मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १९ ओव्या १ ते १००
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‍गुरुत्र्यंबका । ब्रह्मगिरिनिवासनायका ।
त्रिगुणत्रिपुरभेदका । कामांतका गिरिजेशा ॥ १ ॥
त्रिगुणत्रिपुरभेदका । कामांतका गिरिजेशा ॥ १ ॥
हे ओंकाररूप सद्गुरो ! हे त्र्यंबका ! हे ब्रह्मगिरिपर्वतावर वास करणाऱ्या ! हे त्रिगुणरूप त्रिपुराचा भेद करणाऱ्या ! हे कामांतका गिरिजेशा ! तुला नमस्कार असो १.
तुझा अनाहताचा डमरु । सर्व शब्दें करी गजरु ।
वेदानुवादें निरंतरु । त्रिकांडीं थोरु गर्जत ॥ २ ॥
वेदानुवादें निरंतरु । त्रिकांडीं थोरु गर्जत ॥ २ ॥
तुझा अनुहतशब्दरूप डमरु आहे तो सर्वत्र गजर करून सोडतो आणि निरंतर वेदानुवादाने कर्म, ज्ञान व भक्ति ह्या तीन कांडांच्या रूपानें गर्जत असतो २.
तुझें हातींचें खट्वांग । करी जीवाचा जीवभंग ।
अनंगेंसीं जाळूनि अंग । अंगसंग तैं देशी ॥ ३ ॥
अनंगेंसीं जाळूनि अंग । अंगसंग तैं देशी ॥ ३ ॥
तुझ्या हातांतील खटांग आयुध जीवपणाचाच नाश करून सोडते आणि अनंगासहित अंग जाळून टाकलेंस म्हणजे मगच स्वस्वरूपप्राप्ति करून देतोस ३.
त्रिनयना त्र्यंबकलिंगा । तुजपासोनि प्रवाहे चिद्‍गंगा ।
ते पवित्रपणें उद्धरी जगा । प्रकाशगर्भा शंकरा ॥ ४ ॥
ते पवित्रपणें उद्धरी जगा । प्रकाशगर्भा शंकरा ॥ ४ ॥
हे त्रिनयना त्र्यंबकलिंगा ! (हें त्रिंबकेश्वराचे रूपक आहे) चित्प्रकाशगर्भा शंकरा ! तुझ्यापासूनच (गोदावरीरूप) चिदगंगेचा प्रवाह वाहात असतो आणि तो पवित्रपणाने साऱ्या जगाला पावन करून सोडतो ४.
प्रत्यक्ष दिसती दोन्ही लोचन । तिसरा गुप्त ज्ञाननयन ।
यालागीं तूं त्रिलोचन । नयनेंवीण दीसशी ॥ ५ ॥
यालागीं तूं त्रिलोचन । नयनेंवीण दीसशी ॥ ५ ॥
दोन डोळे तर प्रत्यक्षच दिसतात आणि तिसरा ज्ञाननेत्र गुप्त आहे. म्हणून नेत्राशिवायच दिसणारा तूं त्रिलोचन आहेस ५.
निजांगें वाहसी बोधचंद्र । यालागीं तूं चंद्रशेखर ।
चंद्रसूर्यादि चराचर । तुझेनि साचार प्रकाशे ॥ ६ ॥
चंद्रसूर्यादि चराचर । तुझेनि साचार प्रकाशे ॥ ६ ॥
तूं आपल्या अंगावर बोधरुपी चंद्र धारण करतोस, म्हणून तूं 'चंद्रशेखर' आहेस; आणि खरोखर चंद्रसूर्यादि सर्व चराचरही तुझ्यामुळेच प्रकाशतें ६.
' भव ' या नांवाची ख्याती । भवप्रकाशक तुझी चिच्छ्क्ती ।
तूंचि विष्णु प्रजापती । रुद्र तूं अंतीं संहर्ता ॥ ७ ॥
तूंचि विष्णु प्रजापती । रुद्र तूं अंतीं संहर्ता ॥ ७ ॥
'भव' या नांवाची ख्याति आहे; परंतु तुझी चिच्छक्ति भवानी हीच त्या भवाला प्रकाशित करिते. विष्णु तूंच ; ब्रह्मदेव तूंच; व शेवटी संहार करणारा रुद्रही तूंच ७.
मोडूनियां नामरूपमुद्रा । जीव आणिशी एकाकारा ।
अत्यंत प्रळयींच्या प्रळयरुद्रा । चित्समुद्रा शिवरूपा ॥ ८ ॥
अत्यंत प्रळयींच्या प्रळयरुद्रा । चित्समुद्रा शिवरूपा ॥ ८ ॥
हे अत्यंत प्रळयींच्या प्रळयरुद्रा! हे चित्समुद्रा शिवरूपा सद्गुरो! नामरूपाचा आकार मोहन तूं सर्व जीवांना एकरूप करून सोडतोस ८.
शिव शिव जी गुरुराया । निजभावें लागतां पायां ।
तंव गुरुशिष्यत्व गेलें लया । दावूनियां निजरूप ॥ ९ ॥
तंव गुरुशिष्यत्व गेलें लया । दावूनियां निजरूप ॥ ९ ॥
हे गुरुराया! शिव शिव म्हणून निजभावाने तुझ्या पायीं लागतांच तूं निजरूप दाखविल्याने गुरुशिष्यपण लयास जाते ९.
तें निजरूप देखतां दृष्टीं । कैंचा जीव कैंची सृष्टी ।
निमाली त्रिगुणेंसीं त्रिपुटी । पडली मिठी स्वानंदीं ॥ १० ॥
निमाली त्रिगुणेंसीं त्रिपुटी । पडली मिठी स्वानंदीं ॥ १० ॥
तें निजस्वरूप एकदा दृष्टीस पडले की मग जीव कशाचा ? आणि सृष्टि तरी कशाची? तीन गुणांसह त्रिपुटीच नाहीशी होऊन स्वानंदाशी मिठी पडते १०.
त्या स्वानंदाचे उद्गार । सांवरतां नावरती थोर ।
त्या स्वानंदाचें निजसार । सत्य साचार एकादश ॥ ११ ॥
त्या स्वानंदाचें निजसार । सत्य साचार एकादश ॥ ११ ॥
त्या स्वानंदाचे उद्गार आवरतां आवरत नाहीत. त्या स्वानंदाचें सार म्हणजेच खरोखर अकरावा स्कंध ११.
त्याहीमाजीं अतिगहन । सुखस्वानंदनिरूपण ।
तो हा एकुणिसावा अध्याय जाण । परमकारण शास्त्रार्थीं ॥ १२ ॥
तो हा एकुणिसावा अध्याय जाण । परमकारण शास्त्रार्थीं ॥ १२ ॥
त्यामध्येही अत्यंत गहन असें जें स्वानंदसुखाचे निरूपण तो हा एकोणिसावा अध्याय होय. तो शास्त्रप्रमाणांनीही सिद्ध आहे १२.
जें ऐकतां निरूपण । परमानंद उथळे जाण ।
एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ १३ ॥
एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ १३ ॥
तें निरूपण ऐकतांच परमानंद केवळ उचंबळून राहातो. ह्याकरिता एकाजनार्दन विनंति करतो की, श्रोत्यांनी आता माझ्याकडे लक्ष द्यावें १३.
सत्रावे अठरावे अध्यायांप्रती । स्वधर्मकर्में ब्रह्मप्राप्ती ।
वर्णाश्रमस्थितिगती । उद्धवाप्रती सांगीतली ॥ १४ ॥
वर्णाश्रमस्थितिगती । उद्धवाप्रती सांगीतली ॥ १४ ॥
सतराव्या आणि अठराव्या अध्यायांत स्वधर्मकर्मानेच ब्रह्मप्राप्ति होते, म्हणून वर्णाश्रमाचे सर्व प्रकार उद्धवाला सांगितले १४.
