मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ ओव्या १0१ ते २००
निष्काम निर्लोभ निर्दंभ भजन । निर्मत्सर निरभिमान ।
ऐशिया मद्‍भक्तांसी जाण । माझें सुख संपूर्ण मी देतों ॥१॥
निष्काम, निर्लोभ व निर्दभ भजन करणाऱ्या निर्मत्सरी आणि निरभिमानी अशा माझ्या भक्तांना माझे सुख मी पूर्णपणे देतो, हे लक्षात ठेव १.
जे कां देशतः कालता । अनवच्छिन्न गा वस्तुतां ।
ऐशिया निजसुखाचे माथां । माझिया निजभक्तां रहिवासू ॥२॥
ऐशिया निजसुखाचे माथां । माझिया निजभक्तां रहिवासू ॥२॥
खरोखर जे देशाने व कालानेही मर्यादित नाही, अशा अगाध आत्मसुखाच्या माथ्यावर माझ्या भक्तांचे राहाणे असते २.
अकिञ्चनस्य दान्तस्य शान्तस्य समचेतसः ।
मया सन्तुष्टमनसः सर्वाः सुखमया दिशः ॥ १३ ॥
मया सन्तुष्टमनसः सर्वाः सुखमया दिशः ॥ १३ ॥
[श्लोक १३ ] जो अपरिग्रही आहे, इंद्रियांवर ज्याने विजय मिळविला आहे, जो शांत आणि समचित्त आहे, माझ्या ठायी जो संतुष्ट आहे, अशा माझ्या भक्ताला सर्व दिशा आनंदाने भरलेल्या वाटतात. (१३)
ऐक अकिंचनाची गोठी । नाहीं मठ मठिका पर्णकुटी ।
पांचापालवीं मोकळ्या गांठी । त्यांसी ये भेटी निजसुख माझें ॥३॥
पांचापालवीं मोकळ्या गांठी । त्यांसी ये भेटी निजसुख माझें ॥३॥
आता दारिद्र्याची गोष्ट पहा ! त्याला नाही मठ, नाहीं मठी, नाहीं पर्णकुटी (झोपडी), पांचही पदरांच्या गांठी मोकळ्या सुटलेल्या; पण त्यांनाच माझे आत्मसौख्य भेटावयास येते ३.
जो दमनशीळ जगजेठी । अकरांचीही नळी निमटी ।
तो निजसुखाचे साम्राज्यपटीं । बैसे उठाउठीं तत्काळ ॥४॥
तो निजसुखाचे साम्राज्यपटीं । बैसे उठाउठीं तत्काळ ॥४॥
जो अत्यंत थोर दमनशील; पांच ज्ञानेंद्रियें, पांच कर्मेदियें व एक मन मिळून अकरा जणांचें जो निर्दाळण करतो; तो तत्काळ हां हां म्हणतां आत्मसुखाच्या साम्राज्यसिंहासनावर बसतो ४.
देखतां नानाभूत विषमता । ज्यासी साचार दिसे समता ।
तो माझिया निजसुखाचे माथां । क्रीडे सर्वार्थता समसाम्यें ॥५॥
तो माझिया निजसुखाचे माथां । क्रीडे सर्वार्थता समसाम्यें ॥५॥
भिन्न भिन्न प्राण्यांतील भेदभाव पाहात असताही ज्याला त्यांच्यांत खरोखर एकरूपताच दिसते, तो सर्वस्वेकरून आत्मसुखाच्या माथ्यावर समभावनेनें खेळत असतो ५.
सर्पत्वचा जेवीं पांपरीं । माथां हालविल्या फडा न करी ।
तेवीं धनदारागृहपुत्रीं । छळितां ज्या भीतरीं क्रोध नुमसे ॥६॥
तेवीं धनदारागृहपुत्रीं । छळितां ज्या भीतरीं क्रोध नुमसे ॥६॥
ज्याप्रमाणे सापाच्या कांतेला लाथ मारून तिचे मस्तक हालविले असतां ती फडा करीत नाही, त्याप्रमाणे धन, स्त्री, घर, पुत्र, यांनी छळले असतांही ज्याच्या अंत:करणात क्रोध उसळत नाही ६.
कामक्रोध मावळले देहीं । साचार शांति ज्याच्याठायीं ।
माझें निजसुख त्याच्या पायीं । लोळत पाहीं सर्वदा ॥७॥
माझें निजसुख त्याच्या पायीं । लोळत पाहीं सर्वदा ॥७॥
काम, क्रोध, हे ज्याच्या देहांत पूर्ण मावळले आहेत, आणि ज्याच्या ठिकाणी खरी शांति राहत असते, त्याच्या पायांशी माझे आत्मसुख सदोदित लोळत राहते ७.
तो जरी तें सुख नेघे । तरी तें सुख तयापुढेंमागें ।
जडोनि ठेलें जी सर्वांगें । सांडितां वेगें सांडेना ॥८॥
जडोनि ठेलें जी सर्वांगें । सांडितां वेगें सांडेना ॥८॥
तो जरी ते सुख घेणार नाही तरीसुद्धा तें सुख त्याच्या पुढे-मागे आणि सर्वांगाला अगदी जखडून राहिलेले असते. ते जोराने दूर करूं लागले असतांही दूर होत नाही . ८.
तो जेउती वास पाहे । तें दिग्मंडळ सुखाचें होये ।
तो जेथ कां उभा राहे । तेथ मुसावलें राहे महासुख ॥९॥
तो जेथ कां उभा राहे । तेथ मुसावलें राहे महासुख ॥९॥
तो ज्या दिशेकडे पाहतो, तें दिग्मंडळ सुखानेच भरून जाते. तो जेथे उभा राहतो, तेथे महासुखच परिपूर्ण भरून राहते ९.
त्याचें पाऊल जेथे पडे । तेथें निजसुखाची खाणी उघडे ।
तो प्रसंगें पाहे जयाकडे । तेथें स्वानंदें वाढे परमानंद ॥११०॥
तो प्रसंगें पाहे जयाकडे । तेथें स्वानंदें वाढे परमानंद ॥११०॥
त्याचे पाऊल ज्या ठिकाणी पडते, तेथें आत्मसुखाची खाणच उघडते. तो प्रसंगविशेषीं ज्याच्याकडे पाहतो, तेथे आत्मानंदरूपानें परमानंदच वाढू लागतो ११०.
तो ज्यासी भेटे अदृष्टें । त्यास सुखाची पहांट फुटे ।
त्याचा पावो लागलिया अवचटें । सुखाचें गोमटें निजसुख लाभे ॥११॥
त्याचा पावो लागलिया अवचटें । सुखाचें गोमटें निजसुख लाभे ॥११॥
तो दैवयोगाने ज्याला भेटतो, त्याला सुखाचाच दिवस सुरू होतो. त्याचा अकस्मात पाय लागला तरी, सुखाने सुरम्य बनलेलें आत्मसुखच लाभतें ". १११.
ज्याचे श्वासोच्छ्वासांचा परिचार । कीं निमेषोन्मेषांचे व्यापार ।
माझेनि निजसुखें साचार । तेथेंचि घर बांधलें ॥१२॥
माझेनि निजसुखें साचार । तेथेंचि घर बांधलें ॥१२॥
ज्याच्या श्वासोच्छवासाचें जाणे येणे, किंवा डोळ्यांची उघडझाप करणारी क्रिया, यांच्या ठिकाणींच खरोखर माझ्या आत्मसुखाने घर बांधलेले असते (माझे आत्मसुख तेथे निरंतर राहात असते) १२.
