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १९ ओव्या २०१ ते ३००
शास्त्रप्रसिद्धी अनुमान । मिथ्या प्रपंचाचें भान ।
दिसे मृगजळासमान । वस्तुतां जाण असेना ॥ १ ॥
शास्त्रप्रसिद्धीवरून आणि अनुमानानेही प्रपंचाचा भास मिथ्याच आहे. तो मृगजळासारखा दिसतो. त्यांत खरेपणा नाहीं १ .
दोर दोरपणें साचार । भ्रमें भासे नानाकार ।
काष्ठ सर्प कीं मोत्यांचा हार । ना हे जळधार जळाची ॥ २ ॥
काष्ठ सर्प कीं मोत्यांचा हार । ना हे जळधार जळाची ॥ २ ॥
दोर खरोखर दोराच्याच रूपाने असतो; परंतु भ्रमानें तो अनेक आकाराचा दिसतो. हे काय लाकूड का साप? की मोत्यांचा सर? की ही पाण्याची धार पडलेली आहे कांहींच समजत नाही २.
तेवीं वस्तु एक चिद्‍घन । तेथ भ्रमें मतवाद गहन ।
हें शून्य किंवा सगुण । कर्मधर्माचरण तें मिथ्या ॥ ३ ॥
हें शून्य किंवा सगुण । कर्मधर्माचरण तें मिथ्या ॥ ३ ॥
तद्वत् परब्रह्म हे एक असून चैतन्यधन आहे. त्याबद्दल भ्रमानें अनेक प्रकारच्या मतांचे वाद माजून राहातात. कोणी शून्य म्हणतात, कोणी सगुण म्हणतात. कर्मधर्माचरणही मिथ्या आहे म्हणतात ३.
यापरी करितां 'अनुमान' । मिथ्या प्रवृत्तिप्रपंचज्ञान ।
हें वेदान्तमत प्रमाण । सत्य जाण उद्धवा ॥ ४ ॥
हें वेदान्तमत प्रमाण । सत्य जाण उद्धवा ॥ ४ ॥
याप्रमाणे ' अनुमानप्रमाणाने पाहिले असताही प्रवृत्ति किंवा प्रपंचभास हा मिथ्याच ठरतो ४.
तंतूवेगळा पट कांहीं । योजेना आणीकिये ठायीं ।
तेंवी ब्रह्मावेगळा पाहीं । प्रपंचु नाहीं सत्यत्वें ॥ ५ ॥
तेंवी ब्रह्मावेगळा पाहीं । प्रपंचु नाहीं सत्यत्वें ॥ ५ ॥
उद्धवा ! वेदांताचे खरे आणि प्रमाणसिद्ध मत हेंच होय. तंतूवांचून वस्त्र काही निराळे ठिकाणी असत नाही, त्याप्रमाणे प्रपंचही काही ब्रह्माहून वेगळेपणाने सत्यरूपांत नाही ५.
चहूं प्रमाणीं प्रपंचस्थिती । मिथ्या साधिली निश्चितीं ।
ते प्रपंचीं विषयासक्ती । सांडूनि विरक्ती धरावी ॥ ६ ॥
ते प्रपंचीं विषयासक्ती । सांडूनि विरक्ती धरावी ॥ ६ ॥
प्रपंचाचे मिथ्याच श्रुति, प्रत्यक्ष, ऐतिह्य व अनुमान ह्या चारी प्रमाणांनी सिद्ध होते, याकरिता त्या प्रपंचांतील विषयांची आसक्ति सोडून देऊन वैराग्य धारण करावें ६.
येचिविखींचें निरूपण । स्वयें सांगताहे नारायण ।
उभय लोकीं विषयध्यान । तें मिथ्या जाण अमंगळ ॥ ७ ॥
उभय लोकीं विषयध्यान । तें मिथ्या जाण अमंगळ ॥ ७ ॥
ह्याविषयींच श्रीकृष्ण स्वतः निरूपण सांगत आहेत. विषयांचे चिंतन हें मिथ्या असून तें इहलोकीं व परलोकी अमंगळच आहे ७.
कर्मणां परिणामित्वादाविरिञ्चादमङ्गलम् ।
विपश्चिन्नश्वरं पश्येददृष्टमपि दृष्टवत् ॥ १८ ॥
विपश्चिन्नश्वरं पश्येददृष्टमपि दृष्टवत् ॥ १८ ॥
[श्लोक १८] जसे या लोकातील भोग नाशवान आहेत, त्याप्रमाणे यज्ञादी कर्मांच्या फलस्वरूप मिळणारी स्वर्गादी ब्रह्मलोकापर्यंतची सर्व सुखे अमंगल, दुःखदायी आणि नाशवान आहेत, असे विवेकी माणसाने जाणावे. (१८)
करूनि कर्मांचें साधन । पाविजे लोक तो नश्वर जाण ।
आदिकरूनि ब्रह्मसदन । नश्वरत्वें जाण अमंगळ ॥ ८ ॥
आदिकरूनि ब्रह्मसदन । नश्वरत्वें जाण अमंगळ ॥ ८ ॥
यज्ञयागादि कर्मसाधन करून जो लोक प्राप्त होतो, तो नश्वर असतो हें लक्षात ठेव. ब्रह्मलोक आदिकरून जे जे लोक आहेत ते सारे नश्वरच असल्यामुळे अमंगलच होत ८.
जें ते लोकींचें सुख गहन । तें विखें रांधिलें जैसें अन्न ।
खातां गोड परिपाकें मरण । तेवीं अधःपतन स्वर्गस्था ॥ ९ ॥
खातां गोड परिपाकें मरण । तेवीं अधःपतन स्वर्गस्था ॥ ९ ॥
त्या लोकांत जे मोठे सुख म्हणून सांगितले आहे. विष घालून शिजविलेल्या अनाप्रमाणे असते. विषयुक्त अन्न खातांना गोड वाटते. पण शेवटी मृत्यु येतो: त्याप्रमाणे स्वर्गात राहाणाऱ्यालाही अखेरीस अधःपतनच घडते ९.
जैसा देखिला हा लोक येथ । तैसाचि स्वर्गभोग तेथ ।
जे दोन्ही जाण अंतवंत । नाश प्राप्त दोंहीसी ॥ २१० ॥
जे दोन्ही जाण अंतवंत । नाश प्राप्त दोंहीसी ॥ २१० ॥
हा लोक जसा येथे दिसतो. तसाच स्वर्गभोगही तेथे दिसतो. दोन्ही नाशवंतच. दोहींनाही नाश हा आहेच २१०.
काळें पांढरें दोनी सुणीं । जेवीं सम अपवित्रपणीं ।
तेवीं इहपरलोक दोन्ही । नश्वरपणीं समान ॥ ११ ॥
तेवीं इहपरलोक दोन्ही । नश्वरपणीं समान ॥ ११ ॥
काळे कुत्रे काय आणि पांढरे कुत्रे काय, अमंगळपणांत दोन्ही सारखीच. त्याप्रमाणे नश्वरपणाने इहलोक आणि परलोक दोन्ही सारखेच आहेत ११.
इहामुत्र भोगासक्ती । यांवरी धरावी विरक्ती ।
या नांव 'वैराग्यस्थिती' । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १२ ॥
या नांव 'वैराग्यस्थिती' । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ १२ ॥
ह्याकरिता उद्धवा ! इहलोकांतील किंवा परलोकांतील सुखोपभोगाविषयीं नेहमी विरक्तिच धारण करावी. ह्याचेंच नांव वैराग्य होय १२.
