मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ ओव्या २०१ ते ३००
देशें काळें वेदानुवादा । ज्या सुखाची न करवे मर्यादा ।
त्या सुखाची सुखसंपदा । मद्‍भक्त सदा भोगिती ॥१॥
देश, काल किंवा वेदप्रतिपादन यांनासुद्धा ज्या सुखाचा अंत लागत नाही, त्या सुखाचे सुखदायक वैभव माझे भक्त सदोदित उपभोगीत असतात १.
ज्या सुखाचे सुखप्राप्ती । विरोनि जाय चित्तवृत्ती ।
सुखें सुखरूप सर्वांगें होती । एवढी सुखप्राप्ती मद्‍भक्तां ॥२॥
सुखें सुखरूप सर्वांगें होती । एवढी सुखप्राप्ती मद्‍भक्तां ॥२॥
ज्या सुखाचा लाभ झाला असतां चित्तवृत्ति जेथल्या तेथे विरून जाते, त्या सुखाने सर्व अवयव आनंदमय होतात. एवढी माझ्या भक्तांना सुखाची प्राप्ति होते २.
इतर मी सांगों कायी । मोक्षसुखाच्याही ठायीं ।
या सुखाची गोडी नाहीं । धन्य पाहीं हरिभक्त ॥३॥
या सुखाची गोडी नाहीं । धन्य पाहीं हरिभक्त ॥३॥
मी आणखी काय सांगू ? मोक्षसुखाच्या ठिकाणीसुद्धा या सुखाची गोडी नाही. हरिभक्त हे केवढे धन्य आहेत पहा ! ३.
ऐशिया सुखाकारणें । साधक शिणती जीवें प्राणें ।
तपादि शरीरशोषणें । व्रत धरणें विषयांचें ॥४॥
तपादि शरीरशोषणें । व्रत धरणें विषयांचें ॥४॥
अशा सुखाकरितां साधक लोक जीव प्राण तोडून यातायात करीत असतात. तपादि साधने करून शरीर झिजवितात. विषयांचे नियमन करतात ४.
एक करिती योगयाग । एक करिती शास्त्रसंग ।
एक करिती सर्वस्वत्याग । एकीं सांडिला संग गृहदारा ॥५॥
एक करिती सर्वस्वत्याग । एकीं सांडिला संग गृहदारा ॥५॥
कोणी योगयाग करीत बसतात, कोणी शास्त्राभ्यास करतात, कोणी सर्वस्वाचा त्याग करतात, कोणी घर व बायको यांचाच संग सोडून देतात ५.
एक फळाहारी निराहारी । एक ते नग्न ब्रह्मचारी ।
एक कडेकपाटीं शिखरीं । गिरिकंदरीं रिघाले ॥६॥
एक कडेकपाटीं शिखरीं । गिरिकंदरीं रिघाले ॥६॥
कोणी फलाहारावर राहतात, कोणी निराहारच राहतात, कोणी नग्न स्थितीत राहतात, कोणी ब्रह्मचर्यव्रत पाळतात, कोणी दऱ्याखोऱ्यांत राहतात, कोणी पर्वताच्या माथ्यावर जाऊन बसतात, कोणी पर्वतांच्या गुहेंत शिरतात ! ६.
एक ते जटाळ गांठ्याळ । एक नखधारी ढिसाळ ।
एक महाहटी विशाळ । एक पिसाळ मत्तमुद्रा ॥७॥
एक महाहटी विशाळ । एक पिसाळ मत्तमुद्रा ॥७॥
कोणी लांब जटा सोडतात, तर कोणी जटांना भरपूर गांठीच मारून त्यांचें झुंबड करून ठेवतात. कोणी कोणी आपली नखेच मोठी वाढवून ठेवतात, कोणी मोठा हठयोग साधन करतात, कोणी उन्मत्त पिशाचवत् स्वैर वर्तन करीत असतात ७.