तो सकळ सुखांचा मंडपू । कीं निजसुखाचा कंदर्पू ।
तो सर्वांगें सुखस्वरूपू । सबाह्य सुखरूपू समसुखत्वें ॥१३॥
तो सर्वांगें सुखस्वरूपू । सबाह्य सुखरूपू समसुखत्वें ॥१३॥
तो सर्व सुखांचा मंडप होय. किंवा तो आत्मसुखाचा कंद होय. तो सर्वांगाने सुखस्वरूपच असतो. समभावनेच्या सुखानें तो अंतर्वास सुखरूपच असतो १३.
त्याचे सुखाची परिपूर्णता । पुढिले श्लोकें तत्त्वतां ।
स्वयें देवोचि झाला सांगता । सुखसंपन्नता भक्ताची ॥१४॥
स्वयें देवोचि झाला सांगता । सुखसंपन्नता भक्ताची ॥१४॥
त्याच्या सुखाची परिपूर्णता म्हणजेच भक्ताची सुखसंपन्नता पुढल्या श्लोकाने यथार्थ रीतीने देवच स्वत: सांगता झाला १४.
न पारमेष्ठ्यं न महेन्द्रधिष्ण्यं ।
न सार्वभौमं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा ।
मय्यर्पितात्मेच्छति मद् विनान्यत् ॥ १४ ॥
न सार्वभौमं न रसाधिपत्यम् ।
न योगसिद्धीरपुनर्भवं वा ।
मय्यर्पितात्मेच्छति मद् विनान्यत् ॥ १४ ॥
[श्लोक १४ ] माझ्या ठिकाणी ज्याने स्वतःला समर्पित केले अशा भक्ताला, माझ्याशिवाय ब्रह्मदेवाचा सत्यलोक, इंद्राचा स्वर्ग, साम्राज्य, रसातळाचे राज्य, योगसिद्धी किंवा मोक्ष यांपैकी काहीही नको असते. (१४)
माझे ठायीं अर्पितचित्त । ऐसे माझे निजभक्त ।
माझेनि सुखें सुखी सतत । ते अनासक्त सर्वार्थीं ॥१५॥
माझेनि सुखें सुखी सतत । ते अनासक्त सर्वार्थीं ॥१५॥
माझ्याच ठिकाणी चित्त अर्पण केलेले असे जे माझे भक्त असतात, ते माझ्या सुखानंच नेहमी सुखी असतात. ते सर्व प्रकारच्या अर्थाविषयीं आसक्तिरहित असतात १५,
माझ्याठायीं नित्यभक्ती । आणि लोकलोकांतरआसक्ती ।
ते भक्ति नव्हे कामासक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१६॥
ते भक्ति नव्हे कामासक्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥१६॥
माझ्या ठिकाणी नेहमी भक्ति ठेवावयाची, आणि इहलोक-परलोकांचा लोभ मनांत ठेवावयाचा, असें असेल तर उद्ध्वा ! ती भक्ति नव्हे, ती केवळ कामासक्ति होय असें निश्चित समज १६.
सकळ द्वीपांसमवेत । सार्वभौम वलयांकित ।
येऊनियां होतां प्राप्त । माझे निजभक्त थुंकिती ॥१७॥
येऊनियां होतां प्राप्त । माझे निजभक्त थुंकिती ॥१७॥
सप्तद्वीपांसहवर्तमान सर्व समुद्रवलयांकित पृथ्वीचे राज्य आपोआप पुढे येऊन प्राप्त झाले असतां माझे खरे भक्त त्याच्यावर थुंकतात १७.
विष्ठेमाजील सगळे चणे । ते सूकरासी गोडपणें ।
त्यांतें कांटाळती शहाणे । तेवीं मद्‍भक्तीं सांडणें सार्वभौमता ॥१८॥
त्यांतें कांटाळती शहाणे । तेवीं मद्‍भक्तीं सांडणें सार्वभौमता ॥१८॥
नरकांत पडलेले जे चणे असतात, ते डुकराला गोड लागतात, पण शहाण्यांना त्यांची किळस येते. त्याप्रमाणे माझ्या भक्तांनी सार्वभौमराज्यही सोडलेले असते १८.
रसातळादि समस्त । पाताळीं भोग अमृतयुक्त ।
ते प्राप्त होतां माझे भक्त । लाता हाणत अनिच्छा ॥१९॥
ते प्राप्त होतां माझे भक्त । लाता हाणत अनिच्छा ॥१९॥
रसातळ इत्यादि सर्व पाताळांत अमृतादिक सौख्यभोग असतात ते प्राप्त झाले असताही माझें भक्त निःस्पृहपणानें त्यांवर लाथाच हाणतात १९.
खात्या सांडूनि अमृतफळा । शाहाणा न घे पेंडीचा गोळा ।
तेवीं सांडूनि सुखसोहळा । भक्त रसातळा न वचती ॥१२०॥
तेवीं सांडूनि सुखसोहळा । भक्त रसातळा न वचती ॥१२०॥
तोंडांत खात असलेल्या अमृतफळाला टाकून देऊन शहाणा मनुष्य पेंडीचा खडा घेणार नाही. त्याप्रमाणे माझा सौख्यलाभ सोडून माझे भक्त रसातळादिकांतील सुखभोगांकडे जात नाहीत १२०.
सुर नर पन्नग वंदिती । येणें महत्त्वें आलिया अमरावती ।
जेवीं कां कस्तूरीपुढें माती । तेवीं उपेक्षिती मद्‍भक्त ॥२१॥
जेवीं कां कस्तूरीपुढें माती । तेवीं उपेक्षिती मद्‍भक्त ॥२१॥
जेथें देव, थोर पुरुष व नागही वंदन करीत असतात, इतक्या श्रेष्ठ महत्त्वाची अमरावती प्राप्त झाली असतां, ज्याप्रमाणे कस्तूरीपुढे माती फेंकून देतात त्याप्रमाणे माझे भक्त तिचा त्याग करतात २१.
जें इंद्रादिकां वंद्य स्थान । उत्तमोत्तम ब्रह्मसदन ।
तें तुच्छ करिती भक्तजन । जे सुखसंपन्न मद्‍भावें ॥२२॥
तें तुच्छ करिती भक्तजन । जे सुखसंपन्न मद्‍भावें ॥२२॥
किंवा जें इंद्रादिकांना वंद्य असें स्थान म्हणजेच उत्तमोत्तम ब्रह्मलोक, तें स्थानही, जे माझ्या भक्तीनें सुखसंपन्न झाले, असे माझे भक्तजन तुच्छ मानतात २२.
ताक दूध पाहतां दिठीं । सारिखेंपणें होतसे भेटी ।
सज्ञान दूध लाविती ओंठीं । त्यागिती वाटी ताकाची ॥२३॥
सज्ञान दूध लाविती ओंठीं । त्यागिती वाटी ताकाची ॥२३॥
ताक आणि दूध डोळ्यांनी पाहिले तर सारखेच पांढरे दिसते. परंतु ज्ञाते असतात ते दूधच ओंठाजवळ नेतात आणि ताकाची वाटी टाकून देतात २३.
तेवीं सत्यलोक आणि भक्तिसुख । समान मानिती केवळ मूर्ख ।
मद्‍भावें माझे भक्त जे चोख । ते सत्यलोक धिक्कारिती ॥२४॥
मद्‍भावें माझे भक्त जे चोख । ते सत्यलोक धिक्कारिती ॥२४॥
त्याप्रमाणे जे केवळ मूर्ख असतील, ते सत्यलोक आणि भक्तीचे सुख सारखेच असें म्हणतील. परंतु जे माझे भक्त माझ्या भक्तीने शुद्ध असतात, ते सत्यलोकाचा धिक्कारच करतात २४.