मागील तुझी प्रश्नस्थिती । पुशिली होती माझी भक्ती ।
ते मी सांगेन तुजप्रती । यथानिगुतीं निजबोधें ॥ १३ ॥
ते मी सांगेन तुजप्रती । यथानिगुतीं निजबोधें ॥ १३ ॥
आता तू पूर्वींच्या आपल्या प्रश्नांत माझी भक्ति विचारली होतीस, तीच आतां तुला मी माझ्या मताप्रमाणे यथार्थपणे सांगतों १३.
भक्तियोगः पुरैवोक्तः प्रीयमाणाय तेऽनघ ।
पुनश्च कथयिष्यामि मद्‍भक्तेः कारणं परम् ॥ १९ ॥
पुनश्च कथयिष्यामि मद्‍भक्तेः कारणं परम् ॥ १९ ॥
[श्लोक १९] हे पुण्यशील उद्धवा ! भक्तियोगाचे स्वरूप मी तुला यापूर्वीच सांगितले आहे; परंतु तो ऐकण्याची तुला अतिशय आवड आहे म्हणून मी तुला माझी भक्ती प्राप्त होण्याचे श्रेष्ठ साधन सांगतो. (१९)
पूर्वीं भक्तीची महत्ख्याती । तुज सांगितली निजस्थिती ।
ते भक्तीची तुज अति प्रीती । तरी मी मागुतीं सांगेन ॥ १४ ॥
ते भक्तीची तुज अति प्रीती । तरी मी मागुतीं सांगेन ॥ १४ ॥
भक्तीचे माहात्म्य केवढे मोठे आहे तें मी तुला पूर्वी सांगितलेच आहे. त्या भक्तीवरच तुझे अत्यंत प्रेम असल्यामुळे पुन्हाही ती मी तुला सांगतों १४.
ऐक उद्धवा पुण्यमूर्ती । ज्यासी आवडे माझी भक्ती ।
तो मज पढिया त्रिजगतीं । भजनें परम प्राप्ती मद्‍भक्तां ॥ १५ ॥
तो मज पढिया त्रिजगतीं । भजनें परम प्राप्ती मद्‍भक्तां ॥ १५ ॥
हे पुण्यमूर्ति उद्धवा ! ऐक. ज्याला माझ्या भक्तीची आवड असते, तो साऱ्या त्रिभुवनांत मला प्रिय होतो. कारण माझ्या भजनानेच माझ्या भक्तांना परमपदाची प्राप्ति होते १५.
ते भक्तीचें निजलक्षण । प्रथम भूमिका आरंभून ।
देवो सांगताहे आपण । येथें सावधान व्हावें श्रोतां ॥ १६ ॥
देवो सांगताहे आपण । येथें सावधान व्हावें श्रोतां ॥ १६ ॥
त्या भक्तीचे लक्षण पहिल्या भूमिकेपासून देव आपण होऊन सांगत आहेत. ह्याकरितां श्रोत्यांनी आतां सावध व्हावें १६.
श्रद्धामृतकथायां मे शश्वन्मदनुकीर्तनम् ।
परिनिष्ठा च पूजायां स्तुतुभिःस्तवनं मम ॥ २० ॥
परिनिष्ठा च पूजायां स्तुतुभिःस्तवनं मम ॥ २० ॥
[श्लोक २०] माझ्या अमृतमय कथांविषयी श्रद्धा ठेवावी नेहमी माझ्या गुणांचे आणि नामांचे संकीर्तन करावे माझी पूजा करण्यात अत्यंत निष्ठा ठेवावी आणि स्तोत्रांच्याद्वारे माझी स्तुती करावी. (२०)
अमृतरूपा ज्या माझ्या कथा । श्रद्धायुक्त श्रवण करितां ।
फिकें करूनियां अमृता । गोडी भक्तिपंथा तत्काळ लागे ॥ १७ ॥
फिकें करूनियां अमृता । गोडी भक्तिपंथा तत्काळ लागे ॥ १७ ॥
अमृतासारख्या ज्या माझ्या कथा आहेत, त्या भक्तिपूर्वक श्रवण केल्या असता, त्यांच्यापुढे प्रत्यक्ष अमृतही फिके पडून तत्काळ भक्तिमार्गाची गोडी लागते १७.
अमर अमृतपान करिती । तेही शेखीं मरोनि जाती ।
माझें कथामृत जे सेविती । ते नागवती कळिकाळा ॥ १८ ॥
माझें कथामृत जे सेविती । ते नागवती कळिकाळा ॥ १८ ॥
देव हे अमृतपान करतात, पण तेसुद्धा शेवटीं मरण पावतात : परंतु जे माझें कथामृत सेवन करतात, ते कळिकाळालासुद्धा नागवतात १८.
सेवितां कथासारामृत । अतिशयें जाहले उन्मत्त ।
मातले मरणातें मारित । धाकें पळे समस्त संसारु ॥ १९ ॥
मातले मरणातें मारित । धाकें पळे समस्त संसारु ॥ १९ ॥
कथासारामृत सेवन केलें म्हणजे ते अतिशय उन्मत्त होतात, आणि त्या धुंदींत मरणालाच मारीत सुटतात. त्यामुळे त्यांच्या धाकानेंच सारा संसार पळत सुटतो १९.
सेवितां कथामृतसार । मद्‍भावीं रंगलें अंतर ।
तैं माझे गुण माझें चरित्र । गाती सादर उल्हासें ॥ २२० ॥
तैं माझे गुण माझें चरित्र । गाती सादर उल्हासें ॥ २२० ॥
माझें कथामृतसार प्राशन केले असतां माझ्या भक्तीमध्ये त्यांचे अंतःकरण रंगून जाते. त्यामुळे ते माझे गुण व चरित्र अत्यादराने उल्हासपूर्वक गातात २२०.
माझे नाम माझीं पदें । नाना छंदें अद्वैतबोधें ।
कीर्तनीं गाती स्वानंदें । परमानंदें डुल्लत ॥ २१ ॥
कीर्तनीं गाती स्वानंदें । परमानंदें डुल्लत ॥ २१ ॥
माझे नांव, माझी पदें, अद्वैतबोधाने नानाप्रकारच्या छंदांनी कीर्तनामध्ये मोठ्या आनंदाने गातात आणि परमानंदाने डुलत राहतात २१.
सप्रेम संभ्रमाचे मेळीं । गर्जती नामाच्या कल्लोळीं ।
नामासरिसी वाजे टाळी । जाहली होळी महापापां ॥ २२ ॥
नामासरिसी वाजे टाळी । जाहली होळी महापापां ॥ २२ ॥
मोठ्या समारंभाच्या वेळी अत्यंत प्रेमानें नामसंकीर्तनाचा गजर करीत असतात व नामघोषाबरोबर टाळ्यांवर टाळ्या वाजवितात, त्यायोगें महापापांचीही होळी होऊन जाते २२.
ऐशिया कीर्तनाचे आवडीं । जाहलीं प्रायश्चित्तें देशधडी ।
तीर्थें हो‍ऊनि ठेलीं बापुडीं । फिटलीं सांकडीं जपतपांचीं ॥ २३ ॥
तीर्थें हो‍ऊनि ठेलीं बापुडीं । फिटलीं सांकडीं जपतपांचीं ॥ २३ ॥
अशी कीर्तनाची आवड उत्पन्न झाली, म्हणजे शास्त्रोक्त प्रायश्चित्तें देशोधडीला लागतात, तीर्थे बापुडवाणी होऊन बसतात आणि जपतपांची संकटें नाहींशी होतात २३.
ऐकोनि कीर्तनाचा गजर । ठेला यमलोकींचा व्यापार ।
रिकामें यमकिंकर । यमें पाशभार लपविला ॥ २४ ॥
रिकामें यमकिंकर । यमें पाशभार लपविला ॥ २४ ॥
कीर्तनाचा गजर ऐकून यमलोकींचा व्यापार खुंटून जातो. यमदूतांना काही काम न राहिल्यामुळे ते रिकामे हिंडू लागतात. आणि यमधर्म आपल्या पाशांचा भारा लपवून ठेवतो २४.