एक तांबडे बोडके । एक ते केवळ सुडके ।
एक तीर्थाटणें रोडके । एक ते मुके मौननिष्ठ ॥८॥
एक तीर्थाटणें रोडके । एक ते मुके मौननिष्ठ ॥८॥
कोणी तांबडी वस्त्रें धारण करून बोडकेच वागतात. कोणी चिंध्याच अंगावर घालतात. कोणी तीर्थयात्रा करुन शरीर कृश करतात. कोणी मौन धरून मुकेच बसतात ८.
एक राख्ये एक शंख्ये । एक ते अत्यंत बोलके ।
एक पाणीपिशीं झालीं उदकें । कुशमृत्तिके विगुंतलीं ॥९॥
एक पाणीपिशीं झालीं उदकें । कुशमृत्तिके विगुंतलीं ॥९॥
कोणी आंगाला राख फांसतात, कोणी शंखच फुकीत राहतात. कोणी सारखी बडबडच करीत असतात. कोणाला पाण्याचेच वेड असते. कोणी दर्भात आणि मृत्तिकेंतच गळून गेलेले असतात ९.
ऐशा नाना परींच्या व्युत्पत्ती । साधक शिणती नेणों किती ।
माझ्या भजनसुखाची प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं कोणासी ॥२१०॥
माझ्या भजनसुखाची प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं कोणासी ॥२१०॥
अशा अनेक प्रकारच्या पद्धति आहेत. त्यांत साधक लोक किती जजर होतात त्यांची गणतीच नाही ! पण खरोखर माझ्या भजनाचा लाभ त्यांपैकी कोणालाच होत नाही १०.
जें माझ्या भक्तांचें निजसुख । तें कोणासी न पवेचि देख ।
स्वप्नींही त्या सुखाचें मुख । अनोळख पैं झालें ॥११॥
स्वप्नींही त्या सुखाचें मुख । अनोळख पैं झालें ॥११॥
माझ्या भक्तांचे जें आत्मसुख असते, ते कोणालाच प्राप्त होत नाही. त्या सुखाचे तोंड त्यांना स्वप्नांत सुद्धा दिसत नाही, इतकें तें सुख त्यांना पारखे झालेले असते ११.
चंद्रकिरणींचें अमृत । जेवीं वायसां अप्राप्त ।
तेवीं माझें निजसुख निश्चित । नव्हेचि प्राप्त अभक्तां ॥१२॥
तेवीं माझें निजसुख निश्चित । नव्हेचि प्राप्त अभक्तां ॥१२॥
चंद्राच्या किरणापासून निघणारे अमृत ज्याप्रमाणे कावळ्यांना दुर्लभ असते, त्याप्रमाणे माझे खरे आत्मसुख अभक्तांना खरोखर प्राप्त होत नाही १२.
थानीं लागल्या गोचिडा । अशुद्धचि आवडे मूढा ।
जवळिल्या क्षीरा वरपडा । नव्हेचि रोकडा अभागी ॥१३॥
जवळिल्या क्षीरा वरपडा । नव्हेचि रोकडा अभागी ॥१३॥
आंचळाला चिकटलेल्या मूर्ख गोचडीला रक्तच आवडते. बिचारा दुर्दैवी गोचीड जवळच असलेल्या दुधाचे सेवन करूं शकत नाही १३.
तेवीं सांडोनि माझी भक्ती । नाना साधनीं व्यर्थ शिणती ।
त्यांसी माझ्या निजसुखाची सुखप्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥
त्यांसी माझ्या निजसुखाची सुखप्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥
त्याप्रमाणे माझी भक्ति सोडून नानाप्रकारच्या इतर साधनांनी जे व्यर्थ कष्ट करतात, त्यांना खरोखरच, उद्धवा ! माझ्या आत्मसुखाची प्राप्ति होत नाही १४.