एकुणिसावे अध्यायीं जाण । जेणें ज्ञानें साधिलें निजज्ञान ।
त्या ज्ञानाचें त्यागलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ १५ ॥
त्या ज्ञानाचें त्यागलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ १५ ॥
आतां एकोणिसाव्या अध्यायात ज्या ज्ञानाने आत्मज्ञान साध्य केले असेल, त्या ज्ञानाचे त्यागलक्षण स्वतः श्रीकृष्ण सांगत आहेत १५.
कर्म-कर्तव्यता-कारण । जीवन्मुक्तासी नाहीं जाण ।
उद्धवाचे यमादि प्रश्न । हेही श्रीकृष्ण सांगेल ॥ १६ ॥
उद्धवाचे यमादि प्रश्न । हेही श्रीकृष्ण सांगेल ॥ १६ ॥
जीवन्मुक्ताला कर्मकर्तव्यतेचे कारण नाही, म्हणून उद्धवाच्या 'यम' इत्यादि प्रश्नाचे उत्तरही श्रीकृष्ण ह्यातच सांगतील १६.
शास्त्रयुक्त पांडित्यज्ञान । प्रपंचाचें मिथ्या निरूपण ।
तें 'आनुमानिक' पुस्तकज्ञान । सत्यपण त्या नाहीं ॥ १७ ॥
तें 'आनुमानिक' पुस्तकज्ञान । सत्यपण त्या नाहीं ॥ १७ ॥
शास्त्रयुक्त पांडित्याचे ज्ञान, किंवा त्याने केलेले प्रपंचाचे मिथ्यात्वनिरूपण हे सर्व आनुमानिक व पुस्तकी ज्ञान होय. त्यांत मुळीच तथ्य नाही १७.
पूर्वे आहे माझें गमन । हें पूर्वील शुद्ध स्मरण ।
परी दिग्भ्रम पडिल्या जाण । पश्चिमे आपण पूर्व मानी ॥ १८ ॥
परी दिग्भ्रम पडिल्या जाण । पश्चिमे आपण पूर्व मानी ॥ १८ ॥
आपल्यास पूर्वेकडे जावयाचे आहे हे शुद्ध स्मरण आहे, पण दिशाभूल झाली म्हणजे पश्चिमेलाच तो पूर्व मानू लागतो १८;
तैसें शाब्दिक शास्त्रज्ञान । बोले आन करी आन ।
तेणें नव्हे समाधान । सर्वथा जाण साधकां ॥ १९ ॥
तेणें नव्हे समाधान । सर्वथा जाण साधकां ॥ १९ ॥
त्याप्रमाणे शाब्दिक शास्त्रज्ञान आहे. बोलतात एक व करतात एक; त्यामुळे साधकाचे कधींच समाधान होत नाही १९.
जेवीं कां दिग्भ्रम मोडे । तैं पूर्वेचा चाले पूर्वेकडे ।
तेवीं अपरोक्षज्ञान जैं जोडे । तैं साधक पडे स्वानंदीं ॥ २० ॥
तेवीं अपरोक्षज्ञान जैं जोडे । तैं साधक पडे स्वानंदीं ॥ २० ॥
तीच दिशाभूल नाहींशी झाली म्हणजे ज्याप्रमाणे पूर्वेचा पूर्वेकडेच जाऊं लागतो, त्याप्रमाणे अनुभवज्ञान प्राप्त झाले म्हणजे साधकाला परमानंदाचा लाभ होतो २०.
जें जें ऐके वेदांतश्रवण । तें अंगें होत जाण आपण ।
हें अपरोक्षाचें लक्षण । सत्यत्वें जाण अतिशुद्ध ॥ २१ ॥
हें अपरोक्षाचें लक्षण । सत्यत्वें जाण अतिशुद्ध ॥ २१ ॥
तो जें जें वेदान्तश्रवण करितो, तें तें तो स्वतःच होत जातो. असें होणे हेच आनुभविक ज्ञानाचे खरे व शुद्ध लक्षण होय हे ध्यानात ठेव २१.
ऐसें नव्हतां अपरोक्षज्ञान । सांडूं नये श्रवणमनन ।
अवश्य करावें साधन । प्रत्यगावृत्ती जाण अत्यादरें ॥ २२ ॥
अवश्य करावें साधन । प्रत्यगावृत्ती जाण अत्यादरें ॥ २२ ॥
असें आनुभविक ज्ञान प्राप्त होईपर्यंत श्रवण व मनन सोडूं नये. इतकेच नव्हे तर, 'प्रत्यगावृत्तीच' साधन म्ह. आत्मानुसंधानाचा अभ्यास अवश्यमेव करीत असावा २२.
झालिया अपरोक्षज्ञान । प्रपंचाचें मिथ्या भान ।
विषयांसी पडलें शून्य । कल्पना जाण निमाली ॥ २३ ॥
विषयांसी पडलें शून्य । कल्पना जाण निमाली ॥ २३ ॥
अपरोक्षज्ञान झाले की प्रपंचाचे भान मिथ्या भासू लागते. विषयांवर पाणी पडते आणि कल्पना विरून जाते २३.
तेणेंचि पुरुषें आपण । त्यागावें गा ज्ञानसाधन ।
हेंचि निरूपणीं निरूपण । देव संपूर्ण सांगत ॥ २४ ॥
हेंचि निरूपणीं निरूपण । देव संपूर्ण सांगत ॥ २४ ॥
इतकें होईल त्या पुरुषानेच ज्ञानसाधनाचा त्याग करावा. हेच सारे निरूपण देव सांगतात २४.
श्रीभगवानुवाच-
यो विद्याश्रुतसंपन्न आत्मवान्नानुमानिकः ।
मायामात्रमिदं ज्ञात्वा ज्ञानं च मयि संन्यसेत् ॥ १ ॥
यो विद्याश्रुतसंपन्न आत्मवान्नानुमानिकः ।
मायामात्रमिदं ज्ञात्वा ज्ञानं च मयि संन्यसेत् ॥ १ ॥
[श्लोक १] श्रीभगवान म्हणतात फक्त तर्कावर अवलंबून न राहता ज्याने उपनिषदादी शास्त्रांचे ज्ञान प्राप्त करून आत्मसाक्षात्कार करून घेतला आहे, त्याने हे विश्व ही केवळ माझ्यावर भासणारी माया आहे हे जाणून नंतर ते ज्ञानसुद्धा माझ्यातच सोडून द्यावे. (१)
वेदशास्त्रार्थीं परिनिष्ठित । श्रवणमननाभ्यासयुक्त ।
ज्यासी ब्रह्मविद्या प्राप्तः । सुनिश्चित स्वानुभवें ॥ २५॥
ज्यासी ब्रह्मविद्या प्राप्तः । सुनिश्चित स्वानुभवें ॥ २५॥
(भगवान् म्हणतात) वेदशास्त्रार्थामध्ये जे निष्णात श्रवणमननाच्या अभ्यासाने युक्तः व ब्रह्मविद्या ज्यांना सुनिश्चित अशा स्वानुभवाने साध्य झालेली २५,
तोचि अनुभव ऐसा । दोराअंगी सर्पु जैसा ।
न मारितां नाशे आपैसा । भवभ्रम तैसा त्या नाहीं ॥ २६ ॥
न मारितां नाशे आपैसा । भवभ्रम तैसा त्या नाहीं ॥ २६ ॥
पण तो अनुभव असा की, दोराच्या अंगी असलेला सर्प जसा न मारता आपोआपच नाश पावतो, त्याप्रमाणे भवभ्रम ज्याचा दूर झालेला २६,
जेवीं कां नटाची रावो राणी । दोघें खेळती लटिकेपणीं ।
तेवीं प्रकृतिपुरुष‍उभवणी । मिथ्यापणीं जो जाणे ॥ २७ ॥
तेवीं प्रकृतिपुरुष‍उभवणी । मिथ्यापणीं जो जाणे ॥ २७ ॥
सोंग घेतलेली राजाराणी ज्याप्रमाणे दोघेही लटक्या रीतीनेच क्रीडा करतात, त्याप्रमाणे प्रकृति पुरुष ही दोन्ही मिथ्याच उभारलेली आहेत असें जो जाणतो २७;
जैशीं भिंतीमाजीं नानाकार । चित्रें लिहिलीं विचित्र ।
ते भिंतीचि एक साचार । तेंवी ऐक्यें चराचर जो देखे ॥ २८ ॥
ते भिंतीचि एक साचार । तेंवी ऐक्यें चराचर जो देखे ॥ २८ ॥
भिंतीवर नानाप्रकारची चित्रविचित्र चित्र काढलेली असतात, पण ती जशी खरोखर एक भिंतच असते; त्याप्रमाणे सर्व चराचर जो एकरूपच आहे असे मानतो २८,
स्वप्नींचीं नाना कर्में जाण । त्याचें जागृतीं नव्हे बंधन ।
तेवीं मिथ्या निजकर्माचरण । जीवीत्वेंसीं प्राण जो देखे ॥ २९ ॥
तेवीं मिथ्या निजकर्माचरण । जीवीत्वेंसीं प्राण जो देखे ॥ २९ ॥
किंवा स्वप्नांतील अनेक प्रकारची कमैं असली तरी त्यांचे जागृतीमध्ये जसें कांहीं बंधन असत नाही, त्याप्रमाणे मी हा जीव व प्राण, व मी हे अमुक कर्म करीत आहे हे सर्वच खोटें असें जो समजतो २९,
ऐशी साचार ज्याची स्थिती । त्या नांव शुद्ध 'आत्मप्राप्ती' ।
'निजानुभव' त्यातें म्हणती । हें जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३० ॥
'निजानुभव' त्यातें म्हणती । हें जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३० ॥
अशी ज्याची खरोखर स्थिति झाली असेल, तिचंच नांव शुद्ध 'आत्मप्राप्ति.' उद्धवा ! त्यालाच खरोखर 'निजानुभव' असें म्हणतात, असें तूं निश्चित लक्षात ठेव ३०.