देखोनि कीर्तनाची गोडी । देव धांवे लवडसवडीं ।
वैकुंठींहूनि घालीं उडी । अतितांतडीं स्वानंदें ॥ २५ ॥
वैकुंठींहूनि घालीं उडी । अतितांतडीं स्वानंदें ॥ २५ ॥
कीर्तनाची गोडी पाहून देव लवकर लवकर धावत येतो. वैकुंठाहून तो अत्यंत आनंदाने झपाट्याने उडी घालतो २५.
ऐसा कीर्तनाचा गजर । करितां नित्य निरंतर ।
त्या अधीन मी श्रीधर । भुललों साचार कीर्तनें ॥ २६ ॥
त्या अधीन मी श्रीधर । भुललों साचार कीर्तनें ॥ २६ ॥
असा कीर्तनाचा नित्यनिरंतर जो गजर करितो, त्याच्या आधीन मी श्रीकृष्ण होतो. कीर्तनाने खरोखरच मला इतकी भूल पडते २६.
जैसें कीर्तन तैशीच पूजा । आदरें पूजी गरुडध्वजा ।
पुष्पादिसंभारसमाजा । अतिवोजा घमघवीत ॥ २७ ॥
पुष्पादिसंभारसमाजा । अतिवोजा घमघवीत ॥ २७ ॥
कीर्तनाप्रमाणेच तो माझें गरुडध्वजाचे पूजनही मोठ्या आदरानें करितो. सुगंधित पुष्पादिकांच्या सामग्रीने घवघवीत पूजा बांधतो २७.
अतिनिष्ठा सावधान । यापरी करी माझें पूजन ।
माझी स्तुति माझें स्तवन । रिकामा अर्ध क्षण जावों नेदी ॥ २८ ॥
माझी स्तुति माझें स्तवन । रिकामा अर्ध क्षण जावों नेदी ॥ २८ ॥
ह्याप्रमाणे अत्यंत निष्ठेने व सावधानतेने माझे पूजन करून माझे स्तुतिस्तोत्रही गात राहातो. अर्धा क्षणही फुकट जाऊ देत नाही २८.
आदरः परिचर्यायां सर्वाङ्गैरभिवन्दनम् ।
मद्‍भक्तपूजाऽभ्यधिका सर्वभूतेषु मन्मतिः ॥ २१ ॥
मद्‍भक्तपूजाऽभ्यधिका सर्वभूतेषु मन्मतिः ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] माझ्या सेवेमध्ये आदर ठेवावा मला साष्टांग नमस्कार करावा माझ्या भक्तांची पूजा विशेष रीतीने करावी आणि सर्व प्राण्यांमध्ये मला पाहावे. (२१)
'इंद्रिये' वेंचिलीं पूजाविधानें । 'वाचा' वेंचली हरिकीर्तनें ।
'हृदय' वेंचलें माझेनि ध्यानें । 'अष्टांग' नमनें वेंचले ॥ २९ ॥
'हृदय' वेंचलें माझेनि ध्यानें । 'अष्टांग' नमनें वेंचले ॥ २९ ॥
तो आपली 'इंद्रिये' पूजाविधानाकडे योजतो; 'वाणी' हरिकीर्तनाकडे अर्पण करतो; 'ह्रदय ' माझ्या ध्यानात मग्न करितो; आणि 'अष्टांगें' नमस्काराकडे लावतो २९.
ऐसा अत्यादरे वाडेंकोडें । सबाह्य वेंचला मजकडे ।
माझे भक्त देखिल्या पुढें । हरिखें मजकडे येवोंचि विसरे ॥ २३० ॥
माझे भक्त देखिल्या पुढें । हरिखें मजकडे येवोंचि विसरे ॥ २३० ॥
अशा प्रकारे अत्यंत आवडीने तो अंतर्बाह्य मलाच विकलेला असतो; पण माझे भक्त पाहताक्षणीच त्या आनंदाच्या भरांत तो माझ्याकडे यायलाच विसरतो २३०.
माझे भक्त भाग्यें येती घरा । तैं पर्वकाळ दिवाळी दसरा ।
तेथें तीर्थें धांवती माहेरा । जेवीं सासराहूनि कुमारी ॥ ३१ ॥
तेथें तीर्थें धांवती माहेरा । जेवीं सासराहूनि कुमारी ॥ ३१ ॥
माझे भक्त मोठ्या भाग्यानेच घरी येत असतात. त्या वेळी तोच दिवाळी दसऱ्याचा सण म्हणून समजावें. मुलगी जशी सासराहून माहेराला यावी, त्याप्रमाणे त्या ठिकाणी सारी तीर्थे धावत येतात ३१.
पहावया भक्तपूजेची आवडी । सनकादिकांची पडे उडी ।
नारदप्रल्हादादि भक्तकोडी । चढोवढी धांवती ॥ ३२ ॥
नारदप्रल्हादादि भक्तकोडी । चढोवढी धांवती ॥ ३२ ॥
भक्तपूजेची आवडी पाहण्याकरितां सनकादिकांच्यासुद्धा उड्या पडतात. नारद, प्रल्हादादिक भक्तांच्या झुंडीच्या झुडी धावत येतात ३२.
तेथ सिद्ध येती गा अलोटें । सुरवरांचे टेक फुटे ।
महानुभवांचा ढीग दाटे । पितर नेटेंपाटें धांवती ॥ ३३ ॥
महानुभवांचा ढीग दाटे । पितर नेटेंपाटें धांवती ॥ ३३ ॥
त्या ठिकाणी सिद्ध असंख्य गोळा होतात; मोठमोठ्या देवांचे तर पेंवच फुटते. महात्म्यांचे थवेच्या घवे दाटतात, व पितर धापा टाकीत धावत येतात ३३.
वेदांसी रिघावा न घडे । विधि निर्बुजला मागें मुरडे ।
माझ्या भक्तपूजेचेनि कोडें । दारापुढें थाट दाटे ॥ ३४ ॥
माझ्या भक्तपूजेचेनि कोडें । दारापुढें थाट दाटे ॥ ३४ ॥
वेदांचा तर तेथे रिघावच होत नाहीं; विधिविधाने लाजून मागेंच फिरतात. ह्याप्रमाणे माझ्या भक्ताच्या पूजेच्या कौतुकाने दारापुढे गर्दीच गर्दी उसळते ३४.
मद्‍भक्तपूजेचिया उल्हासा । मज टक पडे हृषीकेशा ।
इतरांचा पाड काइसा । भक्तपूजनीं ऐसा महिमा आहे ॥ ३५ ॥
इतरांचा पाड काइसा । भक्तपूजनीं ऐसा महिमा आहे ॥ ३५ ॥
मोठ्या उत्कर्षानं माझ्या भक्ताची केलेली पूजा पाहून मला कृष्णालासुद्धा भुरळ पडते. मग इतरांची कथा काय ? भक्तपूजेचे माहात्म्य इतके आहे ३५.
मागां सांडूनि माझी पूजा । जेणें मद्‍भक्त पूजिले वोजा ।
तेणें मज पूजिलें अधोक्षजा । परिवारसमाजासमवेत ॥ ३६ ॥
तेणें मज पूजिलें अधोक्षजा । परिवारसमाजासमवेत ॥ ३६ ॥
माझी पूजाही मागे टाकून जो माझ्या भक्ताची प्रेमानें पूजा करितो, त्याने माझी श्रीकृष्णाची सकललोकांसहवर्तमान सहपरिवार पूजा केली म्हणून समजावें ३६.
