मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ ओव्या ४०१ ते ५००
ऐकोनि उद्धवाचा प्रश्न । सांगावया उत्तम ध्यान ।
पूर्वपीठिका आसन । प्राणायामलक्षण सांगत ॥१॥
हा उद्धवाचा प्रश्न ऐकून उत्तम ध्यान सांगण्याकरिता प्रथम आसन व प्राणायाम ह्यांचेच लक्षण श्रीकृष्ण सांगतात. ४०१.
श्रीभगवानुवाच -
सम आसन आसीनः समकायो यथासुखम् ।
हस्तावुत्सङ्ग आधाय स्वनासाग्रकृतेक्षणः ॥ ३२ ॥
सम आसन आसीनः समकायो यथासुखम् ।
हस्तावुत्सङ्ग आधाय स्वनासाग्रकृतेक्षणः ॥ ३२ ॥
[श्लोक ३२] भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - फार उंच किंवा फार खोल नसलेल्या सपाट आसनावर शरीर ताठ ठेवून आरामात बसावे हात मांडीवर ठेवावेत आणि दृष्टी नाकाच्या अग्रभागी लावावी. (३२)
ऐक आसनाचें लक्षण । पाषाणीं व्याधि संभवे जाण ।
केवळ धरणीचें आसन । तें अति कठिण दुःखरूप ॥२॥
केवळ धरणीचें आसन । तें अति कठिण दुःखरूप ॥२॥
आता आसनाचे लक्षण ऐक. पाषाणाचे आसन केल्यास व्याधि उत्पन्न होण्याचा संभव असतो हे लक्षात ठेव. केवळ जमिनीवरच बसलें तर ती अतिशय कठीण असल्यामुळे दुःखदायक होते २.
दारुकासनें निर्दय मन । कोरड्या काष्ठाऐसें होय जाण ।
तृणासनीं विकल्प गहन । जैसें कां तृण विचित्रांकुरें ॥३॥
तृणासनीं विकल्प गहन । जैसें कां तृण विचित्रांकुरें ॥३॥
लाकडाचे आसन केले तर मनही कोरड्या लाकडासारखें निर्दय बनते. गवताचे आसन केले तर, गवताला जसे चित्रविचित्र हजारों अंकुर फुटलेले असतात त्याप्रमाणेच मनालाही नानाप्रकारचे विकल्प उत्पन्न होतात ३.
वृक्षपल्लवांवरी आसन । तेणें चित्त सदा दोलायमान ।
जारण मारण स्तंभन । तेथ काळें आसन साधकां ॥४॥
जारण मारण स्तंभन । तेथ काळें आसन साधकां ॥४॥
झाडांच्या पानांचे आसन केलें तर चित्त नेहमीं झोंकेच खात राहाते. जारण, मारण किंवा स्तंभन करणे असेल तर साधकाने का आसन घालावें ४.
ज्ञानोपलब्धि मृगाजिनीं । मोक्षसिद्धि व्याघ्रजिनीं ।
मोक्षादि सर्व सिद्धींची श्रेणी । श्वेतकंबलासनीं साधकां ॥५॥
मोक्षादि सर्व सिद्धींची श्रेणी । श्वेतकंबलासनीं साधकां ॥५॥
कृष्णाजिनाचे ठिकाणी ज्ञानाची प्राप्ति होते. व्याघ्रचर्माचे आसन केले असतां मोक्षसिद्धि प्राप्त होते. पांढऱ्या कांबळीचे आसन केले असतां मोक्ष आदिकरून नानाप्रकारच्या अनेक सिद्धि साधकांना प्राप्त होतात ५.
भूमिका शुद्ध आणि समान । पाहोनि निरुपद्रव स्थान ।
तेथ रचावें आसन । सुलक्षण अनुक्रमें ॥६॥
तेथ रचावें आसन । सुलक्षण अनुक्रमें ॥६॥
जमीन निर्मळ आणि सपाट असून कोणाचा उपद्रव नाहीं असें स्थान पाहावे, आणि तेथे पुढे सांगितलेल्या अनुक्रमाने उत्तम लक्षणांनी युक्त असें आसन तयार करावें ६.
कुश वस्त्र कंबलाजिन । इंहीं युक्त घालावें आसन ।
उंच नीच न व्हावें जाण । समसमान समभागें ॥७॥
उंच नीच न व्हावें जाण । समसमान समभागें ॥७॥
दर्भ, वस्त्र, कांबळी, कातडे, ह्यांनी तयार केलेलें आसन घालावें. ते उंच किंवा सखल होऊ नये. चहूंकडून सारखे असावें ७.
उंच झालिया आसन डोले । नीचीं भूमिदोष आदळे ।
यालागीं समत्वें प्रांजळें । रचावें कोवळें मृदु आसन ॥८॥
यालागीं समत्वें प्रांजळें । रचावें कोवळें मृदु आसन ॥८॥
आसन उंच झाले तर ते डुलू लागते, आणि सखल झाले तर भूमिदोष लागतात. याकरितां आसन घालावयाचें तें सपाट व सारखे असावे. ते कोमल आणि मऊ असावें ८.
तेथ शुद्ध मुद्रा वज्रासन । कां अंबुजासनही जाण ।
अथवा घालावें सहजासन । जे आसनीं मन सुखावे ॥९॥
अथवा घालावें सहजासन । जे आसनीं मन सुखावे ॥९॥
तेथे शुद्ध मुद्रा लावून वज्रासन किंवा कमलासन घालावें. किंवा ज्या आसनामध्ये मनाला आनंद वाटेल असें सहजासन घालावें ९.
तेणें मेरुदंड अवक्र शुद्ध । समकाया राखोनि प्रसिद्ध ।
मूळाधारादि तीनी बंध । अतिसुबद्ध पैं द्यावे ॥४१०॥
मूळाधारादि तीनी बंध । अतिसुबद्ध पैं द्यावे ॥४१०॥
आणि मग पाठीचा कणा बांक येऊ न देतां चांगला ताठ ठेवावा, शरीर अगदी सारखे ठेवावे आणि मूलाधारादि सुप्रसिद्ध जे तीन बंध ते नीट रीतीने साधावेत ४१०.
ऐसें आसन लागतां । आसनावरी स्वभावतां ।
करांबुजाची विकासता । उत्संगता शोभती ॥११॥
करांबुजाची विकासता । उत्संगता शोभती ॥११॥
असें आसन लावले असता त्या आसनावर आपोआप करकमलाचे दोन्ही पसरलेले पंजे दोन्ही मांड्यांवर उताणे ठेवले म्हणजे शोभिवंत दिसतात ११.
नाकाचें अग्न सांडूनि दूरी । दृष्टि ठेवावी नासिकाग्रीं ।
ते ठायी बैसे अग्निचक्रीं । योगगंभीरीं योग्यता ॥१२॥
ते ठायी बैसे अग्निचक्रीं । योगगंभीरीं योग्यता ॥१२॥
नंतर नाकाचा शेंडा दूर सोडून नाकाच्या फक्त अग्रभागावरच दृष्टि धरावी. तेथेच अग्निचक्र असून त्यांत योगाचे श्रेष्ठ साधन असते १२.
ते अभ्यासीं निजनिश्चळें । योगाभ्यासे योगबळें ।
अर्धोन्मीलित होती डोळे । धारणामेळें ते काळीं ॥१३॥
अर्धोन्मीलित होती डोळे । धारणामेळें ते काळीं ॥१३॥
अशा रीतीने संथपणाने अभ्यास चालविला म्हणजे योगाभ्यासाने आणि योगसामर्थ्याने त्या वेळी ध्यानानंतर होणाऱ्या चित्तस्थैर्याच्या योगाने डोळे अर्धोन्मीलित होतात १३.
भेदापासाव उठाउठी । उपरमतां अभेदीं दृष्टी ।
तिची नासाग्रीं दिसे मिठी । इतर दृष्टी न लक्षितां ॥१४॥
तिची नासाग्रीं दिसे मिठी । इतर दृष्टी न लक्षितां ॥१४॥
भेदामधून तत्काळ अभेदामध्ये दृष्टि स्थिर झाली असतां इतर पदार्थ न पाहाता ती नासाग्री जाऊन दृढ बसते १४.