आणिक एक तेथींची खूण । 'विषयावीण स्वानंद पूर्ण' ।
हें अनुभवाचें मुख्य लक्षण । सत्य जाण सात्वता ॥ ३१ ॥
हें अनुभवाचें मुख्य लक्षण । सत्य जाण सात्वता ॥ ३१ ॥
हे सात्वतकुलांतील भक्तशिरोमणे ! त्याची आणखीही एक खूण आहे. ती हीच की, तेथें विषयोपभोगाशिवायच स्वानंद असतो. हेच खरोखर अनुभवाचे लक्षण आहे ३१.
ऐसा अनुभव नसतां देख । केवळ ज्ञान जें शाब्दिक ।
त्यातें म्हणिजे 'आनुमानिक' । जाण निष्टंक निजभक्ता ॥ ३२ ॥
त्यातें म्हणिजे 'आनुमानिक' । जाण निष्टंक निजभक्ता ॥ ३२ ॥
अशा प्रकारचा अनुभव नसतांना जें केवळ शाब्दिक ज्ञान असते, ते, हे माझ्या भक्तोत्तमा उद्धवा! खरोखर ' आनुमानिक' ज्ञान असें समज ३२.
ज्याच्या अनुभवाभीतरीं । नाहीं अनुमानासी उरी ।
जो अपरोक्षसाक्षात्कारीं । निरंतरी नांदत ॥ ३३ ॥
जो अपरोक्षसाक्षात्कारीं । निरंतरी नांदत ॥ ३३ ॥
ज्याच्या अनुभवांत अनुमानाचा प्रवेश नाहीं, जो निरंतर अपरोक्ष साक्षात्कारांतच नांदत असतो ३३ ;
ऐसा जो पुरुष जाण । तेणें ज्ञानाचें साधन ।
आणि वृत्तिरूप जें ज्ञान । तेंही आपण त्यागावें ॥ ३४ ॥
आणि वृत्तिरूप जें ज्ञान । तेंही आपण त्यागावें ॥ ३४ ॥
असा जो पुरुष असेल त्यानेच ज्ञानाचे साधन व वृत्तिरूप ज्ञान, तेंही टाकून द्यावे ३४.
तें न त्यागितां लवलाहें । सहजचि त्याचा त्याग होये ।
जेवीं सूर्योदयीं पाहें । सचंद्र तेज जाये तारागणाचें ॥ ३५ ॥
जेवीं सूर्योदयीं पाहें । सचंद्र तेज जाये तारागणाचें ॥ ३५ ॥
तें ह्याने टाकलें नाहीं तरी त्याचा आपोआपच त्याग घडतो. ज्याप्रमाणे सूर्योदय झाला म्हणजे चंद्रासहवर्तमान नक्षत्रांचे तेजही नाहीसे होते ३५.
जेवीं हनुमंत देखोनि येतां । नवचंडी पळे तत्त्वतां ।
मा राहावया येरां भूतां । उरी सर्वथा उरेना ॥ ३६ ॥
मा राहावया येरां भूतां । उरी सर्वथा उरेना ॥ ३६ ॥
मारुति येतांना पाहिला म्हणजे खरोखर नवचंडी (अहिरावणाची देवी ) पळत सुटते. मग इतर भुतांची काय कथा ? त्यांची पुढे उभे राहण्याची सुद्धा छाती होत नाही ३६.
तेवीं माझे साक्षात्कारीं । त्यासी बद्धता नाहीं खरी ।
मा ज्ञान तियेचे निवृत्तीवरी । कैशापरी राहेल ॥ ३७ ॥
मा ज्ञान तियेचे निवृत्तीवरी । कैशापरी राहेल ॥ ३७ ॥
त्याप्रमाणे माझ्या साक्षात्काराने त्याला खरोखर बद्धताच राहात नाही. मग तिच्या निवृत्तीनंतर ज्ञान कसें राहणार? ३७.
माझिया अनुभवाच्या ठायीं । बंधमोक्ष मिथ्या पाहीं ।
तेथ साधनज्ञानाचा कांहीं । उपेगु नाहीं उद्धवा ॥ ३८ ॥
तेथ साधनज्ञानाचा कांहीं । उपेगु नाहीं उद्धवा ॥ ३८ ॥
माझ्या अनुभवाच्या ठिकाणी बंध आणि मोक्ष दोन्ही मिथ्याच आहेत हे तू लक्षात ठेव. उद्धवा! तेथे साधनज्ञानाचा कांहींएक उपयोग नाही ३८.
परमात्मस्वरूपाच्या ठायीं । बंधमोक्ष मायिक पाहीं ।
तेथें ज्ञानध्यान जें कांहीं । न त्यागितां पाहीं त्यागिलें ॥ ३९ ॥
तेथें ज्ञानध्यान जें कांहीं । न त्यागितां पाहीं त्यागिलें ॥ ३९ ॥
परमात्मस्वरूपामध्ये बंध आणि मोक्ष हे मायिकच आहेत. म्हणून तेथे ज्ञान किंवा ध्यान यांचा त्याग न केला तरी त्याग होतोच ३९.
त्यागोनियां ज्ञानध्यान । ज्ञानियांसी माझी प्रीति गहन ।
तेंचि प्रीतीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४० ॥
तेंचि प्रीतीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४० ॥
पण ज्ञानाचा व ध्यानाचा त्याग झाल्यानंतरही ज्ञान्याला माझी प्रीति अतिशय असते. तेंच प्रीतीचे लक्षण स्वत: श्रीकृष्ण सांगताहेत ४०.
ज्ञानिनस्त्वहमेवेष्टः स्वार्थो हेतुश्च संमतः ।
स्वर्गश्चैवापवर्गश्च नान्योऽर्थो मदृते प्रियः ॥ २ ॥
स्वर्गश्चैवापवर्गश्च नान्योऽर्थो मदृते प्रियः ॥ २ ॥
[श्लोक २] ज्ञानी पुरूषाचे ध्येय, फळ, त्याच्या प्राप्तीचे साधन, स्वर्ग आणि मोक्षसुद्धा मीच आहे माझ्याशिवाय दुसर्‍या कोणत्याही पदार्थावर तो प्रेम करीत नाही. (२)
जो मी अद्वयानंदस्थिती । त्या माझी ज्ञानियांसी प्रीती ।
ते प्रीतीची उपपत्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ४१ ॥
ते प्रीतीची उपपत्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ४१ ॥
अद्वयानंदस्थितिरूप जो मी, त्या माझी ज्ञानीजनांना फारच प्रीति असते. उद्धवा ! त्या प्रीतीचे लक्षण ऐक ४१.