प्रतिमा माझ्या अचेतन व्यक्ती । भक्त माझ्या सचेतन मूर्ति ।
त्यांसी पूजिल्या मीं श्रीपती । यथानिगुतीं संतोषें ॥ ३७ ॥
त्यांसी पूजिल्या मीं श्रीपती । यथानिगुतीं संतोषें ॥ ३७ ॥
कारण माझ्या प्रतिमा या अचेतन व्यक्ति व भक्त म्हणजे माझ्या बोलत्या चालत्या मूर्ति होत. तेव्हां त्यांची यथासांग पूजा केली असता मला भगवंताला संतोष होतो ३७.
जैसा मद्भाव मद्‍भक्तीं । तोचि भावो सर्वांभूतीं ।
नानाकार भूताकृती । परी आत्मस्थिती अविकार ॥ ३८ ॥
नानाकार भूताकृती । परी आत्मस्थिती अविकार ॥ ३८ ॥
जसा मद्भाव माझ्या भक्तांच्या ठिकाणी ठेवावयाचा, तसाच भाव सर्व भूतांमध्येही धरावयाचा; कारण भूताकृति जरी निरनिराळी असली, तरी त्या सर्वांमध्ये आत्मस्थिति अविकारच असते ३८.
दिसे देहाकृती मुंडली । तीतें म्हणती हे रांडली ।
परी आत्म्याची रांड नाहीं जाहली । असे संचली आत्मस्थिति ॥ ३९ ॥
परी आत्म्याची रांड नाहीं जाहली । असे संचली आत्मस्थिति ॥ ३९ ॥
देहाचे केशवपन केले म्हणजे ती रंडकी झाली असे म्हणतात, परंतु आल्याची काही रांड होत नाही. आत्मस्थिति जशाची तशीच असते ३९.
दीर्घ वक्र आणि वर्तुळ । दिसती भिन्न भिन्न इंगळ ।
परी अग्नि एकचि केवळ । तेवीं भूतें सकळ मद्‌रूपें ॥ २४० ॥
परी अग्नि एकचि केवळ । तेवीं भूतें सकळ मद्‌रूपें ॥ २४० ॥
निखारे पाहिले असतां एक लाबट, एक वांकडा, एक वाटोळा, असे निरनिराळ्या आकाराचे दिसतात; पण अग्नि मात्र एकच असतो. त्याचप्रमाणे सर्व प्राणिमात्र मत्स्वरूपच आहेत २४०.
चित्रांमाजीं नानाकृती । पाहतां अवघी एकचि भिंती ।
तेवीं मी चिदात्मा सर्वभूतीं । निजभावें निश्चितीं जाणावा ॥ ४१ ॥
तेवीं मी चिदात्मा सर्वभूतीं । निजभावें निश्चितीं जाणावा ॥ ४१ ॥
भिंतीवरच्या चित्रांमध्ये पाहू गेले तर निरनिराळ्या आकृति दिसतात, पण त्यांमध्ये भिंत जशी एकच असते, त्याप्रमाणे मी चिदात्मा सर्व प्राणिमात्रांत भरलेला आहे हेंच निजभावाने निश्चित समजावें ४१.
सांडूनि अहंकार दुजा । सर्व भूतीं भावो माझा ।
हे उत्तमोत्तम माझी पूजा । मज अधोक्षजा पढियंती ॥ ४२ ॥
हे उत्तमोत्तम माझी पूजा । मज अधोक्षजा पढियंती ॥ ४२ ॥
दुसरी गोष्ट ही की, दुजेपणाचा अहंकार सोडून देऊन सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी माझीच भावना धरणे ही माझी सर्वात श्रेष्ठ पूजा होय. आणि मला श्रीकृष्णाला तीच अत्यंत प्रिय आहे ४२.
ऐशी जो माझी पूजा करी । तो मज पढियंता गा भारी ।
मी सर्वांगे राबें त्याच्या घरीं । तो मजवरी मिराशी ॥ ४३ ॥
मी सर्वांगे राबें त्याच्या घरीं । तो मजवरी मिराशी ॥ ४३ ॥
अशा रीतीनें जो माझी पूजा करतो, तो मला अत्यंत आवडता होतो; मी सर्वांगाने त्याच्या घरी राबतों. कारण त्याचे माझ्यावर स्वामित्व असते ४३.
त्याच्या चेष्टांची जे गती । तेचि माझी भजनस्थिती ।
हेंचि स्वमुखें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगता ॥ ४४ ॥
हेंचि स्वमुखें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगता ॥ ४४ ॥
त्याची जी जी कांहीं कृति असते, तें तें माझें भजनच होते. हेंच श्रीकृष्ण आपल्या मुखानें उद्धवाला सांगतात ४४.
मदर्थेष्वङ्गचेष्टा च वचसा मद्‍गुणेरणम् ।
मय्यर्पणं च मनसः सर्वकामविवर्जनम् ॥ २२ ॥
मय्यर्पणं च मनसः सर्वकामविवर्जनम् ॥ २२ ॥
[श्लोक २२] आपले सर्व व्यवहार फक्त माझ्यासाठीच करावेत वाणीने माझ्याच गुणांचे वर्णन करावे आणि आपले मन मलाच अर्पण करून सर्व कामना सोडून द्याव्यात. (२२)
लौकिक शरीर कर्मगती । तद्वारा निपजे माझी भक्ती ।
अभिनव माझी भजनस्थिती । सांगों किती उद्धवा ॥ ४५ ॥
अभिनव माझी भजनस्थिती । सांगों किती उद्धवा ॥ ४५ ॥
लौकिक कर्म असो अथवा इतर कोणतेही शारीर कर्म असो, त्या कर्मद्वारा माझी भक्ति उत्पन्न होते. उद्धवा! माझ्या भजनाचे स्वरूप मोठे नवलाईचे आहे ! तें तुला किती म्हणून सांगावें ? ४५.
बैसोनियां हाटवटीं । सांगतां लौकिकीही गोष्टी ।
त्यांमाजीं माझे कीर्तन उठी । मद्‍गुणें गोमटी गर्जे वाचा ॥ ४६ ॥
त्यांमाजीं माझे कीर्तन उठी । मद्‍गुणें गोमटी गर्जे वाचा ॥ ४६ ॥
तो भक्त चव्हाट्यावर बसून चकाट्या पिटीत राहिला, तरीसुद्धा त्यांत माझें कीर्तन उत्पन्न होते. त्याची रसाळ वाणी मद्गुणगायनानें गर्जना करते ४६.
स्वधर्मकर्मक्रिया करणें । तेही अर्पी मजकारणें ।
मजवेगळें कांहीं करणें । करूं नेणे अणुमात्र ॥ ४७ ॥
मजवेगळें कांहीं करणें । करूं नेणे अणुमात्र ॥ ४७ ॥
तो स्वधर्मकर्मक्रिया करतो, तीही मलाच अर्पण करतो. मला सोडून अणुमात्रही दुसरें कांहीं करावयाचे त्याला कळत नाही ४७.
सर्वेंद्रियांचिये स्थितीं । सहजें निपजे माझी भक्ती ।
माझें नाम माझी कीर्ती । वाचा रिती राहो नेणे ॥ ४८ ॥
माझें नाम माझी कीर्ती । वाचा रिती राहो नेणे ॥ ४८ ॥
त्याच्या साऱ्या इंद्रियांच्या कर्मात माझी भक्ति आपोआप उत्पन्न होते. माझ्या नामाशिवाय किंवा गुणानुवादाशिवाय त्याच्या वाणीला रिकामें राहावयाचे ठाऊकच नसते ४८.