इंद्रपद ब्रह्मसदन । पाताळभोग अमृतपान ।
एके काळें द्यावया जाण । सर्वसिद्धी आपण आलिया ॥२५॥
एके काळें द्यावया जाण । सर्वसिद्धी आपण आलिया ॥२५॥
किंवा इंद्राचे पद, ब्रह्मलोक, पाताळांतील ऐषआराम, अमृतपान, ही सर्वच एकदम देण्यासाठी सर्व सिद्धि जरी आपण होऊन प्राप्त झाल्या २५;
ज्या साधावया महासिद्धी । योगी शिणताती नाना विधी ।
त्या प्रकटल्या त्रिशुद्धी । भक्त सद्‍बुद्धी नातळती ॥२६॥
त्या प्रकटल्या त्रिशुद्धी । भक्त सद्‍बुद्धी नातळती ॥२६॥
किंवा ज्या महासिद्धि प्राप्त व्हाव्या म्हणून योगी नानाप्रकारच्या विधीनें थकून जातात, त्या जरी खरोखर पुढे येऊन उभ्या राहिल्या , तरी सदबुद्धीयुक्त भक्त त्यांना शिवत नाहींत २६.
त्या अणिमादि सिद्धींच्या माथां । मद्‍भक्तीं हाणोनि लाता ।
लागले माझ्या भक्तिपंथा । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२७॥
लागले माझ्या भक्तिपंथा । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२७॥
उद्धवा ! माझ्या भक्तांनी खरोखर त्या अणिमादिक सिद्धीच्या मस्तकांवर लाथा मारून ते माझ्या भक्तिमार्गाला लागलेले असतात २७.
या सिद्धींची कायसी कथा । सलोकता समीपता ।
माझी देतां स्वरूपता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२८॥
माझी देतां स्वरूपता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२८॥
ह्या सिद्धींची कथा काय ? परंतु सलोकता, समीपता, किंवा माझें सारूप्य देणारी अशी सायुज्यता जरी त्यांना दिली, तरी माझे भक्त त्या सलोकतादि मुक्ति कधीही घेत नाहीत २८.
जेथ न रिघेचि काळसत्ता । नाहीं जन्ममरणवार्ता ।
ऐशी देतां माझी सायुज्यता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२९॥
ऐशी देतां माझी सायुज्यता । भक्त सर्वथा न घेती ॥२९॥
जिच्या ठिकाणी काळाचीही सत्ता चालत नाहीं, जिच्यामध्ये जन्ममरणाची वार्ताही नाही, अशी माझी सायुज्यता मुक्ति भक्तांना देऊं लागले असतां भक्त ती मुळीच घेत नाहीत २९.
आधीं असावें वेगळेपणें । मग सायुज्यें एक होणें ।
हें मूळचें अबद्ध बोलणें । सायुज्य न घेणें मद्‍भक्तीं ॥१३०॥
हें मूळचें अबद्ध बोलणें । सायुज्य न घेणें मद्‍भक्तीं ॥१३०॥
आधी निराळेपणाने असावे आणि मग सायुज्यतामुक्तीने एक व्हावे, हे बोलणेच मुळी असंबद्ध आहे. म्हणून माझे भक्त आहेत ते सायुज्य मुक्तीही घेत नाहीत १३०.
भक्तिसुखें सुखावली स्थिती । यालागीं आवडे माझी भक्ती ।
पायां लागती चारी मुक्ती । भक्त न घेती मजवीण ॥३१॥
पायां लागती चारी मुक्ती । भक्त न घेती मजवीण ॥३१॥
भक्तीच्या सुखानेच त्यांची वृत्ति आनंदित झालेली असते, म्हणून त्यांना माझी भक्तीच आवडते. चारही मुक्ति येऊन पायांना लागल्या, तरी ते भक्त माझ्याशिवाय काहीच घेत नाहींत ३१.
एक मजवांचूनि कांहीं । भक्तांसी आणिक प्रिय नाहीं ।
माझेनि भजनसुखें पाहीं । लोकीं तिहीं न समाती ॥३२॥
माझेनि भजनसुखें पाहीं । लोकीं तिहीं न समाती ॥३२॥
एका माझ्याशिवाय, भक्तांना आणखी काहीच आवडत नाही. हे पहा ! माझ्या भजनसुखानेच ते तिन्ही लोकांत सामावत नाहीत एवढे मोठे होतात ३२.
आदिकरूनि चारी मुक्ती । मजवेगळी जे सुखप्राप्ती ।
भक्त सर्वथा न घेती । माझ्या अभेदभक्ती लोधले ॥३३॥
भक्त सर्वथा न घेती । माझ्या अभेदभक्ती लोधले ॥३३॥
चारी मुक्ति आदिकरून माझ्याशिवाय जें सुख प्राप्त होते, ते भक्त कधीच घेत नाहीत. कारण ते माझ्या अभेदभक्तीने तुडुंब भरलेले असतात ३३.
मजवेगळें जें जें सुख । तुच्छ करूनि सांडिती देख ।
माझ्या भजनाचा परम हरिख । अलोलिक मद्‍भक्तां ॥३४॥
माझ्या भजनाचा परम हरिख । अलोलिक मद्‍भक्तां ॥३४॥
माझ्याशिवाय जें जें म्हणून काही सुख असते, ते तुच्छ मानून सोडून देतात. माझ्या भक्तांना माझ्या भजनाचाच अत्यंत अलौकिक आनंद वाटतो ३४.
म्हणाल भक्त केवळ वेडीं । तुझ्या भजनीं धरिती गोडी ।
परी तुज तयांची आवडी । नसेल गाढी अतिप्रीती ॥३५॥
परी तुज तयांची आवडी । नसेल गाढी अतिप्रीती ॥३५॥
आता तुम्ही कदाचित असें म्हणाल की, भक्त हे निखालस वेडे आहेत, ते तुझ्या भजनाच्या ठिकाणी आवड धरितात. परंतु तुला त्यांची आवड किंवा अतिशय गाढ प्रीति नसेल ३५.
जेवीं गोचिडां आवडे म्हशी । परी गोचीड नावडे तिसी ।
तेवीं भक्तांची प्रीती तुजसरिसी । तुज त्यांची प्रीति नसेल ॥३६॥
तेवीं भक्तांची प्रीती तुजसरिसी । तुज त्यांची प्रीति नसेल ॥३६॥
ज्याप्रमाणे गोचडांना म्हैस आवडते पण म्हशीला काही गोचडी आवडत नाही, त्याप्रमाणे भक्तांची प्रीति तुझ्यावर असेल, पण तुला त्यांची प्रीति नसेल ३६.
भज्य भजन भजता । हे त्रिपुटी आविद्यकता ।
अविद्यायुक्त भजनपंथा । नसेल सर्वथा तुज प्रीती ॥३७॥
अविद्यायुक्त भजनपंथा । नसेल सर्वथा तुज प्रीती ॥३७॥
भज्य, भजन आणि भजणारा ही त्रिपुटीच मुळी अविधेपासून झालेली, अर्थात् मिथ्या आहे. तेव्हां अशा अविद्यायुक्त भजनमार्गामध्ये तुला मुळींच प्रीति नसेल ३७.