ज्ञानियांसी अतिवल्लभ । जो मी परमात्मा स्वयंभ ।
ज्ञानियांचा परम लाभ । मी पद्मनाभ निजधन ॥ ४२ ॥
ज्ञानियांचा परम लाभ । मी पद्मनाभ निजधन ॥ ४२ ॥
ज्ञानीजनांना अत्यंत प्रिय असा जो मी स्वयंभु परमात्मा, तो ज्ञान्यांचा परम लाभ, केवळ जीवश्च कंठश्च ठेवा, असा मी पद्मनाभ होय ४२.
ज्ञानियांसी जो स्वर्ग चांग । तो मज वेगळा नाहीं मार्ग ।
ज्ञानियांचा जो मोक्षभाग । तो मी श्रीरंग निजात्मा ॥ ४३ ॥
ज्ञानियांचा जो मोक्षभाग । तो मी श्रीरंग निजात्मा ॥ ४३ ॥
ज्ञान्यांचा उत्तम स्वर्ग म्हणजे माझ्याशिवाय दुसरा नाहींच, त्याचप्रमाणे ज्ञान्यांचा जो मोक्षभाग तोही मीच निजात्मा श्रीरंग होय ४३.
ज्ञानियांचें स्वधर्मसाधन । तें मी परमात्मा नारायण ।
मजवेगळें कांहीं आन । ज्ञात्यांसी जाण असेना ॥ ४४ ॥
मजवेगळें कांहीं आन । ज्ञात्यांसी जाण असेना ॥ ४४ ॥
मी परमात्मा नारायण तेंच ज्ञात्यांचे स्वधर्मसाधन होय. म्हणजे ज्ञात्यांना माझ्याशिवाय दुसरे काही दिसतच नाही ४४.
ज्ञात्यांसी स्वर्गमोक्षसुख । मजवेगळें उरलें नाहीं देख ।
मी चिदात्मा निजव्यापक । भावें निष्टंक पावले ॥ ४५ ॥
मी चिदात्मा निजव्यापक । भावें निष्टंक पावले ॥ ४५ ॥
ज्ञात्यांना स्वर्गसुख किंवा मोक्षसुख माझ्याशिवाय दुसरें कांही राहिलेलेच नसते. ते आपल्या शुद्ध भक्तिभावाने माझ्या सर्वव्यापी चिदात्म-स्वरूपालाच निश्चयेंकरून पोंचलेले असतात ४५.
ज्ञात्यांचा अर्थ स्वार्थ परमार्थ । मी पुरुषोत्तम गा समस्त ।
आद्य अव्यय अनंत । माझें निजसुख प्राप्त त्यां जाहलें ॥ ४६ ॥
आद्य अव्यय अनंत । माझें निजसुख प्राप्त त्यां जाहलें ॥ ४६ ॥
ज्ञात्यांचा अर्थ, स्वार्थ, परमार्थ सारा मीच काय तो एक पुरुषोत्तम. म्हणून आद्य, अव्यय व अनंत असें माझें निजसुख त्यांना प्राप्त होत असते ४६.
ऐशी ज्ञानियांसी माझी प्रीती । तेही तैसेच मज प्रिय होती ।
तेंचि स्वयें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥ ४७ ॥
तेंचि स्वयें श्रीपती । उद्धवाप्रती सांगत ॥ ४७ ॥
अशी ज्ञात्यांना माझी प्रीति असते, म्हणून तेही मला तसेच प्रिय होतात. तेंच श्रीकृष्ण स्वतः उद्धवाला सांगत आहेत ४७.
ज्ञानविज्ञानसंसिद्धाः पदं श्रेष्ठं विदुर्मम ।
ज्ञानी प्रियतमोऽतो मे ज्ञानेनासौ बिभर्ति माम् ॥ ३ ॥
ज्ञानी प्रियतमोऽतो मे ज्ञानेनासौ बिभर्ति माम् ॥ ३ ॥
[श्लोक ३] ज्ञान आणि विज्ञानाने संपन्न असलेले सिद्धपुरूषचा माझ्या खर्‍या स्वरूपाला जाणतात, म्हणून ज्ञानी मला सर्वांपेक्षा अधिक प्रिय आहे ज्ञानी पुरूष ज्ञानाने मला आपल्या अंतःकरणात धारण करतो. (३)
ज्ञानविज्ञाननिजसंपत्ती । जाहलियावीण माझी प्राप्ती ।
कोणासी नव्हे स्वरूपस्थिती । मत्पदीं गती ज्ञानविज्ञानें ॥ ४८ ॥
कोणासी नव्हे स्वरूपस्थिती । मत्पदीं गती ज्ञानविज्ञानें ॥ ४८ ॥
ज्ञान व विज्ञानाचे वैभव हस्तगत झाल्याशिवाय माझी प्राप्ति म्हणजे स्वरूपस्थिति ही कधीच कोणास प्राप्त व्हावयाची नाही. ज्ञान-विज्ञानानेच माझ्या पदाची प्राप्ति होते ४८.
करितां गुरुमुखें शास्त्रशुद्धश्रवण । तेणें जाहलें तें म्हणिजे 'ज्ञान' ।
त्याचा अनुभव तेंचि 'विज्ञान' । ऐक लक्षण त्याचेंही ॥ ४९ ॥
त्याचा अनुभव तेंचि 'विज्ञान' । ऐक लक्षण त्याचेंही ॥ ४९ ॥
गुरुमुखाने शास्त्रशुद्ध श्रवण केल्याने जें प्राप्त होते, त्याला 'ज्ञान' म्हणतात ; आणि त्याचा जो प्रत्यक्षानुभव त्याला 'विज्ञान' म्हणतात. त्याचेही लक्षण ऐक ४९.
स्वयें स्वयंपाक केला जाण । न जाणे कटु मधुर लवण ।
जंव चाखिला नाहीं आपण । ते दशा सज्ञान 'ज्ञान' म्हणती ॥ ५० ॥
जंव चाखिला नाहीं आपण । ते दशा सज्ञान 'ज्ञान' म्हणती ॥ ५० ॥
स्वत: केलेला स्वयंपाक जोपर्यंत चाखून पाहिला नाही, तोपर्यंत तो कडू, गोड, खारट कसा झाला आहे ते बरोबर कळत नसते. ही जी स्थिति तिला ज्ञाते लोक 'ज्ञान' असे म्हणतात ५०.
केलिया रसाचें रसास्वादन । स्वयें गोडी सेवी आपण ।
ऐशी जे दशा तें 'विज्ञान' । उद्धवा जाण निश्चितीं ॥ ५१ ॥
ऐशी जे दशा तें 'विज्ञान' । उद्धवा जाण निश्चितीं ॥ ५१ ॥
आणि त्यांतील रसाची गोडी स्वतः चाखून पाहिली म्हणजे जी स्थिति प्राप्त होते, तेच उद्धवा ! खरोखर 'विज्ञान' होय ५१.
एवं विज्ञानज्ञाननिजसंपत्तीं । माझ्या उत्तमपदाची पदप्राप्ती ।
माझें वास्तवस्वरूप जे जाणती । त्यांची मज प्रीती अनन्यत्वें ॥ ५२ ॥
माझें वास्तवस्वरूप जे जाणती । त्यांची मज प्रीती अनन्यत्वें ॥ ५२ ॥
मिळून माझ्या सर्वोत्तमपदाची प्राप्ति होण्याला ज्ञानविज्ञान हीच संपत्ति कारणीभूत आहे. ह्यायोगे जे माझें वास्तविक स्वरूप जाणतात, त्यांची मला अनन्य प्रीति वाटते ५२.
वेद-शास्त्र-युक्तिबळें । माझें स्वरूप काइसेनि न कळे ।
तें ज्यासी वस्तुतां आकळे । मज त्यावेगळें प्रिय नाहीं ॥ ५३ ॥
तें ज्यासी वस्तुतां आकळे । मज त्यावेगळें प्रिय नाहीं ॥ ५३ ॥
वेदाच्या, शास्त्राच्या किंवा युक्तीच्या बळाने माझं स्वरूप कळत नसते. ते खरोखर ज्याला आकलन होते त्याच्याशिवाय मला दुसरे कोणीच प्रिय नाही ५३.