जिंहीं माझ्या भजनपरवडी । केली भक्तीची कुळवाडी ।
ते माझ्या निजसुखाची गोडी । पावले रोकडी आत्यंतिक ॥१५॥
ते माझ्या निजसुखाची गोडी । पावले रोकडी आत्यंतिक ॥१५॥
ज्यांनी माझ्या भजनाच्या आवडीनें भक्तीची लागवड केली, त्यांनाच खरोखर माझ्या अत्यंत आत्मसुखाची गोडी प्राप्त झाली १५.
ज्या निजसुखाच्या ठायीं । शिळेपणाची भाषाचि नाहीं ।
विटों नेणे कल्पांतींही । इंद्रियांचा कांहीं न पडे पांगू ॥१६॥
विटों नेणे कल्पांतींही । इंद्रियांचा कांहीं न पडे पांगू ॥१६॥
त्या माझ्या आत्मसुखामध्ये शिळेपणाची गोष्टच नाही. कल्पांतीसुद्धा त्यांचा वीट यावयाचा नाही आणि इंद्रियांची अडचणही तेथे येत नाही १६.
जें जें विषयांचें सुख । तें तें इंद्रियांपंगिस्त देख ।
अपंगिस्त भक्तिसुख चोख । सभाग्य लोक पावती ॥१७॥
अपंगिस्त भक्तिसुख चोख । सभाग्य लोक पावती ॥१७॥
हे पहा ! जे जे विषयांचे सुख असते, तें तें इंद्रियांच्या आधीन असते. परंतु पवित्र भक्तिसुख हे कोणाच्याही आधीन नसते, आणि भाग्यवंत लोक असतात, त्यांनाच तें प्राप्त होते १७.
जें सुख भोगितां पाहीं । देही तोचि होय विदेही ।
तें सुख माझ्या भक्तांच्या ठायीं । प्रकटलें कंहीं लोपेना ॥१८॥
तें सुख माझ्या भक्तांच्या ठायीं । प्रकटलें कंहीं लोपेना ॥१८॥
हे पहा ! ज्या सुखाचा उपभोग घेतांना देही असतो तोच विदेही होतो, तें सुख माझ्या भक्तांच्या ठिकाणी प्रगट झाले की, मग ते कधीही लयास जात नाही १८.
हे उत्तमोत्तम भक्त पाहीं । सुख पावले नवल कायी ।
परी केवळ जे विषयी । भजनें त्यांही सुखप्राप्ती ॥१९॥
परी केवळ जे विषयी । भजनें त्यांही सुखप्राप्ती ॥१९॥
अशा प्रकारचे हे उत्तमोत्तम भक्त सुखी झाले, तर त्यांत नवल कसलें ! पण जे केवळ विषयी होते, त्यांनासुद्धा माझ्या भजनाने सुखाची प्राप्ति झाली १९.
भाग्यवशें सत्संगती । आस्तिक्यभावें अनन्यस्थिती ।
अल्पही माझी घडल्या भक्ती । विषयनिवृत्ती तेणें होय ॥२२०॥
अल्पही माझी घडल्या भक्ती । विषयनिवृत्ती तेणें होय ॥२२०॥
सुदैवाने सत्संगति प्राप्त झाली, आणि आस्तिक्यबुद्धि उत्पन्न होऊन माझ्या ठिकाणी अनन्यभाव उत्पन्न झाला, तर माझी थोडी भक्ति घडली असताही विषयांची निवृत्ति होते २२०.
बाध्यमानोऽपि मद्‍भक्तो विषयैरजितेन्द्रियः ।
प्रायः प्रगल्भया भक्त्या विषयैर्नाभिभूयते ॥ १८ ॥
प्रायः प्रगल्भया भक्त्या विषयैर्नाभिभूयते ॥ १८ ॥
[श्लोक १८] इंद्रियांवर विजय मिळवू न शकलेल्या माझ्या भक्ताला विषय स्वतःकडे ओढत असले तरी माझ्या ठिकाणी वाढणार्‍या त्यांच्या भक्तीच्या प्रभावामुळे विषय त्याच्यावर आक्रमण करू शकत नाहीत. (१८)
माझ्या ठायीं अनन्य प्रीती । प्रेमयुक्त भजनस्थिती ।
ऐशियां भक्तां विषय बाधिती । हे व्याख्यानस्थिती केवीं घडे ॥२१॥
ऐशियां भक्तां विषय बाधिती । हे व्याख्यानस्थिती केवीं घडे ॥२१॥
माझ्या ठिकाणी एकनिष्ठ प्रेम आणि प्रेमयुक्त भजन करणे अशा गुणांनी युक्त असलेल्या माझ्या भक्तांना विषयाची बाधा होईल अशी विलक्षण गोष्ट कशी घडेल ? २१.