आसनजयो त्रिबंधप्राप्ती । दृष्टीची उपरमस्थिती ।
हे अकस्मात कोणे रीतीं । साधकाहातीं आतुडेल ॥१५॥
हे अकस्मात कोणे रीतीं । साधकाहातीं आतुडेल ॥१५॥
परंतु आसनाचा जय, तिन्ही बंधांची प्राप्ति आणि दृष्टीचे स्थैर्य ही साधकाला कोणत्या रीतीनें प्राप्त होतील ? १५.
ऐसी आशंका धरिसी चित्तीं । त्याही अभ्यासाची स्थिती ।
उद्धवा मी तुजप्रती । यथानिगुती सांगेन ॥१६॥
उद्धवा मी तुजप्रती । यथानिगुती सांगेन ॥१६॥
उद्धवा ! अशी शंका हूं आपल्या मनांत आणशील, तर त्या अभ्यासाचा प्रकारही तुला मी यथार्थ रीतीनें सांगतों १६.
प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः ।
विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रियः ॥ ३३ ॥
विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रियः ॥ ३३ ॥
[श्लोक ३३] यानंतर पूरक, कुंभक आणि रेचक या क्रमाने प्राणायामाने नाडीशोधन करावे हे एकदा डाव्या नाकपुडीने व एकदा उजव्या नाकपुडीनेही करता येईल हा अभ्यास हळूहळू वाढवावा त्याचबरोबर इंद्रियांवर ताबा ठेवावा. (३३)
अभ्यासाचें लक्षण । प्रथम प्राणामार्गशोधन ।
पूरक कुंभक रेचक जाण । प्राणापानशोधक ॥१७॥
पूरक कुंभक रेचक जाण । प्राणापानशोधक ॥१७॥
अभ्यासाचे लक्षण म्हटले म्हणजे प्रथम प्राणाचा मार्ग शुद्ध करावयाचा. पूरक, कुंभक आणि रेचक हेच प्राण आणि अपान वायु शुद्ध करणारे आहेत १७.
जिव्हा उपस्थ उपमर्दवे । ऐसा इंद्रियनेम जैं संभवे ।
त्यासीच हा प्राणजयो फावे । येरां नव्हे श्रमतांही ॥१८॥
त्यासीच हा प्राणजयो फावे । येरां नव्हे श्रमतांही ॥१८॥
जिव्हा आणि लिंग यांच्या स्वैरपणाला आपण पूर्णपणे आळा घाल शकू इतका इंद्रियनिग्रह ज्याच्याकडून होईल, त्यालाच हा प्राणायाम साधेल. भलत्याने कितीही कष्ट केले असताही तो साधावयाचा नाही १८.
प्राणशोधन तें तूं ऐक । पूरक कुंभक रेचक ।
सवेंचि रेचक पूरक कुंभक । हा उभय देख अभ्यासू ॥१९॥
सवेंचि रेचक पूरक कुंभक । हा उभय देख अभ्यासू ॥१९॥
प्राणाचे शुद्धीकरण (प्राणायाम) कसे करतात तें तूं ऐक. पूरक, कुंभक व रेचक करून लगेच रेचक, पूरक व कुंभक करणे अशा दोन्ही प्रकारचा अभ्यास झाला पाहिजे १९.
इडेनें करावा प्राण पूर्ण । तो कुंभिनीनें राखावा जाण ।
मग तिनेंचि करावा रेचन । हें एक लक्षण अभ्यासीं ॥४२०॥
मग तिनेंचि करावा रेचन । हें एक लक्षण अभ्यासीं ॥४२०॥
इडेनें (डाव्या नाकपुडीनें ) प्रथमतः वायु आंत ओढून घ्यावा व तो तसाच राखून ठेवून नंतर तो तिनेच पुन्हा परत सोडावा असेंही एक अभ्यासांतील लक्षण आहे २०.
कां पिंगलेनें करावा पूर्ण । तो तिनेंचि करावा रेचन ।
हें एक अपरलक्षण । विचक्षण बोलती ॥२१॥
हें एक अपरलक्षण । विचक्षण बोलती ॥२१॥
किंवा उजव्या नाकपुडीने वायु आंत घ्यावा, आणि तिनेच तो परत सोडावा, असें दुसरेही एक प्राणायामाच्या अभ्यासाचे लक्षण ज्ञाते लोक सांगतात २१.
सर्वसंमत योगलक्षण । इडेनें प्राण करावा पूर्ण ।
तो कुंभकें राखावा स्तंभून । करावें रेचन पिंगलया ॥२२॥
तो कुंभकें राखावा स्तंभून । करावें रेचन पिंगलया ॥२२॥
परंतु सर्वांस मान्य असें योगाचे लक्षण म्हटले म्हणजे डाव्या नाकपुडीनें वायु आंत ओढून घ्यावा, तो कुंभकाने थांबवून धरावा आणि मग तो उजव्या नाकपुडीने सोडावा २२.
हो कां पिंगलेनें पुरावा प्राण । तोही कुंभकें राखावा कुंभून ।
मग इडेनें सांडावा रेचून । हें विपरीत लक्षण अभ्यासीं ॥२३॥
मग इडेनें सांडावा रेचून । हें विपरीत लक्षण अभ्यासीं ॥२३॥
किंवा उजव्या नाकपुडीनें वायु आंत घ्यावा, तोही कुंभकाने थांबवून धरावा आणि मग तो डाव्या नाकपुडीतून सोडावा. पण हे योगाभ्यासाला अगदी विरुद्ध आहे २३.
तेथ न करावी फाडाफोडी । न मांडावी ताडातोडी ।
सांडोनियां लवडसवडी । अभ्यासपरवडी शनैःशनैः ॥२४॥
सांडोनियां लवडसवडी । अभ्यासपरवडी शनैःशनैः ॥२४॥
ह्याकरिता त्यामध्ये बदलाबदल करूं नये, आणि क्रमांत बिघडाबिघड करू नये. कोणताही उतावळेपणा न करितां स्वस्थचित्ताने हळूहळू अभ्यास करावा २४.
येथ मांडलिया तांतडी । तैं प्राण पडेल अनाडीं ।
मग हे थडी ना ते थडी । ऐशी परवडी साधकां ॥२५॥
मग हे थडी ना ते थडी । ऐशी परवडी साधकां ॥२५॥
ह्यांत जर उतावळेपणा केला, तर प्राण मोठ्या संकटांत पडेल, मग हीही तड नाही, आणि तीही तड नाही, अशी साधकांची अवस्था होईल २५.
जेवीं मुंगी वळंघे पर्वता । ते चढे परी पडेना सर्वथा ।
तेथ जात्यश्व चालों जातां । न चढे तत्त्वतां अतिकष्टी ॥२६॥
तेथ जात्यश्व चालों जातां । न चढे तत्त्वतां अतिकष्टी ॥२६॥
ज्याप्रमाणे मुंगी पर्वत चढू लागली, तर ती चढत जाते, खाली पडत नाही आणि तोच जर जातिवंत घोडा चालू लागला, तर खरोखर मोठ्या कष्टानेही तो चढू शकत नाही २६,
तैसें ये योगाभ्यासीं जाण । न चले जाणीव शहाणपण ।
जाणिवा येथ होय पतन । सर्वथा गमन घडेना ॥२७॥
जाणिवा येथ होय पतन । सर्वथा गमन घडेना ॥२७॥
त्याप्रमाणे ह्या योगाभ्यासांत ज्ञान व शहाणपण कांहीं चालत नाही. शहाणपणाची घमेंड बाळगणाराचा अधःपातच होतो. त्याला त्या मार्गात पुढे जाणे कधीच साधत नाही २७.
ते मुंगीच्या परी योगपंथा । जो शनैःशनैः अभ्यासतां ।
प्रणवाच्या चढे माथां । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२८॥
प्रणवाच्या चढे माथां । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२८॥
उद्धवा ! त्या मुंगीसारखाच जो हळूहळू योगमार्गाने जाण्याचा अभ्यास करतो, तोच खरोखर ओंकाराच्या मस्तकावर चढतो, हे लक्षात ठेव २८.