तेंचि अतिप्रीतीचें लक्षण । त्याच्या पा‍उलापाउलीं जाण ।
सर्वांग वोडवीं मी आपण । करीं निंबलोण । सर्वस्वें ॥ ५४ ॥
सर्वांग वोडवीं मी आपण । करीं निंबलोण । सर्वस्वें ॥ ५४ ॥
तें अतिप्रीतीचे लक्षण म्हणजे हेंच की, त्याच्या प्रत्येक पावलापावलाला मी सारे अंग पुढें करतो. इतकेच नव्हे, तर मी त्याच्यावरून आपल्या सर्वस्वाचें निंबलोण उतरतों ५४.
त्यासी जे वेळे जें लागे । तें मी न मागतां पुरवीं वेगें ।
त्यासी विरुद्ध ये जेणें मार्गें । तें मी निजांगें निवारीं ॥ ५५ ॥
त्यासी विरुद्ध ये जेणें मार्गें । तें मी निजांगें निवारीं ॥ ५५ ॥
त्याला ज्या वेळेस जें लागेल, तें मी त्याने न मागतां तत्काल पुरवीत असतो आणि त्याला काही विरुद्ध म्हणजे प्रतिकूल येत असेल तें मी स्वतः दूर करतों ५५.
त्यासी झणीं संसारवारा लागे । यालागीं मीच मी पुढेंमागें ।
सभंवतां राहें सर्वांगें । अतिप्रीतिपांगें पांगलों ॥ ५६ ॥
सभंवतां राहें सर्वांगें । अतिप्रीतिपांगें पांगलों ॥ ५६ ॥
त्याला कदाचित् संसाराचा वारा झोंबेल म्हणून त्याच्या मागे पुढे व सभोंवतीं सांगानें मीच उभा राहातो. असा मी त्यांच्या प्रेमाला भाळून गेलेला असतो ५६.
जेणें ज्ञानें ज्ञानी प्रिय होती । त्या ज्ञानाची पवित्र कीर्ती ।
देवो सांगे उद्धवाप्रती । यथार्थस्थिती निजबोधें ॥ ५७ ॥
देवो सांगे उद्धवाप्रती । यथार्थस्थिती निजबोधें ॥ ५७ ॥
ज्ञानी हे ज्या ज्ञानाने मला प्रिय होतात, त्या ज्ञानाची पवित्र कीर्ति यथार्थ रीतीनें मात्मज्ञानपूर्वक उद्ध्वाला देव सांगत आहेत ५७.
तपस्तीर्थं जपो दानं पवित्राणीतरणि च ।
नालंकुर्वन्ति तां सिद्धिं या ज्ञानकल्या कृता ॥ ४ ॥
नालंकुर्वन्ति तां सिद्धिं या ज्ञानकल्या कृता ॥ ४ ॥
[श्लोक ४] ज्ञानाच्या एका अंशानेसुद्धा जी सिद्धी मिळू शकते, ती तपश्चर्या, तीर्थयात्रा, जपजाप्य, दान किंवा अन्य कोणत्याही पवित्र क्रियांनी पूर्णपणे मिळत नाही. (४)
सकळ साधनां नव्हे जे शुद्धी । ते ज्ञानलेशें होय त्रिशुद्धी ।
ऐक उद्धवा सुबुद्धी । ते ज्ञानशुद्धीचा महिमा ॥ ५८ ॥
ऐक उद्धवा सुबुद्धी । ते ज्ञानशुद्धीचा महिमा ॥ ५८ ॥
सगळ्या साधनांनी जी शुद्धि होत नाही, ती निश्चयेंकरून ज्ञानाच्या एका अंशाने होते. हे बुद्धिमता उद्धवा! अशा त्या ज्ञानशुद्धीचा महिमा ऐक ५८.
'तप' जें परार्क पंचाग्नी । 'तीर्थ' गंगादि सरिता त्रिवेणी ।
'जपु' जे नाना मंत्रश्रेणी । गो-भू-तिल 'दानीं' सुवर्णादि ॥ ५९ ॥
'जपु' जे नाना मंत्रश्रेणी । गो-भू-तिल 'दानीं' सुवर्णादि ॥ ५९ ॥
पंचाग्नि साधून 'तप' केलें; किंवा गंगात्रिवेणी आदिकरून 'तीर्थे' केली; अनेक मंत्रांचा 'जप' केला; किंवा गो, भूमि, तिल, सुवर्ण इत्यादि 'दानें' दिली ५९;
आणिकही इतर 'पवित्रें' । जें 'स्वधर्मकर्मादि' स्वाचारें ।
नाना 'याग' अग्निहोत्रें । पवित्रकरें अतिशुद्ध ॥ ६० ॥
नाना 'याग' अग्निहोत्रें । पवित्रकरें अतिशुद्ध ॥ ६० ॥
किंवा आणखीही इतर जे पवित्र पवित्र 'स्वधर्मकर्मादि' आचार ते केले ; किंवा 'योग', 'अग्निहोत्रे', नानाप्रकारचे 'यज्ञ' वगैरे अत्यंत शुद्ध व पावन करणारी कृत्ये केली ६०;
एवं तपादिक जें साधन । या सकळांची शुद्धी गहन ।
ते ज्ञानलेशासमान । पवित्रपण तुळेना ॥ ६१ ॥
ते ज्ञानलेशासमान । पवित्रपण तुळेना ॥ ६१ ॥
तर ही जी तपादिक साधने आहेत, त्या सर्वांची शुद्धि मोठी आहे हे खरे; पण त्यांचा पवित्रपणा ज्ञानाच्या एका लवांशालाही तुळणार नाही ६१.
ज्ञाननिष्ठा अर्धक्षणें । जे पवित्रता स्वयें लाहणें ।
तें तपादि नाना साधनें । नाहीं पावणें कल्पांतीं ॥ ६२ ॥
तें तपादि नाना साधनें । नाहीं पावणें कल्पांतीं ॥ ६२ ॥
अर्धक्षणाच्या ज्ञाननिष्ठेनें जी पवित्रता प्राप्त होते, ती तपादि नानासाधनांनी कल्पांतीसुद्धा प्राप्त व्हावयाची नाहीं ६२.
ऐसें जें 'पवित्रज्ञान' । तें मुख्यत्वें धरोनि जाण ।
माझे करावें भजन । तेंचि निरूपण हरि बोले ॥ ६३ ॥
माझे करावें भजन । तेंचि निरूपण हरि बोले ॥ ६३ ॥
असें जें पवित्र ज्ञान, तेंच मुख्यत्वे धारण करून माझे भजन करावे. हेच निरूपण श्रीकृष्ण सांगतात ६३.
तस्माञ्ज्ञानेन सहितं ज्ञात्वा स्वात्मानमुद्धव ।
ज्ञानविज्ञानसंपन्नो भज मां भक्तिभावितः ॥ ५ ॥
ज्ञानविज्ञानसंपन्नो भज मां भक्तिभावितः ॥ ५ ॥
[श्लोक ५] म्हणून उद्धवा ! तू ज्ञानसहित आत्मस्वरूपाला जाणून घे आणि नंतर ज्ञानविज्ञानाने संपन्न होऊन भक्तिभावाने माझे भजन कर. (५)
याकारणें गा उद्धवा । ऐसा पवित्र ज्ञानाचा यावा ।
तेथ प्रक्षाळूनि निजभावा । जीवु तो वोळखावा परमात्मत्वें ॥ ६४ ॥
तेथ प्रक्षाळूनि निजभावा । जीवु तो वोळखावा परमात्मत्वें ॥ ६४ ॥
ह्याकरितां उद्धवा ! असा जो ज्ञानाचा पवित्र प्रवाह, त्यांत जीवाभावाला पुनीत करून, जीव हा परमात्मस्वरूपच आहे असे ओळखावें ६४.