मनासी आवडे जें जें कांहीं । ते तें अर्पी मजचि पाहीं ।
शेखीं आपुलें मन तेंही । माझ्या ठायीं समर्पीं ॥ ४९ ॥
शेखीं आपुलें मन तेंही । माझ्या ठायीं समर्पीं ॥ ४९ ॥
त्याच्या मनाला जें जें कांही आवडते, तें तें तो मलाच अर्पण करतो. आणि शेवटी आपले मन असतें तें सुद्धा तो मलाच वाहून टाकतो ४९.
माझे स्वरूपाचे ठायीं जाण । केवीं घडे मनाचें अर्पण ।
तेचिविषयींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २५० ॥
तेचिविषयींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २५० ॥
आतां, मन माझ्या स्वरूपामध्ये कसे अर्पण होते, त्याविषयींच श्रीकृष्ण स्वतः निरूपण करून सांगतात २५०.
मदर्थेऽर्थपरित्यागो भोगस्य च सुखस्य च ।
इष्टं दत्तं हुतं जप्तं मदर्थं यद्व्रतं तपः ॥ २३ ॥
इष्टं दत्तं हुतं जप्तं मदर्थं यद्व्रतं तपः ॥ २३ ॥
[श्लोक २३] धन, भोग आणि सुखाचा माझ्यासाठी त्याग करावा आणि यज्ञ, दान, हवन, जप, व्रत आणि तप असे सर्व काही माझ्यासाठीच करावे. (२३)
मी परमात्मा परम स्वार्थ । ऐसा करूनि निश्चितार्थ ।
वेंचिती धन धान्य सर्वार्थ । निजपरमार्थ साधावया ॥ ५१ ॥
वेंचिती धन धान्य सर्वार्थ । निजपरमार्थ साधावया ॥ ५१ ॥
मी जो परमात्मा तोच आपला खरा स्वार्थ आहे, असा निश्चय ठेवून, निजपरमार्थ साधण्याकरिता धनधान्यादि सर्वस्व खर्च करितात ५१.
परमार्थ साधावया अव्यंग । साचार पोटींचा विराग ।
मी भेटावया श्रीरंग । सकळ भोग सांडिती ॥ ५२ ॥
मी भेटावया श्रीरंग । सकळ भोग सांडिती ॥ ५२ ॥
परमार्थ पूर्णपणे साध्य करण्याकरितां पोटामध्ये खरें खरें वैराग्य पाहिजे असते. म्हणून मला श्रीकृष्णाला भेटण्यासाठी साऱ्या सुखोपभोगाचा त्याग करतात ५२.
छत्र चामर हस्ती घोडे । त्यागून होती गा उघडे ।
ऐसें वैराग्य धडपुडें । मज रोकडें पावावया ॥ ५३ ॥
ऐसें वैराग्य धडपुडें । मज रोकडें पावावया ॥ ५३ ॥
छत्र, चामरें, हत्ती, घोडे इल्यादि सारे वैभव सोडून देऊन खक बनतात, माझ्यापर्यंत येऊन पोचावयाचे असेल, तर असेंच कडकडीत वैराग्य पाहिजे ५३.
माझें पावावया निजसुख । द्रव्यदारापुत्रादिक ।
त्यागूनि सांडिती निःशेख । यापरी देख अनुतापी ॥ ५४ ॥
त्यागूनि सांडिती निःशेख । यापरी देख अनुतापी ॥ ५४ ॥
माझे निजसुख प्राप्त करून घेण्यासाठी बायकामुले व धनधान्य इत्यादि चट सारे टाकून देतात. इतका त्यांना अनुताप होतो ५४.
आवडीं करितां माझें भजन । विसरे भोगाची आठवण ।
माझे प्राप्तीलागीं जाण । रिता क्षण जावों नेदी ॥ ५५ ॥
माझे प्राप्तीलागीं जाण । रिता क्षण जावों नेदी ॥ ५५ ॥
आवडीने माझे भजन करू लागले म्हणजे भोगाची आठवणच विसरतात. खरा भक्त माझ्या प्राप्तीसाठी क्षणही वायां जाऊ देत नाहीं ५५.
माझेनि उद्देशें परम । करी श्रौतस्मार्त स्वकर्म ।
अग्निहोत्रादि याग परम । व्रत नेम मजलागीं ॥ ५६ ॥
अग्निहोत्रादि याग परम । व्रत नेम मजलागीं ॥ ५६ ॥
माझ्या प्राप्तीच्याच उद्देशाने श्रौत स्मार्त कर्में करतो. अग्निहोत्र, यज्ञयाग, मोठमोठाली व्रतें व नेम सारे माझ्याचसाठी तो करीत असतो ५६.
माझें ठाकावया चिद्रूप । गायत्र्यादि मंत्रजप ।
माझें पावावया निजस्वरूप । दुष्कर तप आचरती ॥ ५७ ॥
माझें पावावया निजस्वरूप । दुष्कर तप आचरती ॥ ५७ ॥
माझें चिद्रूप प्राप्त होण्याकरितांच गायत्री आदिकरून मंत्रांचा जप करितो. दुर्धर तप आचरण करतात तेही मत्स्वरूपाची प्राप्ति होण्याकरितांच ५७.
मी विश्वात्मा विश्वतोमुखी । विश्वंभर होतसें सुखी ।
यालागीं तो दीनमुखीं । करी आवश्यकीं अन्नदान ॥ ५८ ॥
यालागीं तो दीनमुखीं । करी आवश्यकीं अन्नदान ॥ ५८ ॥
मी विश्वंभर सर्वव्यापी व सर्वतोमुखी असल्यामुळे तो गोरगरिबांच्या मुखीं अन्नदान करितो, तेणेकरून मी सुखी होत असतों ५८.
हृदयीं मी स्वतःसिद्ध जाण । त्या माझें करूनि आवाहन ।
आपण करी जें भोजन । तेंही मदर्पण तो करी ॥ ५९ ॥
आपण करी जें भोजन । तेंही मदर्पण तो करी ॥ ५९ ॥
हृदयांत मी स्वतःसिद्धच असतो, त्या माझे आवाहन करून तो भोजन करतो, व तेही मलाच अर्पण करितो ५९.
कवळकवळीं हरिस्मरण । तें अन्नचि होय ब्रह्म पूर्ण ।
यापरी माझे भक्त जाण । कर्म मदर्पण स्वयें करिती ॥ २६० ॥
यापरी माझे भक्त जाण । कर्म मदर्पण स्वयें करिती ॥ २६० ॥
प्रत्येक घासाघासाला हरीचे स्मरण केलें म्हणजे ते अन्नच पूर्ण ब्रह्म होतें. अशा रीतीने माझे भक्त आपण होऊनच आपलें सारें कर्म मला अर्पण करतात २६०.
ऐशीं सर्व कर्में कृष्णार्पण । सर्वदा जो करी जाण ।
त्यांचे मन होय मदर्पण । तेंचि निरूपण देवो सांगे ॥ ६१ ॥
त्यांचे मन होय मदर्पण । तेंचि निरूपण देवो सांगे ॥ ६१ ॥
अशा रीतीने सदासर्वदा आपली सर्व कर्में जो कृष्णार्पण करतो, त्याचे मनही मलाच अर्पण होते. तेच निरूपण देव सांगतात ६१.