दृढ अभ्यास आल्या हाता । जैशी साधकाची मनोगतता ।
तैसा पवन चाले तत्त्वतां । जेवीं रणाआंतौता महाशूर ॥२९॥
तैसा पवन चाले तत्त्वतां । जेवीं रणाआंतौता महाशूर ॥२९॥
अभ्यास पक्का झाला असता, समरांगणांत जस मोठा शूर पुरुष अनिर्बंधपणे चालतो, त्याप्रमाणे साधकाच्या मनोरथाप्रमाणे प्राणवायु चाल असतो २९.
अभ्यासाच्या गडाडीं । प्राण खवळल्या कडाडी ।
तो प्राणापानाचे भेद मोडी । पदर फोडी चक्राचे ॥४३०॥
तो प्राणापानाचे भेद मोडी । पदर फोडी चक्राचे ॥४३०॥
अभ्यासाच्या धडाक्याने प्राण भयंकर खवळून गेला असता तो प्राण आणि अपान ह्यांचे भेदच मोडून टाकतो, आणि चक्रांतील पदर दूर करतो ४३०.
येथ द्विविध माझें भजन । एक तें योगयुक्त निर्गुण ।
एक तें प्रणवाभ्यासें भक्त सगुण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३१॥
एक तें प्रणवाभ्यासें भक्त सगुण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३१॥
यांत माझें भजन दोन प्रकारचे असते. एक असतें तें योगयुक्त असून निर्गुणाचे असते आणि दुसरें असतें तें ओंकाराच्या अभ्यासाने सगुण भक्त करीत असतात. त्याचेही लक्षण ऐक ३१.
ऐक प्राणायामाचे भेद । सगर्भ अगर्भ द्विविध ।
सगर्म आगमोक्तें शुद्ध । सगुण संबंध ध्यानादि ॥३२॥
सगर्म आगमोक्तें शुद्ध । सगुण संबंध ध्यानादि ॥३२॥
आतां प्राणायामाचे भेद ऐक. ह्यांत सगर्भ प्राणायाम आणि अगर्भ प्राणायाम असे दोन प्रकार आहेत. सगर्भ प्राणायाम शास्त्रोक्त मार्गाने शुद्ध आहे आणि सगुणध्यानादिकांचा जो संबंध तो दुसरा अगर्भ प्राणायाम होय ३२.
हृद्यविच्छिन्नमोङ्कारं घण्टानादं बिसोर्णवत् ।
प्राणेनोदीर्य तत्राथ पुनः संवेशयेत् स्वरम् ॥ ३४ ॥
प्राणेनोदीर्य तत्राथ पुनः संवेशयेत् स्वरम् ॥ ३४ ॥
[श्लोक ३४] मूलाधारात उत्पन्न झालेला ॐकार प्राणवायूच्या साह्याने मस्तकापर्यंत न्यावा कमळातील बिसतंतूप्रमाणे तो अखंड असून त्याचा नाद घंटानादाप्रमाणे आहे, असे मनात चिंतन करावे (३४)
वाचेसी नव्हतां गोचरू । दीर्घ प्रणवाचा उच्चारू ।
हृदयीं अनवच्छिन्न ओंकारू । अखंडाकारू उल्हासे ॥३३॥
हृदयीं अनवच्छिन्न ओंकारू । अखंडाकारू उल्हासे ॥३३॥
ॐकाराचा दीर्घ उच्चार वाणीला करता येत नसला, तरी तोच ओंकार हृदयामध्ये सतत एकसारखा चाललेलाच असतो ३३,
घंटानादसदृश स्थितू । जैसा कमळमृणालसूक्ष्मतंतू ।
तैसा मूळादारभ्य ब्रह्मरंध्रांतू । प्राणायामयुक्तू प्रणवू भासे ॥३४॥
तैसा मूळादारभ्य ब्रह्मरंध्रांतू । प्राणायामयुक्तू प्रणवू भासे ॥३४॥
तो घटानादाप्रमाणे सारखाच चाललेला असतो. ज्याप्रमाणे कमलाच्या देवंतील सूक्ष्म तंतु असावेत, त्याप्रमाणे मूळापासून तो ब्रह्मरंधाच्या शेवटापर्यंत प्राणायामाने युक्त असा प्रणव (कार) भासतो ३४.
तेथ दीर्घ स्वरें उच्चारू । तेणें प्रणवू भासे अतिसपुरू ।
तो प्राणायामें करावा स्थिरू । अखंडाकारू स्वरयुक्त ॥३५॥
तो प्राणायामें करावा स्थिरू । अखंडाकारू स्वरयुक्त ॥३५॥
तेथे अतिशय दीर्च स्वराने नाद होत असतो, त्यामुळे. अत्यंत सूक्ष्म रीतीनें प्रणवाचा भास होतो. तोच प्राणायामाने स्थिर, अखंडस्वरूप व नादयुक्त असा करावा ३५.
एवं प्रणवसंयुक्तं प्राणमेव समभ्यसेत् ।
दशकृत्वस्त्रिषवणं मासादर्वाग् जितानिलः ॥ ३५ ॥
दशकृत्वस्त्रिषवणं मासादर्वाग् जितानिलः ॥ ३५ ॥
[श्लोक ३५] अशा रीतीने दररोज तीन वेळा, प्रत्येक वेळी दहा वेळा, ॐकारासहित प्राणायामाचा अभ्यास करावा असे केल्याने एक महिन्याच्या आतच प्राणवायू वश होतो. (३५)
स्वरवर्णमात्रातीत पर । प्रणव जो कां अगोचर ।
तो अभ्यासबळें नर । वृत्तिगोचर स्वयें करिती ॥३६॥
तो अभ्यासबळें नर । वृत्तिगोचर स्वयें करिती ॥३६॥
अशा प्रकारे स्वर, वर्ण आणि मात्रा यांच्याहूनही निराळा, अत्यंत श्रेष्ठ व अदृश्य असा जो प्रणव (कार), तो कित्येक पुरुष अभ्यासाच्या सामर्थ्याने स्वतः इंद्रियांना समजेसा करून घेतात ३६.
नवल उच्चाराचा चमत्कार । ऊर्ध्वमुख अखंडाकार ।
अभ्यासें प्रणवू करिती स्थिर । झणत्कार स्वरयुक्त ॥३७॥
अभ्यासें प्रणवू करिती स्थिर । झणत्कार स्वरयुक्त ॥३७॥
त्या उच्चाराचा आश्चर्यकारक चमत्कार आहे. तो ऊर्ध्वमुख असून अखंड अस्तित्वात असतो. तोच झणत्कारयुक्त व नादमय प्रणव अभ्यासाच्या योगाने स्थिर करतात ३७.
ऐसा प्राणायामयुक्त प्रणवाभ्यास । त्रिकाळ करितां सांडूनि आळस ।
काळीं आवर्तनें दशदश । सावकाश करितां पैं ॥३८॥
काळीं आवर्तनें दशदश । सावकाश करितां पैं ॥३८॥
अशा प्रकारें आळस सोडून प्राणायामासह प्रणवाचा त्रिकाळ अभ्यास करितांना प्रत्येक वेळी सावकाश सावकाश दहा दहा आवृत्ति केल्या असतां ३८;
तरी एक मास न लागतां । हा प्राणजयो आतुडे हाता ।
जेवीं कां सती पतिव्रता । नुल्लंघी सर्वथा पतिवचन ॥३९॥
जेवीं कां सती पतिव्रता । नुल्लंघी सर्वथा पतिवचन ॥३९॥
ज्याप्रमाणे एखादी महासाध्वी पतिव्रता आपल्या पतीचे वचन मुळीच उलंघन करीत नाही, त्याप्रमाणे एक महिनाही पूर्ण होण्याच्या आंतच हा प्राणजय साध्य होतो ३९.
ये अभ्यासीं अतितत्पर । झालिया गा निरंतर ।
योगाभ्यासाचें सार । सहजेंचि नर पावती ॥४४०॥
योगाभ्यासाचें सार । सहजेंचि नर पावती ॥४४०॥
या अभ्यासामध्ये नेहमी अत्यंत दक्ष राहिले असतां योगाभ्यासाचे रहस्य तो पुरुष सहजच मिळवितो ४४०.