जीवु परमात्मा दोनि एक । ऐसें जाणणें तें 'ज्ञान' देख ।
ऐक्यें भोगणें परमात्मसुख । 'विज्ञान' सम्यक त्या नांव ॥ ६५ ॥
ऐक्यें भोगणें परमात्मसुख । 'विज्ञान' सम्यक त्या नांव ॥ ६५ ॥
जीव आणि परमात्मा दोन्ही एकच आहेत असें जाणणे हे 'ज्ञान' होय आणि ऐक्यभावनेने परमात्मसुख भोगणे ह्याचे नाव 'विज्ञान' होय ६५.
ऐसा ज्ञानविज्ञानसंपन्न । होऊन करावें माझें भजन ।
त्या निजभजनाची खूण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥ ६६ ॥
त्या निजभजनाची खूण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥ ६६ ॥
अशा रीतीने ज्ञानविज्ञानसंपन्न होऊन माझें भजन करावें. उद्धवा ! त्या माझ्या भजनाची सारी लक्षणे ऐक ६६.
तेव्हां जेथें देखे जें कांहीं । तें मीवांचूनि आन नाहीं ।
मग अनन्यभावें तिये ठायीं । भजे पाहीं भावार्थें ॥ ६७ ॥
मग अनन्यभावें तिये ठायीं । भजे पाहीं भावार्थें ॥ ६७ ॥
तो जेथे जेथें जें जें कांहीं पाहातो, तेथे तेथे त्याला माझ्याशिवाय दुसरे काही दिसतच नाही. मग तो त्या त्या ठिकाणी अनन्य भावानेच भजू लागतो ६७.
ऐशिया माझ्या भजनाहातीं । उसंत नाहीं अहोरातीं ।
जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । माझी निजभक्ती न मोडे ॥ ६८ ॥
जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । माझी निजभक्ती न मोडे ॥ ६८ ॥
अशा माझ्या भजनामध्ये अहोरात्रात खंड म्हणून पडतच नाही. जागृतींत, स्वप्नांत किंवा सुषुप्तीतसुद्धा माझ्या भजनांत खळ म्हणून नाहींच ६८.
विसरोनि जावें जेथें । तेथेंचि देखे मातें ।
मरण आलें विस्मरणातें । स्मरणही तेथें हारपलें ॥ ६९ ॥
मरण आलें विस्मरणातें । स्मरणही तेथें हारपलें ॥ ६९ ॥
मला विसरून जेथें तो जातो, तेथेंही तो मलाच पाहातो. ह्याप्रमाणे विस्मरणालाच मरण येते ; नव्हे, स्मरणसुद्धा नाहीसे होऊन जाते ६९.
यापरी ज्ञानविज्ञानसंपन्न । मजवेगळें न देखती आन ।
तैसेंचि माझें अनन्य भजन । 'शुद्धभक्ति' जाण या नांव ॥ ७० ॥
तैसेंचि माझें अनन्य भजन । 'शुद्धभक्ति' जाण या नांव ॥ ७० ॥
अशा प्रकारे ज्ञानविज्ञानसंपन्न लोक असतात त्यांना माझ्याशिवाय दुसरे काही दिसतच नाही. त्याचप्रमाणे अनन्य भजन करणे ह्याचेच नांव 'शुद्धभक्ति' हे लक्षात ठेव ७०.
मागां मुनीश्वरीं याचि गतीं । माझी करोनि अनन्य भक्ती ।
मज पावले जैशा रीतीं । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ७१ ॥
मज पावले जैशा रीतीं । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ७१ ॥
पूर्वी मोठमोठाले मुनिवर्य ह्याच रीतीने माझी एकनिष्ठ भक्ति करून मला पावले. ते कसे ते मी तुला सांगतों ऐक ७१.
ज्ञानविज्ञानयज्ञेन मामिष्ट्वाऽऽत्मानमात्मनि ।
सर्वयज्ञपतिं मां वै संसिद्धिं मुनयोऽगमन् ॥ ६ ॥
सर्वयज्ञपतिं मां वै संसिद्धिं मुनयोऽगमन् ॥ ६ ॥
[श्लोक ६] मुनींनी ज्ञानविज्ञानरूप यज्ञाने आपल्याच अंतःकरणात असलेल्या सर्व यज्ञांचा अधिपती अशा मला उद्देशून यज्ञ करून परम सिद्धी मिळविली आहे. (६)
जे ज्ञानधनें अतिसंपन्न । परम पवित्र विज्ञानें जाण ।
ऐसे ब्रह्मभूत जे ब्राह्मण । यज्ञद्वारा यजन करिती माझें ॥ ७२ ॥
ऐसे ब्रह्मभूत जे ब्राह्मण । यज्ञद्वारा यजन करिती माझें ॥ ७२ ॥
ज्ञानधनाने अत्यंत संपन्न आणि विज्ञानाने परम पवित्र, असे ब्रह्मस्वरूप झालेले जे ब्राह्मण, ते यज्ञाच्या द्वारें माझें यजन करतात ७२.
हृदयाच्या निजभुवनीं । विकल्पाची भूमि खाणोनी ।
शम-दम-विरक्ती कुंडें तिन्ही । केलीं आवो साधुनी श्रद्धेचा ॥ ७३ ॥
शम-दम-विरक्ती कुंडें तिन्ही । केलीं आवो साधुनी श्रद्धेचा ॥ ७३ ॥
ते आपल्या हृदयरूप मंदिरांत (अथवा यज्ञमंडपांत) विकल्परूपी जमीन खणून श्रद्धेचा आकार साधून शम, दम आणि विरक्ति ही तीन कुंडे तयार करतात ७३.
तेथ क्षराक्षर अरणी दोन्ही । गुरुमंत्रें दृढ मंथूनी ।
काढिला सूक्ष्म निर्धूमाग्नी । कुंडीं स्थापूनी पेटविला ॥ ७४ ॥
काढिला सूक्ष्म निर्धूमाग्नी । कुंडीं स्थापूनी पेटविला ॥ ७४ ॥
तेथे क्षर व अक्षर (जीव व शिव) या दोन अरणी (अग्नि उत्पन्न करण्याची लाकडे) घेऊन त्यांचे गुरुमंत्राने नीट मंथन करून काढलेला निर्धूम असा सूक्ष्म अग्नि त्या कुंडामध्ये घालून पेटवितात ७४,
शुद्धसत्त्वाचें घृत तेथ । रजतमद्रव्येंसीं मिश्रित ।
वैराग्यस्रुवेनें आहुती देत । मंत्र तेथ युक्तीचे ॥ ७५ ॥
वैराग्यस्रुवेनें आहुती देत । मंत्र तेथ युक्तीचे ॥ ७५ ॥
शुद्धसत्त्वरूप घृतांत, रजतमादि होमद्रव्ये मिश्रित करून, युक्तीच्या मंत्रांनी, वैराग्यरूप स्त्रुवेने (लाकडी पळीनें ) त्यांत आहुति देतात ७५.
घेऊनि विद्याशस्त्र लखलखित । संकल्पपशूचा करूनि घात ।
तेणें यज्ञपति श्रीअनंत । केला तृप्त निजबोधें ॥ ७६ ॥
तेणें यज्ञपति श्रीअनंत । केला तृप्त निजबोधें ॥ ७६ ॥
नंतर विद्यारूप लखलखीत शस्त्र हातांत घेऊन, संकल्परूप पशु ठार मारून, यज्ञाचा स्वामी जो श्रीअनंत त्याला निजबोधाने संतुष्ट करतात ७६.
तेथ पूर्णाहुतीस कारण । घालितां जीवभावाचें अवदान ।
यज्ञभोक्ता मी श्रीनारायण । परमात्मा जाण सुखी झालों ॥ ७७ ॥
यज्ञभोक्ता मी श्रीनारायण । परमात्मा जाण सुखी झालों ॥ ७७ ॥
त्यांत पूर्णाहुतीसाठी जीवभावाची आहुति दिली म्हणजे यज्ञभोक्ता जो मी श्रीनारायण परमात्मा तो संतुष्ट होतो ७७.