जेवीं कां स्वप्नींचे आंवतणें । जागत्यासी नाहीं जेवूं जाणें ।
तेवीं अविद्यायुक्त मिथ्याभजनें । त्वां प्रीती करणें हें घडेना ॥३८॥
तेवीं अविद्यायुक्त मिथ्याभजनें । त्वां प्रीती करणें हें घडेना ॥३८॥
ज्याप्रमाणे स्वप्नांत आलेल्या आमंत्रणावरून जागे झाल्यावर जेवावयास जाणे घडत नाही, त्याप्रमाणे अविद्यायुक्त मिथ्या भजनाने तूं प्रेम करशील हें घडणार नाही ३८.
ऐसा आशंकेचा अभिप्रावो । तेचि अर्थीं सांगताहे देवो ।
भजनीं भक्तांचा शुद्ध भावो । तेथ मजही पहा हो अतिप्रीती ॥३९॥
भजनीं भक्तांचा शुद्ध भावो । तेथ मजही पहा हो अतिप्रीती ॥३९॥
असा शंकेचा तात्पर्यार्थ लक्षात आणून त्याच अर्थाने देव सांगत आहे की, भजनामध्ये भक्तांची भक्ति शुद्ध असली, म्हणजे तेथे मला सुद्धा अत्यंत प्रेम असते ३९.
जो जैसा मजकारणें । मी तैसाचि त्याकारणें ।
भक्त अनन्य मजकारणें । मीही त्यांकारणें अनन्य ॥१४०॥
भक्त अनन्य मजकारणें । मीही त्यांकारणें अनन्य ॥१४०॥
जो जसा माझ्याशी वागतो, तसाच मी त्याच्याशी वागतो. भक्त माझ्या ठिकाणी अनन्य भक्ति ठेवतो, म्हणून मीही त्याच्यावर अनन्य भक्ति ठेवतों ४०.
न तथा मे प्रियतम आत्मयोनिर्न शङ्करः ।
न च सङ्कर्षणो न श्रीर्नैवात्मा च यथा भवान् ॥ १५ ॥
न च सङ्कर्षणो न श्रीर्नैवात्मा च यथा भवान् ॥ १५ ॥
[श्लोक १५ ] हे उद्धवा ! मला तुझ्यासारखे प्रेमी भक्त जितके प्रिय असतात, तितका ब्रह्मदेव, शंकर, बलराम, लक्ष्मी किंबहूना माझा आत्माही मला प्रिय नाही. (१५)
माझ्या भक्तांची मज प्रीती । ते मीचि जाणें श्रीपती ।
ते उपमेलागीं त्रिजगतीं । नाही निश्चिती कांटाळें ॥४१॥
ते उपमेलागीं त्रिजगतीं । नाही निश्चिती कांटाळें ॥४१॥
-माझ्या भक्तांची माझ्या ठिकाणी प्रीति किती आहे, हे मी श्रीकृष्णच जाणतों. त्या प्रीतीच्या उपमेला त्रिभुवनांतही खरोखर दुसरे काही नाही ४१.
जो अनन्य झाला माझे भक्ती । तेव्हांचि त्याची अविद्यानिवृत्ती ।
ऐशिया भक्तांची जे मज प्रीती । ते सांगूं मी किती उद्धवा ॥४२॥
ऐशिया भक्तांची जे मज प्रीती । ते सांगूं मी किती उद्धवा ॥४२॥
माझ्या भक्तीनें जो माझ्याशी अनन्य झाला, तेव्हांच त्याचे अज्ञान नाहीसे झाले असे समजावें. उद्धवा ! अशा भक्तांची मला जी प्रीति असते, ती मी तुला किती सांगू ? ४२.
ब्रह्मा माझे पोटींचें बाळ । त्याचे लळे मी पुरवीं सकळ ।
परी भक्तांच्या ऐसा प्रबळ । प्रीतिकल्लोळ तेथ नाहीं ॥४३॥
परी भक्तांच्या ऐसा प्रबळ । प्रीतिकल्लोळ तेथ नाहीं ॥४३॥
ब्रह्मदेव हा तर माझ्याच पोटचे पोर आहे. त्याचे सर्व लाड मी पुरवितो. पण भक्तांच्यासारखा फार मोठा प्रीतिकल्लोळ त्याच्या ठिकाणी नाही ४३.
म्यां ब्रह्मा लाविला कर्मपंथा । भक्तांसी दिधली निष्कर्मता ।
यालागीं न वचें मी ब्रह्मा प्रार्थितां । होय भात खाता गोवळ्यांचा ॥४४॥
यालागीं न वचें मी ब्रह्मा प्रार्थितां । होय भात खाता गोवळ्यांचा ॥४४॥
मी ब्रह्मदेव कर्ममार्गाला लावला आणि भक्तांना निष्कर्मता दिली. म्हणूनच ब्रह्मदेवाने प्रार्थना केली तरी मी त्याच्याकडे गेलों नाही, आणि गवळ्यांच्याच घरचा भात खात बसलों ४४.
उणें आणूनि ब्रह्मयासी । मी तों झालों वत्सें वत्सपांसी ।
एवं निजभक्तांच्या ऐसी । प्रीती ब्रह्मयासी मज नाहीं ॥४५॥
एवं निजभक्तांच्या ऐसी । प्रीती ब्रह्मयासी मज नाहीं ॥४५॥
ब्रह्मदेवाला कमीपणा आणून मी तर वासरे व गोपाळ झालो. तात्पर्य, माझ्या भक्तांसारखी प्रीति मला ब्रह्मदेवाच्या ठिकाणी सुद्धा नाही ४५.
असो ब्रह्मयाची ऐशी कथा । संकर्षण माझा ज्येष्ठ भ्राता ।
परी भक्तांच्या ऐशी सर्वथा । नसे प्रीती तत्त्वतां तयासी ॥४६॥
परी भक्तांच्या ऐशी सर्वथा । नसे प्रीती तत्त्वतां तयासी ॥४६॥
ब्रह्मदेवाची ही गोष्ट तर असोच; बळराम तर माझा ज्येष्ठ बंधु, पण भक्तांप्रमाणे सर्वस्वी प्रीति खरोखर त्याच्यावरसुद्धा नाही ४६.
कौरवांच्या पक्षपातासी । उणें आणोनि बळिभद्रासी ।
म्यां वांचविलें निजभक्तांसीं । पांडवांसी निजांगें ॥४७॥
म्यां वांचविलें निजभक्तांसीं । पांडवांसी निजांगें ॥४७॥
कौरवांच्या पक्षाला मिळालेल्या बळरामाला कमीपणा आणून माझे भक्त जे पांडव, त्यांचे मी स्वतः संरक्षण केले ४७.
तुजदेखतां भीष्माच्या पणीं । म्यां हारी घेऊनि रणांगणीं ।
वांचविला कोदंडपाणी । भक्तचूडामणी अर्जुन ॥४८॥
वांचविला कोदंडपाणी । भक्तचूडामणी अर्जुन ॥४८॥
भीष्मांनी प्रतिज्ञा केली तेव्हां समरांगणांत मीच माघार घेऊन भक्तशिरोमणि धनुर्धारी अर्जुनाला तुझ्यादेखत वांचविले ४८.
रमा माझ्या पट्टाची राणी । ते म्यां सेवेसी लाविली चरणीं ।
खांदीं वाहिल्या गौळणी । भक्तशिरोमणी गोपिका ॥४९॥
खांदीं वाहिल्या गौळणी । भक्तशिरोमणी गोपिका ॥४९॥
लक्ष्मी माझी पट्टराणी, तिला मी माझ्या पायांशी सेवा करावयाला लावली आणि भक्तांमध्ये अग्रगण्य ज्या गोपिका आणि गौळणी त्यांना खांद्यावर घेतले ४९.