ऐसा प्राणजयो आलिया हाता । दों प्रकारीं भजनावस्था ।
एकी सगुण आगमोक्ता । दुजी योगाभ्यासता निर्गुणत्वें ॥४१॥
एकी सगुण आगमोक्ता । दुजी योगाभ्यासता निर्गुणत्वें ॥४१॥
अशा प्रकारे प्राणनिरोध साध्य झाला म्हणजे भजनाची स्थितीही दोन प्रकारची होते. एक शास्त्रोक्त विधीप्रमाणे सगुणोपासना आणि दुसरी योगाभ्यासाने निर्गुणोपासना ४१.
परी दोहींचें समाधान । निर्गुणींच पावे जाण ।
त्या दोहींचें उपलक्षण । संक्षेपें श्रीकृष्ण सांगत ॥४२॥
त्या दोहींचें उपलक्षण । संक्षेपें श्रीकृष्ण सांगत ॥४२॥
परंतु दोहींतील समाधान निर्गुणांतच मिळते हे लक्षात ठेव. त्या दोहींचें, उपलक्षण श्रीकृष्ण संक्षेपाने सांगतात ४२.
अगा ओं हें स्मरों सरे । स्मरतां स्वरेंसीं प्राणू प्रणवीं भरे ।
मग प्रणवूचि तेव्हां स्फुरे । अखंडाकारें उल्हासतू ॥४३॥
मग प्रणवूचि तेव्हां स्फुरे । अखंडाकारें उल्हासतू ॥४३॥
अरे ! ॐकाराचे स्मरणही जेथें नष्ट होते, आणि स्मरण केलेच तर त्या स्वरासहवर्तमान प्राण असतो तोच प्रणवामध्ये भरून जातो, तेव्हा मग अखंड आकाराने उल्हास पावलेला प्रणवच स्फुरत असतो ४३.
जेथूनि अक्षरें उपजती । शब्द वदोनि जेथ सामावती ।
मग जे उरे जाण ती स्फूर्ती । प्रणवू निश्चितीं त्या नांव ॥४४॥
मग जे उरे जाण ती स्फूर्ती । प्रणवू निश्चितीं त्या नांव ॥४४॥
जेथून अक्षरे उत्पन्न होतात, शब्द बोलून गेल्यानंतर ज्यांत समाविष्ट होतात, आणि मग जी स्फूर्ति शिल्लक राहाते, तिलाच खरोखर प्रणव असें नांव आहे ४४.
त्या प्रणवाचेनि आधारें । जिणोनियां साही चक्रें ।
तो प्रणवू सूनि धुरे । निजनिर्धारे चालिजे ॥४५॥
तो प्रणवू सूनि धुरे । निजनिर्धारे चालिजे ॥४५॥
त्या प्रणवाच्याच आधाराने सहाही चक्र जिंकून झाली म्हणजे तोच प्रणव पुढे होऊन निश्चयाने पुढे चाल करतो ४५.
तेथ उल्हाट शक्तीचा लोट । वैराग्याचा नेटपाट ।
जिणोनि काकीमुखाची वाट । सवेगें त्रिकूट घेतलें ॥४६॥
जिणोनि काकीमुखाची वाट । सवेगें त्रिकूट घेतलें ॥४६॥
तेव्हां कुंडलिनीशक्तीचा जोर व वैराग्याचा अतिशय भर ह्यांच्या योगाने सुषुम्ना नाडीच्या (इडा व पिंगला ह्यांच्यामध्ये सुषुम्ना नाडी आहे ) द्वाराची वाट झपाट्याने ओलांडून पश्चिममार्गातील पहिले स्थान सर करतो ४६.
तेव्हां अनुहताच्या घायीं । निशाण लागलें पाहीं ।
तंव पुढील जे योगभुयी । ते आपैती पाहीं हों सरली ॥४७॥
तंव पुढील जे योगभुयी । ते आपैती पाहीं हों सरली ॥४७॥
त्या वेळी दशनादांच्या घोषाने विजयाचे निशाण फडकू लागते. तेव्हां पुढे चालावयाचा जो योगमार्ग असतो, तो आपोआपच पुढे येतो ४७.
तेथें हरिखें अतिउद्‌भट । औटपीठ आणि गोल्हाट ।
तेही जिणोनियां वाट । घडघडाट चालिला ॥४८॥
तेही जिणोनियां वाट । घडघडाट चालिला ॥४८॥
तेथ अत्यंत आनंदाने व उत्साहाने औटपीठ आणि गोल्हाट या दोन चक्रांचा मार्गही आक्रमण करून झपाट्याने पुढे जाऊं लागतो ४८.
मागील ठेली आठवण । झाली विकल्पाची बोळवण ।
सत्रावी वोळली जाण । स्वानंदजीवन जीवाचें ॥४९॥
सत्रावी वोळली जाण । स्वानंदजीवन जीवाचें ॥४९॥
मागची आठवण नाहीशी होते; विकल्पाचाही नाश होतो आणि जीवाचें स्वानंदजीवन अशी जी सत्रावी कला (जीवनकळा), तिची गांठ पडते ४९.
ते सहस्रदळाचे पाट । वरूनि उतरले घडघडाट ।
स्वानंदजीवनानिकट । नीट वाट पैं आले ॥४५०॥
स्वानंदजीवनानिकट । नीट वाट पैं आले ॥४५०॥
तेथें सहस्रदळ कमळांतून सुटलेले पाझर वरून खळखळां वाहत खाली येत असतात आणि ते अगदी थेट सरळ स्वानंदजीवनाजवळ (जीवनकळेजवळ) येतात ४५०.
तें सेवितां संतोषें पाणी । निवली संतप्त अवनी ।
इंद्रियांची पुरली धणी । गुणांची त्रिवेणी बुडाली ॥५१॥
इंद्रियांची पुरली धणी । गुणांची त्रिवेणी बुडाली ॥५१॥
ते तेथचे पाणी मोठ्या आनंदाने सेवन केले असतां संतप्त झालेली सर्व जमीन गारीगार होऊन जाते, इंद्रियांची वखवख संपते आणि गुणांची त्रिवेणी पार बुडून जाते ५१.
तंव भ्रमरगुंफेआंत । जीवशिवांचा एकांत ।
तेणें जीवपणाचा प्रांत । वृत्तीसी घात हों सरसा ॥५२॥
तेणें जीवपणाचा प्रांत । वृत्तीसी घात हों सरसा ॥५२॥
तेव्हां भ्रमरगुंफेच्या आंत जीव आणि शिव ह्यांची एकांतांत गांठ पडते. तेणेकरून जीवपणाचा प्रदेश आणि वृत्ति या दोहोंचा नाश होतो ५२.
तेथ शिवशक्तिसंयोग । निज‍ऐक्यें झाला चांग ।
परमानंदें कोंदलें अंग । सुखाचा सुखभोग सुखरूप झाला ॥५३॥
परमानंदें कोंदलें अंग । सुखाचा सुखभोग सुखरूप झाला ॥५३॥
तेथे आत्मस्वरूपाचे ऐक्य झाल्यामुळे शिव आणि शक्ति ह्यांचे उत्कृष्ट तादात्म्य होऊन जाते आणि परमानंदाने आंग भरून जाऊन सुखाचा सुखभोगच काय तो शिल्लक राहातो ५३.
तेव्हां हेतु मातु दृष्टांतू । खुंटली वेदवादाची मातू ।
झाला मीतूंपणाचा प्रांतू । एकला एकांतू एकपणें ॥५४॥
झाला मीतूंपणाचा प्रांतू । एकला एकांतू एकपणें ॥५४॥
त्या वेळी हेतु, बोलणे, दृष्टांत, किंवा वेदवादाची गोष्ट सर्व समाप्त होते. मीतूंपणाचा शेवट होतो, आणि एकटा एकान्तच एकटेपणाने शिल्लक राहातो ५४.
ते एकलेपणाचें एक । म्हणावया म्हणतें नाहीं देख ।
ऐसे योगबळें जे नेटक । माझें निजसुख पावले ॥५५॥
ऐसे योगबळें जे नेटक । माझें निजसुख पावले ॥५५॥
पण तो एकटा एक राहिला असें म्हणावयाला म्हणणारेंच कोणी नसते, हे लक्षात ठेव. अशा प्रकारे योगसामर्थ्याने जे बलवान् झालें, तेच माझे आत्मसुख पावले ५५.