यापरी माझें यजन । करूनियां मुनिगण ।
निवारूनि जन्ममरण । माझी सिद्धि जाण पावले ॥ ७८ ॥
निवारूनि जन्ममरण । माझी सिद्धि जाण पावले ॥ ७८ ॥
ह्याप्रमाणे माझें यजन करून अनेक मुनीश्वर जन्ममरणांतून सुटून ते माझ्या स्वरूपाला पोंचले ७८.
मुनीश्वरीं साधिली सिद्धी । तेचि उद्धवालागीं त्रिशुद्धी ।
व्हावया कृष्ण कृपानिधी । प्रपंचनिषेधीं वस्तु सांगे ॥ ७९ ॥
व्हावया कृष्ण कृपानिधी । प्रपंचनिषेधीं वस्तु सांगे ॥ ७९ ॥
मोठमोठ्या ऋषींनी जी सिद्धि साध्य करून घेतली, तीच उद्धवालाही खरोखर प्राप्त व्हावी, म्हणून कृपासागर श्रीकृष्ण त्याला, प्रपंचाचा निषेध करून वस्तुतत्त्व सांगत आहेत ७९.
त्वय्युद्धवाश्रयति यस्त्रिविधो
विकारो मायान्तराऽऽपतति नाद्यपवर्गयोर्यत् ।
जन्मादयोऽस्य यदमी तव तस्य
किं स्युराद्यन्तयोर्यदसतोऽस्ति तदेव मध्ये ॥ ७ ॥
विकारो मायान्तराऽऽपतति नाद्यपवर्गयोर्यत् ।
जन्मादयोऽस्य यदमी तव तस्य
किं स्युराद्यन्तयोर्यदसतोऽस्ति तदेव मध्ये ॥ ७ ॥
[श्लोक ७ ] हे उद्धवा ! देह, इंद्रिये व देवता यांचा समुदाय असलेले शरीर ही केवळ माया आहे याचाच तू आश्रय घेतला आहेस हे आधी व शेवटी नसून मध्येच असते जन्म इत्यादी सहा विकारसुद्धा याचेच असतात जे आधी असत नाही, शेवटी असत नाही, ते मध्येही असत नाही अशा या शरीराशी तुझा काय संबंध आहे ? (७)
'मी उद्धव' ऐसें म्हणतां । तूं कोण आहेसी तत्त्वतां ।
ऐक त्या स्वरूपाची कथा । तुज मी आतां सांगेन ॥ ८० ॥
ऐक त्या स्वरूपाची कथा । तुज मी आतां सांगेन ॥ ८० ॥
'मी उद्धव आहे' असे म्हणतांना खरोखर तूं कोण आहेस? तर त्या तुझ्या स्वरूपाची आतां कथा सांगतों ऐक ८०.
जन्म स्थिति आणि निधन । त्रिविधविकारेंसीं त्रिगुण ।
त्यांची अधिष्ठात्री माया जाण । तिसी चळण तुझेनी ॥ ८१ ॥
त्यांची अधिष्ठात्री माया जाण । तिसी चळण तुझेनी ॥ ८१ ॥
जन्म, स्थिति आणि मरण ह्या तीन विकारांना कारण त्रिगुण आहेत; आणि त्यांची अधिष्ठात्री माया आहे; पण तिला तुझ्यापासूनच चलन मिळतें ८१.
मायादि गुणकार्यां समस्तां । तूं आश्रयो पैं सबाह्यतां ।
तुझेनि अंगें यासी चपळता । तूं यापरता चिदात्मा ॥ ८२ ॥
तुझेनि अंगें यासी चपळता । तूं यापरता चिदात्मा ॥ ८२ ॥
माया आदिकरून सर्व गुणांच्या सर्व कार्यांना अंतर्बाह्य तुझाच आश्रय आहे. तुझ्यामुळेच त्यांना चपलता म्ह. चलनवलन प्राप्त झाले आहे. तूं त्यांच्याहून भिन्न असा चिदात्मा आहेस ८२.
'माझेनि गुणकर्मा चळणता । तैं प्रपंचासी आली सत्यता' ।
हें मायामय गा तत्त्वतां । मृगजळता आभासु ॥ ८३ ॥
हें मायामय गा तत्त्वतां । मृगजळता आभासु ॥ ८३ ॥
'माझ्यामुळे गुणकर्माना चलनता आली आहे असे म्हटले, तर प्रपंचाला सत्यता आली' (असें वाटेल, पण तसे नव्हे. कारण) खरोखर हे सर्व जग मायामय असून शुद्ध मृगजळासारखा भास आहे ८३.
सकळ प्रपंचाचें जें भान । तें तंव मृगजळासमान ।
दिसे तेंही मिथ्या दर्शन । वस्तुत्वें जाण सत्य नव्हे ॥ ८४ ॥
दिसे तेंही मिथ्या दर्शन । वस्तुत्वें जाण सत्य नव्हे ॥ ८४ ॥
प्रपंचाचें सारें भान हे तर मृगजळासारखे आहे. जें जें काय दिसतें तें सर्व मिथ्या होय. खरोखर सत्य नव्हे ८४.
तूं जन्ममरणापरता । त्रिगुणांतें नातळता ।
प्रपंचासी अलिप्तता । तुझी तत्त्वतां तूं ऐक ॥ ८५ ॥
प्रपंचासी अलिप्तता । तुझी तत्त्वतां तूं ऐक ॥ ८५ ॥
तूं जन्ममरणाहून निराळा ; त्रिगुणांना न शिवणारा आणि खरोखर प्रपंचापासून अलिप्त आहेस. कसा ? ते ऐक ८५.
तेचि प्रपंचाची अलिप्त युक्ती । ऐशी आहे परम प्रतीती ।
उत्पत्तिस्थितिप्रळयांतीं । प्रपंचाची वस्ती सत्यत्वें नाहीं ॥ ८६ ॥
उत्पत्तिस्थितिप्रळयांतीं । प्रपंचाची वस्ती सत्यत्वें नाहीं ॥ ८६ ॥
प्रपंचापासून अलिप्त राहाण्याची युक्ति हीच आहे. त्या युक्तीची परम प्रतीति अशी आहे की, उत्पत्ति, स्थिति व लय यांच्यामध्येही प्रपंचाचे खरे अस्तित्वच नाही ८६.
उत्पत्ति आदीं प्रपंच नसे । अंतीं कांहीं उरला न दिसे ।
मध्यें जो कांहीं आभासे । तो मायावशें मिथ्याभूत ॥ ८७ ॥
मध्यें जो कांहीं आभासे । तो मायावशें मिथ्याभूत ॥ ८७ ॥
उत्पत्तीच्या आधी प्रपंच नसतो; आणि अंतीही काही राहिलेला दिसत नाही. मध्यंतरी जो त्याचा भास होतो तोही मायामय असल्यामुळे मिथ्या होय ८७.
प्रपंचाआदीं परब्रह्म । अंतीं तेंचि उरे निरुपम ।
मध्यें स्थितिकाळीं तेंचि ब्रह्म । मिथ्या भवभ्रम भ्रांतासी ॥ ८८ ॥
मध्यें स्थितिकाळीं तेंचि ब्रह्म । मिथ्या भवभ्रम भ्रांतासी ॥ ८८ ॥
प्रपंचाच्या म्ह० सृष्टीच्या आधीं परब्रह्मच असते, अंतकालींही निरुपम असें तेंच शिल्लक राहातें ; आणि सृष्टीच्या स्थितिकालींसुद्धा ते ब्रह्मच असते, भ्रांतिष्ठ लोकांना मात्र संसाराचा मिथ्या भ्रम होतो ८८,
सूर्याआदीं मृगजळ नसे । अस्तमानीं उरलें न दिसे ।
मध्यें जें काहीं आभासे । तेथही नसे जळलेश ॥ ८९ ॥
मध्यें जें काहीं आभासे । तेथही नसे जळलेश ॥ ८९ ॥
सूर्याच्या आधीही मृगजळ असत नाही; अस्तमान झाल्यानंतरही उरलेले दिसत नाहीं; मध्यंतरी जो काही भास होतो, त्यांतही पाण्याचा लेशसुद्धा नसतो ८९.