जे लक्ष्मी निःशेष उपेक्षिती । ते मज पूज्य परम प्रीतीं ।
जे मज लक्ष्मी मागती । त्यांसी श्री ना श्रीपती ऐसें होय ॥१५०॥
जे मज लक्ष्मी मागती । त्यांसी श्री ना श्रीपती ऐसें होय ॥१५०॥
जे लक्ष्मीचा पूर्णपणे तिरस्कार करतात, तेच मला अत्यंत प्रीतीनें पूज्य वाटतात. जे माझ्यापाशीं लक्ष्मी मागतात, त्यांना लक्ष्मीही नाही आणि लक्ष्मीपतीही नाही असे होते १५०.
लक्ष्मी उपेक्षूनि निश्चितीं । मज निजभक्त आवडती ।
मज पढियंता उमापती । त्याहून अतिप्रीती भक्तांची ॥५१॥
मज पढियंता उमापती । त्याहून अतिप्रीती भक्तांची ॥५१॥
खरोखर लक्ष्मीची उपेक्षा करणारे माझे भक्तच मला अत्यंत आवडतात. मला शंकर फार आवडता आहे, पण त्याच्यापेक्षाही मला अशा भक्तांची फार प्रीति असते ५१.
ज्या महादेवाचेनि गुणें । म्यांही श्यामवर्ण धरणें ।
ज्या महादेवाचेनि वचनें । म्यां मोहिनी होणें दुसरेनी ॥५२॥
ज्या महादेवाचेनि वचनें । म्यां मोहिनी होणें दुसरेनी ॥५२॥
ज्या महादेवाच्या गुणामुळे मलाही शरीरावर सांवळा वर्ण धारण करावा लागला, आणि ज्या महादेवाच्या बोलण्यावरूनच मला दुसऱ्यांदा मोहिनीचे स्वरूप घ्यावे लागले ५२,
ते मोहिनीच्या दर्शनीं । म्यां शिव भुलविला तत्क्षणीं ।
रुक्मांगद मोहिनीपासूनी । अर्धक्षणीं तारिला ॥५३॥
रुक्मांगद मोहिनीपासूनी । अर्धक्षणीं तारिला ॥५३॥
त्या मोहिनीच्या दर्शनांतच मी शंकराला तत्काळ भुलविलें, आणि रुक्मांगदाला अर्धक्षणांत त्याच मोहिनीपासून तारले ५३.
यापरी माझ्या भक्तांहुनी । मज प्रिय नव्हे शूलपाणी ।
मज पढियंता त्रिभुवनीं । भक्तावांचुनी आन नाहीं ॥५४॥
मज पढियंता त्रिभुवनीं । भक्तावांचुनी आन नाहीं ॥५४॥
ह्याप्रमाणे माझ्या भक्तापेक्षा मला शंकरसुद्धा अधिक प्रिय नाही. भक्तांशिवाय त्रिभुवनांत मला प्रिय असा दुसरा कोणी नाही ५४.
आगमनिगमीं प्रतिपाद्य । माझी चतुर्भुजमूर्ति शुद्ध ।
ते निजहृदयीं मी परमानंद । भक्तनिजपद वाहतसें ॥५५॥
ते निजहृदयीं मी परमानंद । भक्तनिजपद वाहतसें ॥५५॥
वेदशास्त्रांमध्ये माझी अत्यंत पवित्र चतुर्भुज मूर्ति वर्णिलेली आहे. पण तोच मी आपल्या हृदयावर अत्यंत आनंदाने माझ्या भक्ताच्या पायांची खूण (भृगुपदचिन्ह) धारण करतों ५५.
मज निजदेहाची नाहीं गोडी । गोवळ झालों अतिआवडीं ।
गायी राखें अरडीदरडी । कीं थापटीं घोडीं भक्तांचीं ॥५६॥
गायी राखें अरडीदरडी । कीं थापटीं घोडीं भक्तांचीं ॥५६॥
मला आपल्या स्वतःच्या देहाचीसुद्धा प्रीति नाही, म्हणूनच मी मोठ्या आनंदाने गवळी झालों, आणि दऱ्याखोऱ्यांतून गाई राखीत राहिलो. इतकेच नव्हे, तर भक्तांची घोडीसुद्धा खाजविली ! ५६.
मी अवाप्तसकळकाम । परी प्रेमळांलागीं सदा सकाम ।
देखतां प्रेमळांचा भाव परम । मी आत्माराम उडी घालीं ॥५७॥
देखतां प्रेमळांचा भाव परम । मी आत्माराम उडी घालीं ॥५७॥
मी सर्वेच्छापरिपूर्ण आहे, तरी पण प्रेमळ भक्तांसाठी मात्र सदोदित सकाम झालेला असतो. प्रेमळ भक्तांची परम भक्ति पाहिली असता तेथें मी आत्माराम उडीच घालतों ५७.
प्रेमळ देखतांचि दिठीं । मी घे आपुलिये संवसाटीं ।
नव्हतां वरीव दें सुखकोटी । न ये तरी उठाउठी सेवक होय ॥५८॥
नव्हतां वरीव दें सुखकोटी । न ये तरी उठाउठी सेवक होय ॥५८॥
प्रेमळ भक्त माझ्या दृष्टीला दिसला असता मी त्याला आपल्या बरोबरीला आणितों. किंवा तसें न घडेल तर मी त्याला परमोच्च सुख अर्पण करतों. आणि तो भक्त जर माझ्याजवळ न येईल, तर मी तत्काळ त्याचा चाकर होऊन राहतों ५८.
सांडूनि महत्त्वपरवडी । मी निजभक्तांचीं उच्छिष्टें काढीं ।
भक्तकाजाचे सांकडीं । करीं कुरंवडी देहाची ॥५९॥
भक्तकाजाचे सांकडीं । करीं कुरंवडी देहाची ॥५९॥
मोठेपणाचा मानमरातब सोडून मी आपल्या भक्तांची उष्टींसुदा काढतों. भक्तकार्यासाठी त्याच्या संकटांत मी आपला देहसुद्धा ओंवाळून टाकतों ५९.
उपेक्षूनि निजदेहासी । उद्धवा तुजसारिखिया भक्तांसी ।
मज आवडती ते अहर्निशीं । जीवें सर्वस्वेंसी पढियंते ॥१६०॥
मज आवडती ते अहर्निशीं । जीवें सर्वस्वेंसी पढियंते ॥१६०॥
उद्धवा ! मुझ्यासारख्या भक्तांकरितां मी आपल्या देहाचीसुद्धा उपेक्षा करतों. ते भक्त मला रात्रंदिवस आवडतात. ते जीवाभावाने सर्वस्वी मला लाडके आहेत १६०.
आवडी करितां माझें भजन । मज पूज्य झाले भक्तजन ।
त्या भक्तांचें निजलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६१॥
त्या भक्तांचें निजलक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६१॥
आवडीनेच माझें भजन केल्यामुळे माझे भक्त मला पूज्य झाले आहेत. त्या भक्तांचे लक्षण श्रीकृष्ण स्वतःच सांगतात ६१.