हे योगमार्गींची वाट । अतिअवघड परम कष्ट ।
थोर विघ्नाचा कडकडाट । प्राप्ति अवचट एकाद्या ॥५६॥
थोर विघ्नाचा कडकडाट । प्राप्ति अवचट एकाद्या ॥५६॥
पण हा योगमार्गाचा रस्ता अत्यंत कठीण असून त्यांत कष्टही फार आहेत. यांत मोठमोठ्या विघ्नांचा भयंकर त्रास आहे. म्हणून या योगाची प्राप्ति क्वचित् एखाद्यालाच होते ५६.
तैसा नव्हे माझा भक्तिपंथू । तेथ नाहीं विघ्नाची मातू ।
भक्तांसीही हाचि ठावो प्राप्तू । ऐक तेही मातू मी सांगेन ॥५७॥
भक्तांसीही हाचि ठावो प्राप्तू । ऐक तेही मातू मी सांगेन ॥५७॥
माझा भक्तिमार्ग मात्र तसा नव्हे त्यांत विघ्नांची मुळी गोष्टच नाही, आणि भक्तांनाही हेच स्थान प्राप्त होते, त्याचाही प्रकार ऐक. मी तुला सांगतों ५७.
मूळीं योग हा नाहीं स्पष्ट । म्हणाल कैंचें काढिलें कचाट ।
पदबंधाची चुकली वाट । वृथा वटवट न म्हणावी ॥५८॥
पदबंधाची चुकली वाट । वृथा वटवट न म्हणावी ॥५८॥
आता कदाचित तुम्ही असेही म्हणाल की, 'योगाचा स्पष्ट उल्लेख मुळांत नाही, मग हें कचाट कोठून काढले ? मूळ पदाचा अर्थ सुटला आहे, व ही व्यर्थ वटवट आहे' तर असें मात्र म्हणू नये ५८.
येच श्लोकीं देवो बोलिला । मासादर्वाक् प्राणजयो जाहला ।
यांतू ध्वनितें योग बोलिला । तो म्यां केला प्रकटार्थ ॥५९॥
यांतू ध्वनितें योग बोलिला । तो म्यां केला प्रकटार्थ ॥५९॥
कारण, याच श्लोकामध्ये देव म्हणाले आहेत की, "मासादर्वाक्" ( एक महिन्याच्या आंतच ) प्राणायाम साध्य होतो. यामध्ये ध्वनितार्थाने योगाभ्यासच सांगितला आहे. म्हणून तो मी स्पष्ट केला ५९.
जेथ प्राणापानजयो झाला । तेथ महायोगू हा भागा आला ।
हा योगू शास्त्रार्थ बोलिला । विशद केला आकुलागमीं ॥४६०॥
हा योगू शास्त्रार्थ बोलिला । विशद केला आकुलागमीं ॥४६०॥
जेथे प्राणापानांवर विजय प्राप्त होतो, तेथेंच हा महायोग साध्य होतो. हा योग शास्त्रांतच सांगितलेला आहे. म्हणूनच शास्त्रीय रीतीने मी तो स्पष्ट केला ४६०.
प्राणापानजयो झाला पहा हो । जैसा साधकाचा भावो ।
सगुणनिर्गुण उपावो । प्राप्ती ठावो सहजेंचि ॥६१॥
सगुणनिर्गुण उपावो । प्राप्ती ठावो सहजेंचि ॥६१॥
अहो ! हें पाहा की, प्राणापानाचा निग्रह झाला, म्हणजे साधकाचा जसा भाव असेल त्याप्रमाणे सगुण किंवा निर्गुण उपासनेच्या योगाने त्या त्या पदाची सहज प्राप्ति होते ६१.
प्राणापानजयप्राप्ती । सगुण उपासनास्थिती ।
तद्द्वारा निर्गुणप्राप्ती । उद्धवाप्रती हरि बोले ॥६२॥
तद्द्वारा निर्गुणप्राप्ती । उद्धवाप्रती हरि बोले ॥६२॥
प्राणापानांवर विजय प्राप्त झाला, आणि सगुणोपासना घडली, म्हणजे त्या योगाने निर्गुणाचीही प्राप्ति कशी होते, तें श्रीकृष्ण उद्धवाला सांगतो ६२.
कशासारिखें तुझें ध्यान । ऐसा उद्धवें केला प्रश्न ।
यालागीं सांगोनियां सगुण । सवेंचि निर्गुण संस्थापी ॥६३॥
यालागीं सांगोनियां सगुण । सवेंचि निर्गुण संस्थापी ॥६३॥
तुझें ध्यान कशासारखे आहे ? असा उद्धवानें प्रश्न केला. म्हणून सगुण ध्यानाचे निरूपण करून लगेच निर्गुण स्वरूपाची सिद्धता करून दाखविली ६३.
मत्स्य साधावया बडिश जाण । चित्त साधावया मूर्ति सगुण ।
तेचि मूर्तीचें सगुण ध्यान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६४॥
तेचि मूर्तीचें सगुण ध्यान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६४॥
मासा धरण्याकरिता जसे आमिष असते, त्याप्रमाणे चित्ताला धरून ठेवण्यासाठी सगुण मूर्ति असते. तेंच मूर्तीचे सगुण स्वरूप श्रीकृष्ण स्वतः सांगतो ६४.
हृत्पुण्डरीकमन्तःस्थम् ऊर्ध्वनालमधोमुखम् ।
ध्यात्वोर्ध्वमुखमुन्निद्रमष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ ३६ ॥
ध्यात्वोर्ध्वमुखमुन्निद्रमष्टपत्रं सकर्णिकम् ॥ ३६ ॥
[श्लोक ३६] त्यानंतर शरीराच्या आत वर देठ आणि खाली मुख असलेले हे हृदयकमळ त्याचे मुख वरच्या बाजूला होऊन ते उमलेले आहे, त्याला आठ पाकळ्या आहेत आणि त्याच्या मधोमध पिवळा गड्डा. (कर्णिका) आहे, असे चिंतन करावे. (३६)
जैसें केळीचें कमळ । तैसें हृदयीं अष्टदळ ।
अधोमुख ऊर्ध्वनाळ । अतिकोमळ लसलसित ॥६५॥
अधोमुख ऊर्ध्वनाळ । अतिकोमळ लसलसित ॥६५॥
-ज्याप्रमाणे केळीचें फूल (कोका) असते, त्याप्रमाणेच हृदयामध्ये अष्टदलात्मक कमळ असते. त्याचे तोंड खाली व देंठ वर असून ते अगदी कोवळे लुसलुशीत असते ६५.
धरोनि प्राणायामाचें बळ । ऊर्ध्वमुख हृदयकमळ ।
विकसित करावें अष्टदळ । ध्यानें प्रबळ ध्यातां पैं ॥६६॥
विकसित करावें अष्टदळ । ध्यानें प्रबळ ध्यातां पैं ॥६६॥
ह्याकरितां प्राणायामाच्या सामर्थ्याने हृदयकमळ ऊर्ध्वमुख करून पूर्ण एकाग्र ध्यानाने ध्यान करितां करितां तें अष्टदळ कमळ विकसित करावें ६६.
तेथ ऊर्ध्वमुख अधोनाळ । ध्याना आलिया हृदयकमळ ।
अतिउन्निद्र अष्टदळ । ध्यानीं अचंचळ स्थिरावल्या ॥६७॥
अतिउन्निद्र अष्टदळ । ध्यानीं अचंचळ स्थिरावल्या ॥६७॥
तेथे वरच्या भागी मुख आणि खाली दांडा, ह्याप्रमाणे हृदयकमळ असल्याचे ध्यान केल्यानंतर त्याच्या
कर्णिकायां न्यसेत् सूर्य सोमाग्नीनुत्तरोत्तरम् ।
वह्निमध्ये स्मरेद् रूपं ममैतद् ध्यानमङ्गलम् ॥ ३७ ॥
वह्निमध्ये स्मरेद् रूपं ममैतद् ध्यानमङ्गलम् ॥ ३७ ॥
आठही पाकळ्या अत्यंत प्रफुल्लित झाल्या आहेत असें ध्यान मनामध्ये स्थिर करावें. ते किमपीही ढळू नये ६७.