एवं धर्मैर्मनुष्याणामुद्धवात्मनिवेदिनाम् ।
मयि सञ्जायते भक्तिः कोऽन्योऽर्थोऽस्यावशिष्यते ॥ २४ ॥
मयि सञ्जायते भक्तिः कोऽन्योऽर्थोऽस्यावशिष्यते ॥ २४ ॥
[श्लोक २४] उद्धवा ! जे लोक या धर्मांचे पालन करून मला समर्पित होतात, त्यांच्या हृदयामध्ये माझ्या भक्तीचा उदय होतो मग त्याला आणखी काय मिळायचे शिल्लक राहणार ? (२४)
सर्व कर्में मदर्पण । करितां शुद्ध होय मन ।
जेवीं लोह कमावितां जाण । होय दर्पण सोज्ज्वळ ॥ ६२ ॥
जेवीं लोह कमावितां जाण । होय दर्पण सोज्ज्वळ ॥ ६२ ॥
लोखंड कमावून त्यावर उत्तम झिलई आणली, तर त्याचा आरसा होतो. त्याचप्रमाणे सारी कर्में मलाच अर्पण केली म्हणजे मनही शुद्ध होते ६२.
पुटीं घालितां सुवर्ण । अधिक तेज चढे जाण ।
करितां वस्त्राचें क्षाळण । स्वच्छपण धोवटी ॥ ६३ ॥
करितां वस्त्राचें क्षाळण । स्वच्छपण धोवटी ॥ ६३ ॥
सोन्याला जो जो पुटांत घालावें, तो तो त्याला अधिकाअधिकच तेज चढते ; किंवा वस्त्र धूत गेले असता तेंही अधिक स्वच्छ होते ६३.
तैसीं सर्व कर्में मदर्पण । करितां निर्मळ होय मन ।
ते काळीं मनाचें अर्पण । मद्‌रूपीं जाण हों लागे ॥ ६४ ॥
ते काळीं मनाचें अर्पण । मद्‌रूपीं जाण हों लागे ॥ ६४ ॥
त्याप्रमाणे सारी कर्में मला अर्पण केली , म्हणजे मनही निर्मळ होते, आणि मन शुद्ध झाले की लगेच ते माझ्या स्वरूपांतच अर्पण होऊ लागते ६४.
पूर दाटलिया सरितांसी । सवेग ठाकती सिंधूसी ।
तेवीं निर्मळत्वें मनासी । माझ्या स्वरूपासी पावणें ॥ ६५ ॥
तेवीं निर्मळत्वें मनासी । माझ्या स्वरूपासी पावणें ॥ ६५ ॥
नद्यांमध्ये पुराचें पाणी येऊन भरलें, म्हणजे त्या फोफावत जाऊन समुद्राला मिळतात, त्याप्रमाणे मन निर्मळ झाले की. तेही मत्स्वरूपालाच येऊन मिळते ६५.
माझे स्वरूपीं मनाचे स्थिती । तैं आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी ।
हे तीनही ते काळीं हारपती । माझी भक्ती चौथी उल्हासे ॥ ६६ ॥
हे तीनही ते काळीं हारपती । माझी भक्ती चौथी उल्हासे ॥ ६६ ॥
माझ्या स्वरूपांत मन स्थिर होते, त्या वेळी आर्त, जिज्ञासु अर्थार्थी हे तिन्ही प्रकार नाहीसे होऊन चौथी भक्तिच तेथे प्रकट होते ६६.
माझें भांडवल मज एक भक्ती । तेथ दुजी तिजी आणि चौथी ।
हे साधकांची साधनभ्रांती । बहुता भक्ती मज नाहीं ॥ ६७ ॥
हे साधकांची साधनभ्रांती । बहुता भक्ती मज नाहीं ॥ ६७ ॥
भक्ति हेंच एक माझे भांडवल आहे. त्यांत दुसरी, तिसरी, चौथी, असे समजणे ही साधकांची निवळ भ्रांति आहे. मला काही अनेक भक्ति नाहीत ६७.
तेचि माझी मुख्य भक्ती । येणें साधनें होय प्राप्ती ।
जे भक्तीस्तव भक्त म्हणविती । ब्रह्मा उमापती सनकादिक ॥ ६८ ॥
जे भक्तीस्तव भक्त म्हणविती । ब्रह्मा उमापती सनकादिक ॥ ६८ ॥
तीच एक असलेली माझी श्रेष्ठ भक्ति या साधनाने प्राप्त होते; ब्रह्मदेव, शंकर, सनकादिक याच भक्तीवरून माझे भक्त म्हणवीत असतात ६८.
निःशेष मावळल्या अहंकृती । भूतें निजात्मरूप दिसती ।
माझ्या स्वरूपाची 'सहजस्थिती' । ते माझी मुख्य भक्ती उद्धवा ॥ ६९ ॥
माझ्या स्वरूपाची 'सहजस्थिती' । ते माझी मुख्य भक्ती उद्धवा ॥ ६९ ॥
अहंकार निखालस नाहींसा झाला , म्हणजे सारे प्राणिमात्र आत्मस्वरूपच दिसू लागतात. उद्धवा! माझ्या स्वरूपाची जी 'सहजस्थिति' तीच माझी श्रेष्ठ भक्ति होय ६९.
ये भक्तीच्या लेशस्थितीं । आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी ।
प्रकाशले गा वर्तती । निजस्वार्थी साधक ॥ २७० ॥
प्रकाशले गा वर्तती । निजस्वार्थी साधक ॥ २७० ॥
या श्रेष्ठ भक्तीचा एक अंश प्राप्त झाला तरी आर्त जिज्ञासू व अर्थार्थी हे सज्ञान होऊन वागत असतात. ते खरे साधक होऊन निजस्वार्थ साधतात २७०.
हेचि आर्ताच्या विषयीं । आर्तीतें प्रकाशी पाहीं ।
मग 'आर्त' ऐसे त्याच्या ठायीं । नांवाची नवायी उपतिष्ठे ॥ ७१ ॥
मग 'आर्त' ऐसे त्याच्या ठायीं । नांवाची नवायी उपतिष्ठे ॥ ७१ ॥
हीच भक्ति आर्ताच्या ठिकाणी परमार्थाविषयीं आर्ति उत्पन्न करते. मग 'आर्त' ह्या नांवाला नवाच अर्थ लागतो ७१.
रोगिया नांव आर्तता । हें व्याख्यान नव्हे परमार्था ।
भगवत्प्राप्तीची तीव्र व्यथा । ते आर्तता परमार्थी ॥ ७२ ॥
भगवत्प्राप्तीची तीव्र व्यथा । ते आर्तता परमार्थी ॥ ७२ ॥
रोग्यालाही 'आर्त' असें नांव आहे. पण परमार्थाविषयांत तसा अर्थ घेणे योग्य नाही. मनामध्ये भगवत्प्राप्तीची तीव्र व्यथा उत्पन्न होणे याचेच नांव परमार्थातील 'आर्तता' होय ७२.
जो भगवंताचे प्राप्तीलागीं । कडां घालूं धांवे वेगीं ।
कां रिघों पाहे जळते आगीं । तो 'आर्ता' सावेगीं बोलिजे ॥ ७३ ॥
कां रिघों पाहे जळते आगीं । तो 'आर्ता' सावेगीं बोलिजे ॥ ७३ ॥
जो भगवंताच्या प्राप्तीसाठी कड्यावरून उडी घालावयाला सुद्धा धावतो, किंवा जळत्या आगीतसुद्धा शिरूं पाहतो, त्यालाच खरोखर 'आर्त' असे म्हणतात ७३.
आर्ताची स्थिति ऐसी । जिज्ञासु निवारी त्यासी ।
मनुष्यदेह ब्रह्मप्राप्तीसी । तो आत्महत्येसी नको योजूं ॥ ७४ ॥
मनुष्यदेह ब्रह्मप्राप्तीसी । तो आत्महत्येसी नको योजूं ॥ ७४ ॥
आर्ताची स्थिति अशी असते; परंतु जिज्ञासु तशा साहसाचे निवारण करतो. तो म्हणतो, मनुष्यदेह हा ब्रह्मप्राप्तीला कारण आहे. त्याचा आत्महत्येनें नाश करूं नको ७४.