निरपेक्षं मुनिं शान्तं निर्वैरं समदर्शनम् ।
अनुव्रजाम्यहं नित्यं पूयेयेत्यङ्‌घ्रिरेणुभिः ॥ १६ ॥
अनुव्रजाम्यहं नित्यं पूयेयेत्यङ्‌घ्रिरेणुभिः ॥ १६ ॥
[श्लोक १६] ज्याला कशाचीही अपेक्षा नाही, जो शान्त व वैरभावरहित असतो, सर्वांबद्दल समान दृष्टी ठेवतो, त्या महात्म्याच्या चरणांच्या धुळीने माझ्या आत असलेले लोक पवित्र व्हावेत, म्हणून मी नेहमी त्यांच्या मागून जात असतो. (१६)
अनन्य करितां माझें भजन । माझ्या स्वरूपीं झगडलें मन ।
सकळ वासना गेल्या विरोन । वृत्तिशून्य अवस्था ॥६२॥
सकळ वासना गेल्या विरोन । वृत्तिशून्य अवस्था ॥६२॥
एकनिष्ठेने भजन केले असतां मन माझ्याच स्वरूपावर जडून राहते, आणि सर्व वासना नष्ट होऊन वृत्ति शून्य झाल्याप्रमाणे स्थिति होते ६२.
आटाटीवीण न प्रार्थितां । अयाचित अर्थ प्राप्त होतां ।
तोही हातीं घेवों जातां । निरपेक्षता बुडाली ॥६३॥
तोही हातीं घेवों जातां । निरपेक्षता बुडाली ॥६३॥
परिश्रम केल्याशिवाय, कोणाजवळही याचना केल्याशिवाय, आपोआप द्रव्य मिळाले असता जरी ते हाताने घेऊ लागले, तरीही त्यांत निरपेक्षता नाहीशी होते ६३.
अर्थ देखोनि जो लविन्नला । तो जाण लोभें वोणवा केला ।
तोही उपेक्षूनि जो निघाला । तो म्यां वंदिला सर्वस्वें ॥६४॥
तोही उपेक्षूनि जो निघाला । तो म्यां वंदिला सर्वस्वें ॥६४॥
मग द्रव्य पाहतांच त्याच्यासमोर जो वांकला, त्याला लोभाने ओणवाच केला म्हणून समजावे. ह्याकरिता अशा द्रव्याचीही उपेक्षा करून जो तेथून निघून गेला, तोच सर्वस्वी मला वंदनीय होतो ६४.
मार्गीं अर्थ पडतां । कोणी नाहीं माझा म्हणतां ।
तोही स्वयें हातीं घेतां । निरपेक्षता बुडाली ॥६५॥
तोही स्वयें हातीं घेतां । निरपेक्षता बुडाली ॥६५॥
मार्गात पैसा पडलेला असता आणि तो माझा असें कोणीही म्हणत नसतां तो जरी स्वतः हाताने उचलून घेतला, तरी निरिच्छता नष्ट झाली ६५.
वृत्तिशून्य जे अवस्था । ती नांव जाण निरपेक्षता ।
ते काळींची जे मननता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६६॥
ते काळींची जे मननता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६६॥
इच्छाशून्य जी स्थिति, तिचेच नांव निरपेक्षता. आता त्या वेळी जी मननशीलता प्राप्त होते, ती यथार्थ रीतीने सांगतों ऐक ६६.
वेदशास्त्रार्थें परम प्रमाण । ते माझें सत्य स्वरूप जाण ।
ते स्वरूपीं निजनिर्धारण । त्या नांव मनन बोलिजे ॥६७॥
ते स्वरूपीं निजनिर्धारण । त्या नांव मनन बोलिजे ॥६७॥
वेदशास्त्रार्थानं जें माझे स्वरूप अत्यंत प्रमाण मानले, तेच माझें अत्यंत शुद्ध स्वरूप होय असे समज. त्या स्वरूपाच्या ठायीं आपली धारणा ठेवणे, त्याला मनन असे म्हणतात ६७.
करितां स्वरूपविवेचन । स्वरूपरूप झालें मन ।
तेथें धारणेवीण मनन । न करितां स्मरण होतसे ॥६८॥
तेथें धारणेवीण मनन । न करितां स्मरण होतसे ॥६८॥
त्या स्वरूपाचा विचार करता करतां मनच स्वस्वरूपाकार होऊन जाते. तेव्हां धारणेशिवाय मनन होते, आणि न करितांच स्मरण घडते ६८.
या नांव मननावस्था । सत्य जाण पां सर्वथा ।
याहीवरी शांतीची जे कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६९॥
याहीवरी शांतीची जे कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६९॥
ह्याचंच नांव खरोखर मननशील स्थिति. हे सर्वस्वी खरे असे समज. आतां ह्यापुढे शांतीचे जे स्वरूप, तें खरोखर सांगतो. ऐक ६९.
काम क्रोध सलोभता । समूळ मूळेंसी न वचतां ।
देहीं आली जे निश्चळता । ते न सरे सर्वथा येथ शांती ॥१७०॥
देहीं आली जे निश्चळता । ते न सरे सर्वथा येथ शांती ॥१७०॥
काम, क्रोध, आणि लोभीपणा हे समूळ गेल्याशिवायच देहामध्ये जी स्थिरता प्राप्त होते, ती स्थिरता येथे सर्वस्वी शांति होऊ शकणार नाही १७०.
मत्स्य धरूनियां मनीं । बक निश्चळ राहिला ध्यानीं ।
ते शांति कोण मानी । अंतःकरणीं सकाम ॥७१॥
ते शांति कोण मानी । अंतःकरणीं सकाम ॥७१॥
मनामध्ये मत्स्यावर लक्ष्य ठेवून बगळा स्थिरपणाने ध्यान धरून बसतो, पण त्याच्या अंत:करणांत लोभ असल्यामुळे त्याला शांति असे कोण म्हणणार ? ७१.
देहीं स्फुरेना देह‍अहंता । विराली कामक्रोधसलोभता ।
हे शांति बाणे भाग्यवंता । मुख्य शांतता या नांव ॥७२॥
हे शांति बाणे भाग्यवंता । मुख्य शांतता या नांव ॥७२॥
देहाला देहाचे सुद्धा भान न राहणे; काम, क्रोध व लोभीपणा हे जिरून जाणे; असली शांति भाग्यवंतालाच प्राप्त होते. तिचेंच नांव मुख्य शांति ७२.
उद्धवा जाण पां निश्चितीं । मजही मानली हेचि शांति ।
याहीवरी जे समतेची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥७३॥
याहीवरी जे समतेची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥७३॥
उद्धवा ! खरोखर मलाही हीच शांति मान्य झाली आहे असे समज. आता ह्यापुढे समतेचे स्वरूप तुला सांगतों ऐक ७३.
विचित्र भूतें विचित्र नाम । विचित्राकारें जग विषम ।
तेथें देखे सर्वीं सर्व सम । परब्रह्म समत्वें ॥७४॥
तेथें देखे सर्वीं सर्व सम । परब्रह्म समत्वें ॥७४॥
प्राणिमात्र हे नानाप्रकारचे असून त्यांची नावेही निरनिराळी आहेत. हे सर्व जगच विचित्र आकारांनी विषम बनले आहे. तरी त्या सर्वांमध्ये परब्रह्म हे सर्वत्र सारखेच भरलेलें आहे असे पाहतो ७४.