कर्णिकेमाजीं चंद्रमंडळ । ध्यावें सोळा कळीं अविकळ ।
त्याहीमाजीं सूर्यमंडळ । अतिसोज्जळ बारा कळीं ॥६८॥
त्याहीमाजीं सूर्यमंडळ । अतिसोज्जळ बारा कळीं ॥६८॥
[श्लोक ३७] कर्णिकेवर अनुक्रमे सूर्य, चंद्र आणि अग्नी यांची स्थापना करावी त्यानंतर अग्नीमध्ये माझ्या या रूपाचे स्मरण करावे माझे हे स्वरूप ध्यानासाठी अत्यंत मंगलमय आहे. (३७)
त्याहीमाजीं वन्हिमंडळ । दाही कळीं अतिजाज्वल्य ।
ते अग्निमंडळीं सुमंगल । ध्यावी सोज्ज्वळ मूर्ति माझी ॥६९॥
ते अग्निमंडळीं सुमंगल । ध्यावी सोज्ज्वळ मूर्ति माझी ॥६९॥
नंतर त्याच्या गाभ्यामध्ये सोळा कलांनी युक्त असें चंद्रमंडळ आहे अशी कल्पना करून त्याचे ध्यान करावे आणि त्याच्या आंत बारा कलांनी युक्त असें देदीप्यमान सूर्यमंडळ आहे अशी कल्पना करावी ६८.
समं प्रशान्तं सुमुखं दीर्घचारुचतुर्भुजम् ।
सुचारुसुन्दरग्रीवं सुकपोलं शुचिस्मितम् ॥ ३८ ॥
सुचारुसुन्दरग्रीवं सुकपोलं शुचिस्मितम् ॥ ३८ ॥
त्याच्याही आंत दहा कलांनी युक्त व अत्यंत धगधगीत अग्निमंडळ आहे अशी कल्पना करून त्या अग्निमंडळांत माझी अत्यंत मंगलप्रद व दिव्य मूर्ति आहे असें ध्यान करावें ६९.
समानकर्णविन्यस्त स्फुरन् मकरकुण्डलम् ।
हेमाम्बरं घनश्यामं श्रीवत्सश्रीनिकेतनम् ॥ ३९ ॥
हेमाम्बरं घनश्यामं श्रीवत्सश्रीनिकेतनम् ॥ ३९ ॥
[लोक ३८/३९] माझ्या भगवंतांचे सर्व अवयव सुडौल आहेत मुखकमल अत्यंत शान्त आणि सुंदर आहे चार मनोहर आजानु बाहू आहेत अतिशय सुंदर व मनोहर गळा आहे स्मितहास्याने शोभणारे गाल आहेत दोन्ही समान कानामध्ये मकराकृती कुंडले तळपत आहेत पावसाळ्यातील ढगाप्रमाणे श्यामवर्णाच्या शरीरावर पीतांबर शोभत आहे वक्षःस्थळावर एका बाजूला श्रीवत्साचे चिन्ह आणि दुसर्‍या बाजूला लक्ष्मी विराजमान झाली आहे (३८-३९)
तेंचि माझें मूर्तीचें ध्यान । उद्धवा ऐक सावधान ।
आपुले मूर्तीचें आपण । ध्यान श्रीकृष्ण सांगत ॥४७०॥
आपुले मूर्तीचें आपण । ध्यान श्रीकृष्ण सांगत ॥४७०॥
उद्धवा ! आता त्याच माझ्या मूर्तीचे ध्यान कसे असावे ते नीट लक्ष देऊन ऐक. असे म्हणून श्रीकृष्ण आपल्या मूर्तींचं ध्यान आपणच सांगू लागले ४७०.
अतिदीर्घ ना ठेंगणेपण । सम अवयव समान ठाण ।
सम सपोष अतिसंपूर्ण । मूर्ति सुलक्षण चिंतावी ॥७१॥
सम सपोष अतिसंपूर्ण । मूर्ति सुलक्षण चिंतावी ॥७१॥
फार उच नव्हे व फार ठेंगणीही नव्हे, सर्व अवयव सारख्या प्रमाणांत; बैठकही सपाट, आंगाला साजेशी बाळसेदार आंगलट, अशा उत्तम लक्षणांनी युक्त अशा मूर्तीचे चिंतन करावें ७१.
मूर्ति चिंतावी संमुख । प्रसन्नवदन अतिसुरेख ।
जिचें देखतांचि मुख । हृदयीं हरिख कोंदाटे ॥७२॥
जिचें देखतांचि मुख । हृदयीं हरिख कोंदाटे ॥७२॥
मूर्ति आपल्या समोरासमोर तोंड करून उभी आहे असें मनांत आणावे. त्या मूर्तीचे मुखकमल प्रसन्न असून अत्यंत रमणीय असावे. ते असे की, ज्या मूर्तीचं मुख पाहातांच हृदयामध्ये आनंदीआनंदच भरून जातो ७२.
जैशीं विशाळ कमळदळें । तैसे आकर्णान्त दोनी डोळे ।
भंवया रेखिल्या काजळें । तैशी रेखा उजळे धनुष्याकृती ॥७३॥
भंवया रेखिल्या काजळें । तैशी रेखा उजळे धनुष्याकृती ॥७३॥
ज्याप्रमाणे कमळाच्या मोठमोठाल्या पाकळ्या असाव्यात, त्याप्रमाणे कानापर्यंत पोचणारे विशाल नेत्र असावे. काजळाने रेखाटल्याप्रमाणे काळ्या भोर भिवया असून त्या धनुष्याकृति असाव्या ७३.
कपाळ मिरवत सांवळें । त्याहीवरी चंदन पिंवळें ।
माजीं कस्तूरीचीं दोनी अंगुळें । कुंकुममेळें अक्षता ॥७४॥
माजीं कस्तूरीचीं दोनी अंगुळें । कुंकुममेळें अक्षता ॥७४॥
काळे सांवळे कपाळ शोभत असून त्यावर पिवळे चंदन चर्चिलेलें असावे आणि त्याच्यामध्ये कस्तूरीचे दोन टिळे असून कुंकुमांकित अक्षता लावलेल्या असाव्यात ७४.
दीर्घ नासिक आणि कपाळें । लखलखित गंडस्थळें ।
मुख सुकुमार कोवळें । अधरप्रवाळें आरक्त ॥७५॥
मुख सुकुमार कोवळें । अधरप्रवाळें आरक्त ॥७५॥
नाक आणि कपाळ ही भव्य असावी. कपाळाच्या दोहों बाजूंचे दोन उंचवटे तेजःपुंज असावे. तोंड नाजूक असून कोवळे असावे आणि ओठ पोंवळ्याप्रमाणे लालसर असावेत ७५.
श्यामचंद्राची सपोष कोर । तैशी चुबुका अतिसुंदर ।
मुख निमासुरें मनोहर । भक्तचकोरचंद्रमा ॥७६॥
मुख निमासुरें मनोहर । भक्तचकोरचंद्रमा ॥७६॥
द्वितीयेच्या चंद्राची घवघवीत कोर असावी, त्याप्रमाणे अत्यंत सुंदर हनुवटी असावी. भक्तरूपी चकोरास केवळ चंदच असें जें तोंड ते सुकुमार व मनोहर असावे ७६.
जैसा हिरियाच्या ज्योती । कीं दाळिंबबीजांची दीप्ती ।
तैशी मुखामाजीं दंतपंक्ती । दशन झळकती बोलतां ॥७७॥
तैशी मुखामाजीं दंतपंक्ती । दशन झळकती बोलतां ॥७७॥
ज्याप्रमाणे हिऱ्याचे तेज किंवा डाळिंबाच्या दाण्यांचे तेज, त्याप्रमाणे मुखांत सतेज दंतपंक्ति असून बोलतांना दांत झळकत असावेत ७७.