मागील भक्त कोणें रीतीं । जाणोनि पावले भगवद्‍भक्ती ।
जीवेंभावें त्या विवरी युक्ती । 'जिज्ञासु' निश्चितीं या नांव ॥ ७५ ॥
जीवेंभावें त्या विवरी युक्ती । 'जिज्ञासु' निश्चितीं या नांव ॥ ७५ ॥
पूर्वीच्या भक्तांनी कोणत्या रीतीने भगवद्भक्ति संपादन केली, ती रीत जाणून घेऊन जीवाभावाने त्या युक्तीचे विवरण करितो व त्याप्रमाणे वागतो, त्याचेच नांव 'जिज्ञासु' ७५.
मज जाणावयाची ऐशी जे आशा । तीतें म्हणती शुद्ध 'जिज्ञासा' ।
तेही प्रकाशक माझ्या प्रकाशा । मी जिज्ञासु ऐसा तेणें जाणें ॥ ७६ ॥
तेही प्रकाशक माझ्या प्रकाशा । मी जिज्ञासु ऐसा तेणें जाणें ॥ ७६ ॥
मला जाणण्याची अशी जी आशा, तिलाच खरी 'जिज्ञासा' म्हणतात. तीच माझ्या स्वरूपाला प्रकाशित करते म्ह. दाखविते. त्यामुळेच त्यांना 'जिज्ञासु' असें मी समजतों ७६.
ब्रह्मप्रापक युक्तीचा ठसा । या नांव 'शुद्ध-जिज्ञासा' ।
वेदशास्त्रजाणीववळसा । 'लौकिक-जिज्ञासा' त्या नांव ॥ ७७ ॥
वेदशास्त्रजाणीववळसा । 'लौकिक-जिज्ञासा' त्या नांव ॥ ७७ ॥
परब्रह्मास पोंचावयाच्या युक्तीचा जो ठसा, त्याचेंच नांव 'शुद्ध-जिज्ञासा' होय. वेदशास्त्राच्या अर्थ ज्ञानासंबंधाने जी खटपट, तिला 'लौकिक जिज्ञासा' असें नांव आहे ७७.
सर्वां अर्थीं मीचि अर्थना । शुद्ध 'अर्थार्थी' या नांव जाणा ।
म्हणती अर्थार्थीं द्रव्यकामना । ते मंद व्याख्याना प्रवर्तती ॥ ७८ ॥
म्हणती अर्थार्थीं द्रव्यकामना । ते मंद व्याख्याना प्रवर्तती ॥ ७८ ॥
तसेच प्रत्येक अर्थामध्ये माझेच मागणे अथवा मला शोधणे याचे नांव 'शुद्ध अर्थार्थी' हे लक्षात ठेव. अर्थार्थी म्हणजे द्रव्याची इच्छा करणारा असे जे म्हणतात, ते चुकीचा अर्थ करतात म्हणून समजावे ७८.
दृष्टी पडे नाना अर्थीं । जो विवंचोनि लावी परमार्थीं ।
त्या नांव बोलिजे 'अर्थार्थीं' । त्यातेंही निजभक्ती प्रकाशे माझी ॥ ७९ ॥
त्या नांव बोलिजे 'अर्थार्थीं' । त्यातेंही निजभक्ती प्रकाशे माझी ॥ ७९ ॥
जगामध्ये अनेक अर्थ किंवा वस्तु दृष्टीस पडतात, त्यांचा विचार करून जो परमार्थाकडेच दृष्टी लावतो, त्यालाच 'अर्थार्थी' म्हणतात. त्यालाही माझी भक्ति प्रकाशित होते ७९.
एवं आर्त-जिज्ञासु-अर्थार्थी । त्यांतें प्रकाशे माझी 'सहजभक्ती' ।
तीतें भक्त चतुर्धा मानिती । अधिकारस्थितिविभागें ॥ २८० ॥
तीतें भक्त चतुर्धा मानिती । अधिकारस्थितिविभागें ॥ २८० ॥
अशा प्रकारें आर्त, जिज्ञासु व अर्थार्थी यांना माझी 'सहजभक्ति' प्रकाशित होते. त्या भक्तीलाच भक्त आपल्या अधिकाराच्या स्थितीप्रमाणे चार प्रकारची मानतात ८०'
भक्त कल्पनेचिया भ्रांती । माझी भक्ति चतुर्धा मानिती ।
ते मिथ्या गा वदंती । माझी निजभक्ती एकली ॥ ८१ ॥
ते मिथ्या गा वदंती । माझी निजभक्ती एकली ॥ ८१ ॥
भक्त हे आपल्या कल्पनाभ्रांतीनें माझी भक्ति चार प्रकारची मानतात. पण ती गोष्ट खोटी. माझी निजभक्ति म्हणून जी आहे, ती एकी एक आहे ८१.
ऐशिये निजभक्तीची प्राप्ती । आत्मनिवेदनाची स्थिती ।
उद्धवा म्यां तुजप्रती । यथानिगुतीं निरूपिली ॥ ८२ ॥
उद्धवा म्यां तुजप्रती । यथानिगुतीं निरूपिली ॥ ८२ ॥
अशी माझी निजभक्ति कशी प्राप्त करून घ्यावयाची, आत्मनिवेदनाची स्थिति कशी असते, हे मी उद्धवा! तुला स्पष्ट करून सांगितलें ८२.
माझिये निजभक्तीचें सार । भक्त पावले जे साचार ।
त्यांचे सर्वही व्यापार । मदाकार हो‍ऊनि ठाकती ॥ ८३ ॥
त्यांचे सर्वही व्यापार । मदाकार हो‍ऊनि ठाकती ॥ ८३ ॥
ज्या भक्तांच्या हातांत ह्या माझ्या भक्तीचे सार खरोखरी आले , त्यांचे सारे व्यापार मद्रूपच होऊन राहतात ८३.
तो जेउती वास पाहे । ते दिशाचि मी हो‍ऊनि ठायें ।
तो जेउतें चालवी पाये । ते धरा मी होयें धराधर ॥ ८४ ॥
तो जेउतें चालवी पाये । ते धरा मी होयें धराधर ॥ ८४ ॥
तो जिकडे लक्ष लावून बघतो, ती दिशाच मी होऊन राहतो. तो आपले पाय जिकडे चालवितो, तिकडील जमीनही मीच होतो ८४.
तो करूं बैसल्या भोजन । षड्रस होय मी आपण ।
त्यासी करावया प्राशन । निजजीवन मी होयें ॥ ८५ ॥
त्यासी करावया प्राशन । निजजीवन मी होयें ॥ ८५ ॥
तो भोजन करावयास बसला, तर मीच षडस होतो. आणि प्राशन करण्याकरितां उदकही मीच होतो ८५.
त्यासी चालतां निजपदीं । बोधें दृष्याची निवारीं मांदी ।
शांति पायघड्या घाली आधीं । करी पदोपदीं निंबलोण ॥ ८६ ॥
शांति पायघड्या घाली आधीं । करी पदोपदीं निंबलोण ॥ ८६ ॥
तो निजपदांनी चालू लागला म्हणजे मी निजबोधाने पुढील दृश्य समुदाय नाहींसा करून टाकतों. आणि शांति अगोदरच पायघड्या घालून पावलागणिक लिंबलोण उतरते ८६.