फाडाफाडीं न शिणतां । तडातोडी न करितां ।
माझेनि भजनें मद्‍भक्तां । सर्वसमता मद्‍भावें ॥७५॥
माझेनि भजनें मद्‍भक्तां । सर्वसमता मद्‍भावें ॥७५॥
फाडाफाडी करण्याच्या यातायातीत न पडतां, ताडातोडही न करता, माझ्या भक्तीच्या योगानंच माझ्या भक्तांना माझ्या भावनेने सर्वत्र समानता दिसते ७५.
मद्‍भावें समता आल्या हाता । खुंटली भूतभेदाची वार्ता ।
भेदशून्य स्वभावतां । निर्वैरता सहजेंचि ॥७६॥
भेदशून्य स्वभावतां । निर्वैरता सहजेंचि ॥७६॥
माझ्या भक्तीनें समानता हाती आली, म्हणजे प्राणिमात्रांतील भेदबुद्धीच खुंटून जाते. तो सहजच भेदभावरहित होतो. आणि त्याला आपोआप निर्वैरपणा प्राप्त होतो ७६.
जंववरी द्वैताचें भान । तंववरी विरोधाचें कारण ।
अवघा एकचि आपण । तेथ वैरी कोण कोणाचा ॥७७॥
अवघा एकचि आपण । तेथ वैरी कोण कोणाचा ॥७७॥
जेथपर्यंत द्वैताचे भान असते, तेथपर्यंतच विरोधाला कारण असते. सर्व आपण एकच भरलेला आहे अशी भावना उत्पन्न झाली, म्हणजे तेथे कोणाचा कोण वैरी होणार ? ७७.
गगन गगनासी कैं भांडे । कीं चंद्रा चंद्रेंसीं झुंझ मांडे ।
कीं वायूचेनि वायु कोंडे । कीं जिव्हेचीं दुखंडें जिव्हा करी ॥७८॥
कीं वायूचेनि वायु कोंडे । कीं जिव्हेचीं दुखंडें जिव्हा करी ॥७८॥
आकाश आकाशाबरोबरच कधी भांडेल काय ? किंवा चंद्राशी चंद्राची कधी झुंज लागेल काय ? किंवा वायूनेंच वायु कोंडेल काय ? किंवा जीभच जिभेचे दोन तुकडे करील काय ? ७८.
जें भेदाचें निराकरण । तेंचि निर्वैरतेचें लक्षण ।
उद्धवा सत्य जाण । निर्वैरपण या नांव ॥७९॥
उद्धवा सत्य जाण । निर्वैरपण या नांव ॥७९॥
भेद नाहीसा होणे हेच निर्वैरपणाचे लक्षण आहे. उद्धवा ! ह्याचेच नांव खरोखर निर्वैरपणा, हे लक्षात ठेव ७९.
निरपेक्षता आणि माझें मनन । शांति आणि समदर्शन ।
पांचवें तें निर्वैर जाण । पंचलक्षण हें मुख्यत्वें ॥१८०॥
पांचवें तें निर्वैर जाण । पंचलक्षण हें मुख्यत्वें ॥१८०॥
निरपेक्षपणा आणि माझे मनन; शांति आणि समदृष्टिः आणि पांचवें निर्वैरपण, ही पांच लक्षणे मुख्य होत १८०.
असो पंचलक्षणकथा । एक निरपेक्षता आल्या हाता ।
पायां लागे सायुज्यता । पूर्णब्रह्मता ठसावे ॥८१॥
पायां लागे सायुज्यता । पूर्णब्रह्मता ठसावे ॥८१॥
ह्या पांच लक्षणांची गोष्ट तर असोच; पण ह्यांपैकी एक निरपेक्षता हाती आली असतांही सायुज्यता मुक्ति पायां पडते, आणि पूर्ण ब्रह्मस्वरूप मनांत ठसते ८१.
निरपेक्षाचें निश्चळ मन । निरपेक्ष तो निर्वैर जाण ।
निरपेक्ष तो शांत संपूर्ण । निरपेक्षाची जाण सेवा मी करीं ॥८२॥
निरपेक्ष तो शांत संपूर्ण । निरपेक्षाची जाण सेवा मी करीं ॥८२॥
निरपेक्ष माणसाचे मन स्थिर असतें. जो निरपेक्ष असतो, तो निर्वैर होय असें समज. निरपेक्ष असतो तोच परिपूर्ण शांत असतो. म्हणून मीही निरपेक्षाचीच सेवा करतों ८२.
कडेकपाटीं न रिघतां जाण । न सोशितां अतिसाधन ।
हें हाता आल्या पंचलक्षण । विश्व‍उद्धरण त्याचेनी ॥८३॥
हें हाता आल्या पंचलक्षण । विश्व‍उद्धरण त्याचेनी ॥८३॥
गिरिकंदरांत न जातां, बिकट साधन सहन करावें न लागतां, ही पांच लक्षणे हाती आली, तर त्यांच्यामुळेच विश्वाचा उद्धार होईल ८३.
ऐशिया भक्तांचें दर्शन । झाल्या तरतीं हें नवल कोण ।
त्यांचें करितां नामस्मरण । उद्धरण जडजीवां ॥८४॥
त्यांचें करितां नामस्मरण । उद्धरण जडजीवां ॥८४॥
अशा भक्तांचे दर्शन झाले असतां लोक तरतील यांत नवल काय ? त्यांचे नुसते नामस्मरण केले असतांही जड जीवांचा उद्धार होईल ८४.
हें पंचलक्षण आल्या हाता । मजहोनि अधिक पवित्रता ।
जोडली माझ्या निजभक्तां । मीही वंदीं माथां चरणरेणु ॥८५॥
जोडली माझ्या निजभक्तां । मीही वंदीं माथां चरणरेणु ॥८५॥
ही पांच लक्षणे हाती आली असतां माझ्या भक्तांना माझ्यापेक्षाही अधिक पवित्रता प्राप्त होते. मीसुद्धा त्यांची पायधूळ शिरसावंद्य करतों ८५.
समुद्रोदक मेघीं चढे । त्यासी मधुरता अधिक वाढे ।
जग निववी वाडेंकोडें । फेडी सांकडें दुकाळाचें ॥८६॥
जग निववी वाडेंकोडें । फेडी सांकडें दुकाळाचें ॥८६॥
समुद्राचेच पाणी मेघांत चढते, तेव्हां त्याला अधिक गोडी येते. आणि तें सर्व जगाला सहज गारीगार करून सोडते, व दुष्काळाचे संकट नाहींसें करिते ८६.
तेंचि उदक समुद्रीं असतां । उपयोगा न ये गा सर्वथा ।
तेवीं माझेनि भजनें मद्‍भक्तां । झाली पवित्रता मजहुनी ॥८७॥
तेवीं माझेनि भजनें मद्‍भक्तां । झाली पवित्रता मजहुनी ॥८७॥
तेच उदक समुद्रातच असले तर तें कांहींच उपयोगी पडत नाही. त्याप्रमाणेच माझ्या भक्तांना माझ्या भजनाने माझ्यापेक्षाही अधिक पवित्रता येते ८७.
केळी चाखतां चवी नातुडे । तिचींच केळें अतिगोडें ।
तेवीं मजहूनि माझ्या भक्तांकडे । पवित्रता वाढे अनिवार ॥८८॥
तेवीं मजहूनि माझ्या भक्तांकडे । पवित्रता वाढे अनिवार ॥८८॥
केळीचे झाडच खाऊं लागले तर त्याला काहींच चव लागत नाही. पण तिचीच जी केळी ती अत्यंत मधुर असतात. त्याप्रमाणे माझ्यापेक्षाही माझ्या भक्तांकडे अनिवार पवित्रता वाढलेली असते ८८.