समानकर्ण दोनी सधर । स्फुरत कुंडलें मकराकार ।
ईषत् हास्य मनोहर । ग्रीवा सुंदर कंबु जैशी ॥७८॥
ईषत् हास्य मनोहर । ग्रीवा सुंदर कंबु जैशी ॥७८॥
दोहींकडे दोन समान व सुंदर कान असून मत्स्याकृति कुंडलें हालत असावी. गालांतल्या गालांत मनोहर हास्य असून, कंठाची आकृति शंखासारखी असावी ७८.
कंठींची त्रिवळी उभवणी । माजीं मिरवे कौस्तुभमणी ।
ते प्रकाशली दीप्ती कवण गुणीं । तेजें दिनमणी लोपला ॥७९॥
ते प्रकाशली दीप्ती कवण गुणीं । तेजें दिनमणी लोपला ॥७९॥
गळ्याला तीन वळ्या स्पष्ट असून त्याच्यामध्ये कौस्तुभमणी शोभत असावा. त्याच्या प्रकाशाच्या तेजाचे वर्णन करणार कोण ? त्याच्या तेजापुढे सूर्यसुद्धा फिका पडेल ! ७९.
भुजंगाकार स्वभावो । चतुर्भुज आजानुबाहो ।
विशाळ वक्षःस्थळनिर्वाहो । श्रीवत्स पहा हो चिन्हित ॥४८०॥
विशाळ वक्षःस्थळनिर्वाहो । श्रीवत्स पहा हो चिन्हित ॥४८०॥
स्वभावतःच भुजंगाप्रमाणे दिसणारे आजानुबाहु असे चार हातांचे चार दंड ; वक्षःस्थळ विशाल असून त्यावर श्रीवत्साचे चिन्ह ! ४८०
श्रीवत्स श्रीनिकेतन । हृदयीं दोहीं भागीं जाण ।
त्रिवळीयुक्त उदर गहन । दामोदरचिन्ह त्या आलें ॥८१॥
त्रिवळीयुक्त उदर गहन । दामोदरचिन्ह त्या आलें ॥८१॥
हृदयावर दोहों बाजूंना श्रीवत्स व श्रीनिकेतन ; उदर खोल असून त्यावर तीन वळ्या, आणि यशोदेनें दाव्याने बांधून ठेवल्यामुळे त्या बंधनाचे ज्यावर चिन्ह आहे ! ८१.
विजू तळपे तैसा पिंवळा । लखलखित दिसे डोळां ।
तेवीं कसिला सोनसळा । तेणें घनसांवळा शोभत ॥८२॥
तेवीं कसिला सोनसळा । तेणें घनसांवळा शोभत ॥८२॥
वीज चमकावी त्याप्रमाणे डोळ्यांना लखलखीत पिवळा सोन्यासारख्या रंगाचा दिसणारा पीतांबर नेसल्यामुळे शोभणारी घनश्याम मूर्ति ! ८२.
जैसें चांदिणें गगनामाझारीं । शुभ्रता बैसे श्यामतेवरी ।
तेवीं श्यामांगीं चंदनाची भुरी । तेणें श्रीहरी शोभत ॥८३॥
तेवीं श्यामांगीं चंदनाची भुरी । तेणें श्रीहरी शोभत ॥८३॥
ज्याप्रमाणे आकाशांत चांदणे पडले असले म्हणजे खाली नीलवर्ण असून त्यावर शुभ्रवर्णांची झांक मारते,
शङ्खचक्रगदापद्म वनमालाविभूषितम् ।
नूपुरैर्विलसत्पादं कौस्तुभप्रभया युतम् ॥ ४० ॥
नूपुरैर्विलसत्पादं कौस्तुभप्रभया युतम् ॥ ४० ॥
त्याप्रमाणे श्यामवर्ण आंगावर चंदनाची पांढुरकी उटी असल्याने त्या श्रीहरीची शोमा कांही अप्रतिम दिसते ८३.
द्युमत्किरीटकटक कटिसूत्राङ्गदायुतम् ।
सर्वाङ्गसुन्दरं हृद्यं प्रसादसुमुखेक्षणम् ॥ ४१ ॥
सर्वाङ्गसुन्दरं हृद्यं प्रसादसुमुखेक्षणम् ॥ ४१ ॥
[लोक ४०/ ४१] हातांमध्ये शंख, चक्र, गदा, पद्म धारण केलेले आहे गळ्यात वनमाला शोभून दिसत आहे पायांमध्ये नूपुरे शोभत आहेत गळ्यात कौस्तुभमणी झगमगत आहे आपापल्या स्थानी चमचमणारे किरीट, कडी कमरपट्टा आणि बाजूबंद शोभून दिसत आहेत सर्वांगसुंदर असे हे रूप भक्तांचे हृदय हरण करणारे आहे त्यांची प्रेम पूर्ण नजर कृपाप्रसादाचा वर्षाव करीत आहे सर्व अवयवांवर मन स्थिर करीत माझ्या या सुकुमार रूपाचे ध्यान करावे. (४०-४१)
कौस्तुभासीं संलग्न गळा । आपाद रुळे वनमाळा ।
कटीं बाणली रत्‍नमेखळा । किंकिणी जाळमाळासंयुक्त ॥८४॥
कटीं बाणली रत्‍नमेखळा । किंकिणी जाळमाळासंयुक्त ॥८४॥
कौस्तुभमण्याने युक्त असा कंठ, पायांपर्यंत रुळणारी वनमाला, कमरेला घातलेला रत्नखचित कमरपट्टा , आणि त्याला लावलेले रुणझुण वाजणारे घागऱ्यांचे घोंस ८४.
करकंकण बाहुअंगदें । शंखचक्रपद्मगदादि आयुधें ।
जडित मुद्रिका नाना छंदें । कराग्रीं विनोदें बाणल्या ॥८५॥
जडित मुद्रिका नाना छंदें । कराग्रीं विनोदें बाणल्या ॥८५॥
हातांतील सलकड़ी व दंडांतील पोंच्या, शंख, चक्र, पद्म, गदा इत्यादि आयुधे, आणि बोटांत अत्यंत शोभत असणाऱ्या नानाप्रकारच्या रत्नजडित मुद्रिका ८५.
नाभि सखोल निर्मळ । जेथ ब्रह्मा झाला पोटींचें बाळ ।
जें लोकपद्माचें समूळ मूळ । तें नाभिकमळ हरीचें ॥८६॥
जें लोकपद्माचें समूळ मूळ । तें नाभिकमळ हरीचें ॥८६॥
नाभी खोल असून निर्मळ, जिच्यामधून प्रत्यक्ष पोटचे बाळ ब्रह्मदेव उत्पन्न झाला आणि जें त्रैलोक्यरूप कमळाचेही मुख्य मूळ, ते श्रीहरीचे नाभिकमल होय ८६.
जैसे सचेतन मर्गजस्तंभ । तैसे घोंटींव साजिरे स्वयंभ ।
उभ्य चरणांची अभिनवशोभ । हरिअंगीं स्वयंभ शोभती ॥८७॥
उभ्य चरणांची अभिनवशोभ । हरिअंगीं स्वयंभ शोभती ॥८७॥
ज्याप्रमाणे मरकतरत्नांचे सजीव खांबच असावे, त्याप्रमाणे घोंटीव, सुंदर आणि स्वयंभू अशी ज्याच्या दोन चरणांची अपूर्व शोभा ! असे ते चरण श्रीहरीला अत्यंत शोभतात ८७.
ध्वज वज्र अंकुश देखा । यवांकित ऊर्ध्वरेखा ।
पद्मचक्रादि सामुद्रिका । चरण नेटका हरीचा ॥८८॥
पद्मचक्रादि सामुद्रिका । चरण नेटका हरीचा ॥८८॥
आणि त्या श्रीहरीच्या, पायांवर ध्वज, वज्र, अंकुश, यवांकित असणाऱ्या ऊर्ध्व रेषा, पद्म, चक्र, इत्यादि सामुद्रिक चिन्हें असल्यामुळे तो फारच सुंदर दिसावा ८८.
त्रिकोण कांतीव इंद्रनीळीं । तैशीं साजिरीं घोटींव सांवळीं ।
पाउलें सुकुमारें कोंवळीं । आरक्त तळीं पदप्रभा ॥८९॥
पाउलें सुकुमारें कोंवळीं । आरक्त तळीं पदप्रभा ॥८९॥
इंद्रनीलमणी कांतून त्याचा त्रिकोण करावा, त्याचप्रमाणे मनोहर, नितळ, श्यामवर्ण, नाजुक व कोवळी लुसलुशीत पावले, आणि त्यांच्यासाठी बाल रंगाची पडलेडी प्रभा ! ८९.