शम दम आज्ञाधारी । हात जोडूनि उभे द्वारीं ।
ऋद्धिसिद्धी दासी घरीं । विवेक कामारी घरींचा सदा ॥ ८७ ॥
ऋद्धिसिद्धी दासी घरीं । विवेक कामारी घरींचा सदा ॥ ८७ ॥
शम दम हे आज्ञाधारक होऊन दारामध्ये हात जोडून उभे असतात. ऋद्धिसिद्धि या घरामध्ये बटकीसारख्या राबत असतात, व विवेक तर घरचा नेहमींचा चाकरच होऊन राहिलेला असतो ८७.
त्याचा बैसता अवकाश । अंगें मी होय हृषीकेश ।
तो निजावया सावकाश । समाधि मी त्यास आंथुरीं ॥ ८८ ॥
तो निजावया सावकाश । समाधि मी त्यास आंथुरीं ॥ ८८ ॥
त्याची बसावयाची जागा मीच होऊन राहतो. तो स्वस्थपणे झोपावा म्हणून मीच त्याला समाधीचें अंथरूण घालून देतों ८८.
तो जे कांहीं बोल बोले । ते निःशब्द ब्रह्म-शब्दा आलें ।
यालागीं श्रोत्यांसी वहिलें । होय भलें समाधान ॥ ८९ ॥
यालागीं श्रोत्यांसी वहिलें । होय भलें समाधान ॥ ८९ ॥
तो जे काही शब्द बोलतो, त्यांत निःशब्द ब्रह्मच शब्दरूपाने प्रगट होत असते, म्हणून ऐकणारांनाही चांगले समाधान वाटते ८९.
तो अवलीला बोले वोठीं । शब्दासवें माझी गोठी उठी ।
श्रोत्यांची तेथ पडे मिठी । स्वभावें गोठी ऐकतां ॥ २९० ॥
श्रोत्यांची तेथ पडे मिठी । स्वभावें गोठी ऐकतां ॥ २९० ॥
तो तोंडाने सहज जरी बोलू लागला, तरी त्या बोलाबरोबर माझेच गुणानुवाद बाहेर पडतात. यामुळे त्याच्या गोष्टी ऐकतांना स्वभावत:च श्रोत्यांची मिठी पडते २९०.
चढतां परेचे उपरी । वैकुंठ कैलास पायरी ।
उन्मनी घालोनि बाहेरी । सुखशेजारीं तो पहुडे ॥ ९१ ॥
उन्मनी घालोनि बाहेरी । सुखशेजारीं तो पहुडे ॥ ९१ ॥
तो परावाणीच्या वर जातांना वैकुंठ व कैलास ह्यांच्या पायऱ्या करितो व उन्मनी अवस्थेला बाहेर घालवून सुखशय्येवर निजत असतो ९१.
मिळोनियां मुक्ती चारी । पाणी वाहती त्याच्या घरीं ।
श्रीसहित राबें मी श्रीहरी । येरांची थोरी कोण पुसे ॥ ९२ ॥
श्रीसहित राबें मी श्रीहरी । येरांची थोरी कोण पुसे ॥ ९२ ॥
चारही मुक्ति एकत्र होऊन त्याच्या घरी पाणी वाहातात. मी प्रत्यक्ष श्रीहरिसुद्धा लक्ष्मीसहवर्तमान त्याच्या घरांत राबतों. मग इतरांच्या मोठेपणाला विचारतो कोण? ९२.
अवचटें ये त्याच्या मुखासी । म्हणे ज्यासी 'तूं उद्धरिलासी' ।
तो माथां वाहें मी हृषीकेशी । शब्दें निजधामासी पाववीं वेगीं ॥ ९३ ॥
तो माथां वाहें मी हृषीकेशी । शब्दें निजधामासी पाववीं वेगीं ॥ ९३ ॥
अकस्मात त्याच्या तोंडांतून 'तूं उद्धरलास' असें ज्याच्या संबंधाने आले, त्याला मी हृषीकेश माथ्यावर धरितों व त्याच्या वचनामुळे त्याला निजधामाला पोचवितों ९३.
जे पावले माझी 'सहजभक्ती' । त्यांचे लळे पाळीं मी या रीतीं ।
त्यांची मज अनन्य प्रीती । सांगों किती उद्धवा ॥ ९४ ॥
त्यांची मज अनन्य प्रीती । सांगों किती उद्धवा ॥ ९४ ॥
ज्यांना माझी 'सहजभक्ति' प्राप्त झाली, त्यांचे सारे लळे मी अशा रीतीने पुरवितों. उद्धवा! आणखी किती सांगावे? त्यांची मला अनन्य प्रीति असते ही मी तुला किती सांगू ? ९४.
बहुत बोलीं काय कारण । मी देहो तो आत्मा जाण ।
तो माझा जीवप्राण । हे जाणती खूण निजभक्त ॥ ९५ ॥
तो माझा जीवप्राण । हे जाणती खूण निजभक्त ॥ ९५ ॥
अधिक बोलण्यात अर्थ काय? मी देह आणि तो आत्मा आहे असें तूं समज म्हणजे झाले. तो माझा जीवप्राण असतो. ही खूण निजभक्तांनाच माहीत असते ९५.
नांदतां 'सहजभक्ती' आंत । मी देवो तो माझा भक्त ।
येरवीं मी सगळा त्याआंत । तो समस्त मजमाजीं ॥ ९६ ॥
येरवीं मी सगळा त्याआंत । तो समस्त मजमाजीं ॥ ९६ ॥
सहजभक्तीमध्ये नांदत असला म्हणजे मी देव आणि तो माझा भक्त असतो. एरवी मी साराच त्याच्या आंत, आणि तो सारा माझ्या आंत ९६.
निजभक्त मजभीतरीं । मी तया आंतबाहेरी ।
ऐसे सामरस्यें नांदों भारी । वेगळे बाहेरीं नाममात्र ॥ ९७ ॥
ऐसे सामरस्यें नांदों भारी । वेगळे बाहेरीं नाममात्र ॥ ९७ ॥
माझ्या भक्त माझ्यामध्ये आणि मी त्याच्या आंत बाहेर, असे एकरूपानेच निरंतर राहात असतो. नांवाने मात्र बाहेर वेगळे ९७.
माझिया सायुज्या जे आले । ते मीचि हो‍ऊनियां ठेले ।
परी मी हो‍ऊनि मज भजलें । ते 'भक्त' मानिले म्यां ऐसे ॥ ९८ ॥
परी मी हो‍ऊनि मज भजलें । ते 'भक्त' मानिले म्यां ऐसे ॥ ९८ ॥
जे माझ्या सायुज्याला आले ते मीच होऊन राहिले; परंतु मी होऊन जे मला भजतात त्यांना मी 'भक्त' असे समजतों ९८.
सायुज्यापरीस भक्ति गोड । याचि निरूपणांचे कोड ।
उद्धवा तुझी जाणोनि चाड । विशद निवाड सांगितला ॥ ९९ ॥
उद्धवा तुझी जाणोनि चाड । विशद निवाड सांगितला ॥ ९९ ॥
उद्धवा ! सायुज्यमुक्तीपेक्षाही भक्ति गोड आहे; ह्याच निरूपणाची तुला आवड. ३ जाणूनच मी तुला निवाडा करून सांगितला ९९.
ऐशिया माझ्या निजभक्तांसी । अवशेष अर्थ नुरेचि त्यांसी ।
मी तुष्टलों गा हृषीकेशी । निज भावासी सर्वस्वें ॥ ३०० ॥
मी तुष्टलों गा हृषीकेशी । निज भावासी सर्वस्वें ॥ ३०० ॥
अशा माझ्या निजभक्तांना दुसरा लाभ म्हणून काही बाकीच राहात नाही. मी श्रीहरि त्यांच्या निजभावानेच सर्वस्वी संतुष्ट होतो ३००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...