माझ्या ठायीं जें पवित्रपण । तें भक्तांचेनि मज जाण ।
यालागीं भक्तांमागें मी आपण । धांवें चरणरेणू वंदावया ॥८९॥
यालागीं भक्तांमागें मी आपण । धांवें चरणरेणू वंदावया ॥८९॥
माझ्या ठिकाणी जो पवित्रपणा आलेला आहे, तो माझ्या भक्तांमुळेच मला आलेला आहे. म्हणूनच भक्तांच्या मागे त्यांच्या पायांची धूळ वंदन करण्यासाठी मी धावत असतों ८९.
भक्तचरणरेणु वंदितां । मज केवढी आली पवित्रता ।
माझें पायवणी वाहे माथां । जाण तत्त्वतां सदाशिवू ॥१९०॥
माझें पायवणी वाहे माथां । जाण तत्त्वतां सदाशिवू ॥१९०॥
भक्तांची पायधूळ वंदन केल्यामुळेच मला केवढी पवित्रता आली आहे ! माझ्या पायांचे तीर्थ खरोखर प्रत्यक्ष शंकरसुद्धा मस्तकावर घेतो १९०.
एवं माझ्या भक्तांचें जें सुख । सुखपणें अलोलिक ।
तें सुख नेणती आणिक । तें बोलावया मुख सरेना ॥९१॥
तें सुख नेणती आणिक । तें बोलावया मुख सरेना ॥९१॥
तात्पर्य, माझ्या भक्तांचें जें सुख आहे, तें सुखपणाने काही अलौकिक आहे. ते सुख इतर कोणी जाणत नाही, किंवा ते सांगावयाला तोंडही समर्थ होणार नाही ९१.
निष्किञ्चना मय्यनुरक्तचेतसः ।
शान्ता महान्तोऽखिलजीववत्सलाः ।
कामैरनालब्धधियो जुषन्ति ते यन् ।
नैरपेक्ष्यं न विदुः सुखं मम ॥ १७ ॥
शान्ता महान्तोऽखिलजीववत्सलाः ।
कामैरनालब्धधियो जुषन्ति ते यन् ।
नैरपेक्ष्यं न विदुः सुखं मम ॥ १७ ॥
[श्लोक १७] जे अपरिग्रही असतात, ज्यांचे चित्त माझ्या ठायीच रममाण झालेले असते, जे महापुरूष अतिशय शांत प्रकृतीचे असतात, सर्व जीवांबद्दलच ज्यांना प्रेम वाटते, कामनांमुळे ज्यांची बुद्धी दूषित होत नाही, अशा भक्तांना निरपेक्षपणामुळे माझ्या ज्या परमानंदाचा अनुभव येतो, त्याची इतरांना कल्पना येणार नाही. (१७)
मीवांचूनि ज्यांचे गांठी । नाहीं फुटकी कांचवटी ।
मजवांचोनि सगळे सृष्टीं । आणिकांतें दृष्टीं न देखती ॥९२॥
मजवांचोनि सगळे सृष्टीं । आणिकांतें दृष्टीं न देखती ॥९२॥
ज्यांच्या गांठीला माझ्याशिवाय एक फुटका कांचेचा तुकडा सुद्धा नाही, या सर्व सृष्टीमध्ये माझ्याशिवाय आणखी कोणालाही ते डोळ्यांनी पहात नाहीत ९२.
ऐसें करितां माझें भजन । जाति कुळ देहाभिमान ।
सहजें जाय निरसोन । अकिंचन या नांव ॥९३॥
सहजें जाय निरसोन । अकिंचन या नांव ॥९३॥
असें माझें भजन केले असतां जाति, कुळ आणि देह यांचा अभिमान सहज नष्ट होऊन जातो. याचंच नांव 'अकिंचन' ९३.
याहीवरी प्रेमयुक्त । माझ्या स्वरूपीं रंगलें चित्त ।
अतएव निजशांती तेथ । असे नांदत निजरूपें ॥९४॥
अतएव निजशांती तेथ । असे नांदत निजरूपें ॥९४॥
आणखी माझ्या स्वरूपामध्ये चित्त प्रेमाने अगदी रंगून गेलेलें असते, म्हणून आत्मशांतीही तेथें मूर्तिमंत नांदत असते ९४.
ऐशिया गा निजशांती । परिपाकातें पावली भक्ती ।
तें मीवांचूनि सर्वभूतीं । दुजी स्थिती जाणेना ॥९५॥
तें मीवांचूनि सर्वभूतीं । दुजी स्थिती जाणेना ॥९५॥
अशा आत्मशांतीमध्ये भक्ति परिणत झाली म्हणजे सर्व प्राणिमात्रांमध्ये माझ्याशिवाय दुसरें स्वरूप तिला दिसतच नाहीं ९५.
जो जो जीवू जेथें देखे । तो तो मद्‌रूपें वोळखे ।
ते वोळखीचेनि हरिखें । प्रीति यथासुखें अनन्य करी ॥९६॥
ते वोळखीचेनि हरिखें । प्रीति यथासुखें अनन्य करी ॥९६॥
जेथे जो जो जीव पाहील, तेथे तो तो मद्रूप आहे असें ओळखते. त्या ओळखीच्या आनंदानें तो स्वाभाविकपणे अनन्य प्रीति करु लागतो ९६.
ऐशिया मद्‌रूपस्थिती । जीवमात्रीं अनन्य प्रीती ।
एवं मद्‍भावें माझी भक्ती । महंतस्थिती या नांव ॥९७॥
एवं मद्‍भावें माझी भक्ती । महंतस्थिती या नांव ॥९७॥
अशा मद्रूपस्थितीने जीवमात्रावर अनन्य प्रीति जडते. अशा प्रकारे माझ्या भावनेनेच माझी भक्ति करणे ह्याचेंच नांव 'महंतस्थिति' होय ९७.
ऐसा मद्‍भावनायुक्त । सर्वीं सर्वत्र माझा भक्त ।
तेथ कामादिदोष समस्त । अस्तमाना जात ते काळीं ॥९८॥
तेथ कामादिदोष समस्त । अस्तमाना जात ते काळीं ॥९८॥
अशा प्रकारे सर्वीं सर्वत्र माझी भावना ठेवणारा माझा भक्त झाला, की त्या वेळी त्याचे ठिकाणी असणारे कामादिक सर्व दोष मावळून जातात ९८.
सविता येतां प्राचीजवळी । मावळे नक्षत्रमंडळी ।
तेवीं भक्तीच्या प्रबोधकाळीं । झाली होळी कामादिकां ॥९९॥
तेवीं भक्तीच्या प्रबोधकाळीं । झाली होळी कामादिकां ॥९९॥
सूर्य पूर्वदिशेजवळ आला असतां सर्व नक्षत्रसमुदाय लुप्त होतो, त्याप्रमाणे भक्तीच्या उदयकाळी कामादिकांचीही होळी होते ९९.
झालिया कामाची निवृत्ती । सहजेंचि निर्विषयस्थिती ।
तेथें माझ्या सुखाची सुखप्राप्ती । सुखें सुख भोगिती सुखरूप ॥२००॥
तेथें माझ्या सुखाची सुखप्राप्ती । सुखें सुख भोगिती सुखरूप ॥२००॥
कामाची निवृत्ति झाली असता सहजच निर्विषयस्थिति प्राप्त होते. आणि त्या वेळी माझ्या सुखाचा सुखलाभ होऊन ते खुशाल त्या सुखांत मग्न होऊन राहतात २००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...