पाउलावरी सांवळी प्रभा । तळवातळीं आरक्त शोभा ।
जेवीं संध्याराग मीनला नभा । तैशी शोभा हरिचरणीं ॥४९०॥
जेवीं संध्याराग मीनला नभा । तैशी शोभा हरिचरणीं ॥४९०॥
पावलांच्या वरच्या बाजूला निळी झांक, आणि खाली तळव्याच्या आरक्त रंगाची लाल झांक; त्यामुळे सायंकाळच्या वेळी नील आकाशावर लाल रंगाची प्रभा पडावी, त्याप्रमाणे त्या श्रीहरीच्या पायांवर विलक्षण प्रकारची शोभा दिसते ४९०.
नभमंडळीं चंद्ररेखा । तैशी पादाग्रीं मांडणी नखा ।
पोटर्‍या सुकुमार नेटका । जंघा सुरेखा जानुद्वय ॥९१॥
पोटर्‍या सुकुमार नेटका । जंघा सुरेखा जानुद्वय ॥९१॥
नभोमंडळांत चंद्राची कोर असावी, त्याप्रमाणे प्रत्येक बोटाच्या शेवटाला नखाची शोभा दिसते. पोटऱ्याही तशाच कोमल असून मनोरम, तशाच दोन्ही मांड्या व खुबेही अतिशय सुरेख ९१.
अतिशयें माजु साना । होता अभिमान पंचाननां ।
मध्य देखोनि जगज्जीवना । लाजोनि राना ते गेले ॥९२॥
मध्य देखोनि जगज्जीवना । लाजोनि राना ते गेले ॥९२॥
सिंहांना असा अभिमान झाला होता की, सर्वांत कंबर काय ती आमचीच बारीक ! परंतु त्या जगजीवन श्रीहरीची कंबर पाहातांच ते लाजून रानांतच पळून गेले ! ९२.
अद्यापि ते झाले अरण्यवासी । लाजा मुख न दाविती कोणासी ।
पहावया हरिमध्यासी । लेप मेखलेसी ते झाले ॥९३॥
पहावया हरिमध्यासी । लेप मेखलेसी ते झाले ॥९३॥
ते अद्याप अरण्यांतच राहिले आहेत. लज्जेमुळे ते कोणाला तोंडसुद्धा दाखवीत नाहीत. आणखी श्रीहरीची कंबर आपणांस पाहावयास तरी मिळावी म्हणून ते मेखलेवरची चित्रे झाले आहेत ९३.
चरणीं नूपुरांचा गजर । वांकीअंदुवांचा झणत्कार ।
मस्तकीं कुटिलालकभार । सुमनीं कबर शोभती ॥९४॥
मस्तकीं कुटिलालकभार । सुमनीं कबर शोभती ॥९४॥
पायांत पैंजणांचा गजर, वांकींचा आणि तोरड्यांचा झणत्कार, मस्तकावर कुरळ केसांची दाटी, आणि फुलें गुंफल्यामुळे शोभणारे ते केस ! ९४.
नानारत्‍नीं अतिगहन । मस्तकीं मुकुट देदीप्यमान ।
सर्वांगीं सुलक्षण । मूर्ति संपूर्ण हरीची ॥९५॥
सर्वांगीं सुलक्षण । मूर्ति संपूर्ण हरीची ॥९५॥
मोठमोठी दिव्यरत्ने जडलेला देदीप्यमान मुकुट मस्तकावर; अशा प्रकारें संपूर्ण उत्तम लक्षणांनी युक्त श्रीहरीची मूर्ति सर्वांगसुंदर असावी. ९५.
जे मूर्तीची धरिल्या सोये । तहान भूक विसरोनि जाये ।
ध्यानीं आतुडल्या पाहें । सुखाचा होये सुदिन ॥९६॥
ध्यानीं आतुडल्या पाहें । सुखाचा होये सुदिन ॥९६॥
ज्या मूर्तीकडे लक्ष लागले असता, तहान-भूकसुद्धा विसरून जावी, आणि जी ध्यानात ठसली असतां सुखाचा दिवस उगवावा ९६.
सर्वांगसुंदर श्यामवर्ण । ज्येष्ठ वरिष्ठ गंभीर गहन ।
सुमुख आणि सुप्रसन्न । मूर्तीचें ध्यान करावें ॥९७॥
सुमुख आणि सुप्रसन्न । मूर्तीचें ध्यान करावें ॥९७॥
सर्वांगीं सुंदर असा श्यामवर्ण असावा; मुद्रा अत्यंत श्रेष्ठ, उदार व गंभीर अशी असावी. मुखकमल सुंदर आणि सुप्रसन्न असावे, अशा मूर्तीचे ध्यान करावे ९७.
सुकुमारमभिध्यायेत् सर्वाङ्गेषु मनो दधत् ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो मनसाऽऽकृष्य तन्मनः ।
बुद्ध्या सारथिना धीरः प्रणयेन्मयि सर्वतः ॥ ४२ ॥
तत्सर्वव्यापकं चित्तमाकृष्यैकत्र धारयेत् ।
नान्यानि चिन्तयेद् भूयः सुस्मितं भावयेन्मुखम् ॥ ४३ ॥
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यो मनसाऽऽकृष्य तन्मनः ।
बुद्ध्या सारथिना धीरः प्रणयेन्मयि सर्वतः ॥ ४२ ॥
तत्सर्वव्यापकं चित्तमाकृष्यैकत्र धारयेत् ।
नान्यानि चिन्तयेद् भूयः सुस्मितं भावयेन्मुखम् ॥ ४३ ॥
[श्लोक ४२ / ४३] बुद्धिमान माणसाने मनाने इंद्रियांना त्यांच्या विषयांपासून बाजूला करून त्या मनाला बुद्धिरूप सारथ्याच्या साहाय्याने सर्वतोपरी माझ्या ठिकाणी लावावे. (४२) संपूर्ण शरीराला व्यापून राहिलेल्या चित्ताला तेथून ओढून आणून एकेका अवयवावर स्थिर करावे आणि शेवटी अन्य अवयवांचे चिंतन न करता केवळ मंद हास्ययुक्त मुखावर दृष्टी स्थिर करावी. (४३)
झणीं दृष्टीचा रुपेल न्याहारू । लागतां खुपेल चंद्रकरू ।
तैशी मूर्ति ध्यावी सुकुमारू । अतिअरुवारू ध्याननिष्ठा ॥९८॥
तैशी मूर्ति ध्यावी सुकुमारू । अतिअरुवारू ध्याननिष्ठा ॥९८॥
कदाचित् डोळ्यांचे कटाक्षसुद्धा खुपतील, चंद्रकिरणसुद्धा लागले तर खुपतील, इतक्या सुकुमार मूर्तीचे ध्यान करावे. ध्यानावर भक्ति बसण्याला मूर्ति कोमल असेल तितकी उत्तम ९८.
इंद्रियार्थीं अतिलोलुप । तें वैराग्यें आवरोनि चित्त ।
माझे ध्यानीं सुनिश्चित । बुद्धिमंत लाविती ॥९९॥
माझे ध्यानीं सुनिश्चित । बुद्धिमंत लाविती ॥९९॥
इंद्रियजन्य विषयांत अत्यंत लुब्ध असणारे जें मन, तें वैराग्याने आवरून बुद्धिमंत असतात ते एकनिष्ठेने माझ्याच ध्यानाकडे लावतात ९९.
विषयीं आवरोनि मन । अखंड करितां माझें ध्यान ।
मद्‌रूपचि होय जाण । ऐसें चिंतन करावें ॥५००॥
मद्‌रूपचि होय जाण । ऐसें चिंतन करावें ॥५००॥
अशा प्रकारे विषयांना आवरून अखंड माझेच ध्यान केले, म्हणजे आपण स्वतः मत्स्वरूपच होऊन जाऊं असाच ध्यानाकडे लय लावावा ५००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...