सर्पाआदीं दोरत्वें दोरु । अंतीं दोर उरे साचारु ।
मध्यें भ्रमें भासे सर्पाकारु । तोही दोरु दोररूपें ॥ ९० ॥
मध्यें भ्रमें भासे सर्पाकारु । तोही दोरु दोररूपें ॥ ९० ॥
रज्जुसर्पाच्या आधीही दोरपणाने दोर असतो, आणि शेवटींही खरा दोरच शिल्लक राहातो. मध्यंतरी भ्रमाने सर्पाचा आकार भासतो, तोही दोररूपाने दोरच असतो ९०.
यापरी आद्यंतीं विचारिता । वस्तु सत्य प्रपंच मिथ्या ।
हें उद्धवा जाण तत्त्वतां । वेदशास्त्रार्थां संमत ॥ ९१ ॥
हें उद्धवा जाण तत्त्वतां । वेदशास्त्रार्थां संमत ॥ ९१ ॥
हे उद्धवा ! याप्रमाणे आदी आणि अंती विचार केला असतां ब्रह्म हेच सत्य असून, प्रपंच (जग) खरोखरच मिथ्या आहे आणि वेदशास्त्रार्थालाही हेच संमत आहे ९१.
ऐशी या प्रपंचाची घडामोडी । होतां जन्ममरणकोडी ।
उद्धवा तुज न लागे वोढी । तूं परापरथडीं नित्यमुक्त ॥ ९२ ॥
उद्धवा तुज न लागे वोढी । तूं परापरथडीं नित्यमुक्त ॥ ९२ ॥
अशी या प्रपंचाची कितीही घडामोड झाली व कितीही जन्ममरणाच्या कोटि गेल्या, तरी उद्धवा! त्यांचा तुला संपर्कही लागावयाचा नाही. कारण, तूं प्रवृत्ति व निवृत्ति ह्या दोन्ही तीरांपासून नित्यमुक्तच आहेस ९२.
निर्गुण निःसंग निर्विकार । अज अव्यय अक्षर ।
ब्रह्म अनंत अपरंपार । तें तूं साचार उद्धवा ॥ ९३ ॥
ब्रह्म अनंत अपरंपार । तें तूं साचार उद्धवा ॥ ९३ ॥
उद्धवा! निर्गुण, निःसंग, निर्विकार, अज, अव्यय, अक्षर, अनंत आणि अपरंपार असें जें ब्रह्म, तेच खरोखर तूं आहेस ९३.
हे ऐकोनि देवाची गोष्टी । उद्धवें बांधिली शकुनगाठीं ।
हरिखें आनंदु न जिरे पोटीं । एकला सृष्टीं न समाये ॥ ९४ ॥
हरिखें आनंदु न जिरे पोटीं । एकला सृष्टीं न समाये ॥ ९४ ॥
हे देवाचे भाषण श्रवण करून उध्दवाने आपल्या मनांत खूणगांठ बांधून ठेवली. हर्षाने त्याच्या पोटांत आनंद मावेनासा झाला. त्याला राहावयाला ही सृष्टि पुरेनाशी झाली ९४.
'तूं ब्रह्म' म्हणतां यदुराजें । तेणें हरिखाचेनि फुंजें ।
उद्धव नाचे स्वानंदभोजें । वैकुंठराजे तुष्टले ॥ ९५ ॥
उद्धव नाचे स्वानंदभोजें । वैकुंठराजे तुष्टले ॥ ९५ ॥
'तूं ब्रह्म आहेस,' असें श्रीकृष्णांनी म्हणतांच त्या आनंदाच्या भरांत उद्धव हर्षानें नाचूंच लागला. ते पाहुन श्रीकृष्णाला संतोष वाटला ९५.
स्वमुखें तुष्टोनि श्रीकृष्ण । मज म्हणे 'तूं ब्रह्म पूर्ण' ।
आजि मी सभाग्य धन्य धन्य । धांवोनि श्रीचरण वंदिले ॥ ९६ ॥
आजि मी सभाग्य धन्य धन्य । धांवोनि श्रीचरण वंदिले ॥ ९६ ॥
श्रीकृष्ण संतुष्ट होऊन आपल्या मुखानेंच 'तूं पूर्ण ब्रह्म' आहेस असें मला म्हणतो, तेव्हां आज मी धन्य धन्य होय. माझ्यासारखा भाग्यवान् कोण आहे? असें मनांत आणून उद्धवानें श्रीकृष्णाच्या चरणाला वंदन केले ९६.
'तूंचि अंगें परब्रह्म' । ऐसें बोलिला मेघश्याम ।
तेचि अर्थींचें निजवर्म । उद्धव सप्रेम पूसत ॥ ९७ ॥
तेचि अर्थींचें निजवर्म । उद्धव सप्रेम पूसत ॥ ९७ ॥
'तू स्वतःच परब्रह्म आहेस' असें जें श्रीकृष्ण बोलले, त्यांतलेच हृद्य उद्धव प्रेमानें त्यांस विचारूं लागला ९७.
उद्धव उवाच-
ज्ञानं विशुद्धं विपुलं यथैतद्वैराग्यविज्ञानयुतं पुराणम् ।
आख्याहि विश्वेश्वर विश्वमूर्ते त्वद्‍भक्तियोगं च महद्विमृग्यम् ॥ ८ ॥
ज्ञानं विशुद्धं विपुलं यथैतद्वैराग्यविज्ञानयुतं पुराणम् ।
आख्याहि विश्वेश्वर विश्वमूर्ते त्वद्‍भक्तियोगं च महद्विमृग्यम् ॥ ८ ॥
[श्लोक ८] उद्धव म्हणाला ! हे विश्वेश्वरा ! हे विश्वमूर्ते ! आपण विशुद्ध, विपुल आणि सनातन तसेच वैराग्य आणि विज्ञानाने युक्त अशा ज्ञानाचे वर्णन केले आता महापुरूष जे समजून घेण्याचा प्रयत्‍न करतात, त्या भक्तियोगाविषयी मला सांगावे. (८)
विष्वक्सेना विश्वेश्वरा । विश्वमूर्ती विश्वंभरा ।
जेणें पाविजे ब्रह्मसाक्षात्कारा । त्या ज्ञाननिर्धारा मज सांग ॥ ९८ ॥
जेणें पाविजे ब्रह्मसाक्षात्कारा । त्या ज्ञाननिर्धारा मज सांग ॥ ९८ ॥
(उद्धव म्हणाला) हे विष्वक्सेना! विश्वेश्वरा ! विश्वमूर्ते! विश्वंभरा श्रीकृष्णा ! ज्याच्या योगाने ब्रह्मसाक्षात्कार घडेल असें निश्चित ज्ञान मला सांगावें ९८.
नुसधें सांगती ज्ञान । ते केवळ मूढ जाण ।
सांग तूं वैराग्ययुक्ति तीक्ष्ण । जें छेदी बंधन जीवांचें ॥ ९९ ॥
सांग तूं वैराग्ययुक्ति तीक्ष्ण । जें छेदी बंधन जीवांचें ॥ ९९ ॥
नुसते ज्ञान सांगत बसतात, ते केवळ मूर्ख होत असें मी समजतों. ह्याकरिता जीवाचे बंधन ज्याच्या योगाने तुटून जाईल अशी तीक्ष्ण वैराग्ययुक्ति मला सांगावी ९९.
ज्ञानेंवीण वैराग्य आंधळें । तें अरडीदरडी आदळे ।
वैराग्येंवीण ज्ञान पांगळें । युक्ति देखे परी न चले पुरुषार्थ ॥ १०० ॥
वैराग्येंवीण ज्ञान पांगळें । युक्ति देखे परी न चले पुरुषार्थ ॥ १०० ॥
कारण ज्ञानाशिवाय वैराग्य हे आंधळे असते. ते खडकाबिडकावर जाऊन आदळते आणि वैराग्याशिवाय ज्ञान हे लंगडे असते. त्याला युक्ति कळते, पण त्याचा पुरुषार्थ मात्र काही चालत नाही १००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...