आवडी करितां माझी भक्ती । विषयवासना जळून जाती ।
तेथ उपजे विषयासक्ती । हे कोणें युक्ती मानावी ॥२२॥
तेथ उपजे विषयासक्ती । हे कोणें युक्ती मानावी ॥२२॥
आवडीने माझी भक्ती केली असतां विषयवासना जळून जातात. तेथें विषयाची आवड उत्पन्न होईल ही गोष्ट कोण मान्य करील २२.
आरिसा उटितां उजळे । तेवीं भक्तीनें विषयो क्षाळे ।
तेथ विषयासक्ती खवळे । हें निरूपण कोंवळें साधारण ॥२३॥
तेथ विषयासक्ती खवळे । हें निरूपण कोंवळें साधारण ॥२३॥
आरसा स्वच्छ करावयाच्या चूर्णाने घासला म्हणजे तो निर्मळ होतो. त्याप्रमाणे भक्तीच्या योगाने विषय धुवून जातात. तेव्हा अशा ठिकाणी विषयाची आसक्ति खवळेल हे म्हणणेच पोरकट व क्षुद्र होय २३.
केवळ जो विषयासक्त । संसारीं प्रपंचयुक्त ।
तोही प्रसंगे झालिया भक्त । होय विरक्त तें ऐक ॥२४॥
तोही प्रसंगे झालिया भक्त । होय विरक्त तें ऐक ॥२४॥
जो निखालस विषयासक्त असतो, प्रपंचयुक्त होऊन संसारांत अगदी गढलेला असतो, तोसुद्धा काही प्रसंगाने भक्त झाला, तर विरक्त होतो. तेंही ऐक २४.
जीवीं भक्ति लागली गोड । नाहीं मावळली विषयचाड ।
ऐसें उभय अवघड । अतिसांकड जयासी ॥२५॥
ऐसें उभय अवघड । अतिसांकड जयासी ॥२५॥
जिवाला भक्ति गोड वाटली, आणि विषयाची इच्छा तर नष्ट झालेली नाही, असें दोहोंकडून ज्याला अत्यंत मोठे संकट येऊन पडेल २५,
तेणें मुख्यत्वें घ्यावी भक्ती । गौण धरावी विषयासक्ती ।
तिचीही होय विरक्ती । ऐक ते युक्ती सांगेन ॥२६॥
तिचीही होय विरक्ती । ऐक ते युक्ती सांगेन ॥२६॥
त्याने मुख्यत्वेकरून माझ्या भक्तीचाच आश्रय करावा. विषयासक्ति ही गौण समजावी. त्या विषयासक्तीचीही विरक्ति होऊ शकते. ती युक्ति सांगतो ऐक २६.
लवणासी मिळतां जळ । विरवूनि सांडी तत्काळ ।
तेवीं भक्ति वाढविल्या प्रबळ । विषयमंडळ विभांडी ॥२७॥
तेवीं भक्ति वाढविल्या प्रबळ । विषयमंडळ विभांडी ॥२७॥
मिठाला पाणी मिळाले की ते तत्काळ त्याला विरवून नाहींसें करिते, त्याप्रमाणे भक्ति ही अत्यंत वाढविली असतां तीही विषयाचे जाळे तोडून टाकते २७.
यापरी भजनपरिपाटीं । विषयांसी पडे तुटी ।
निजसुखाची लाभे भेटी । पडे मिठी स्वानंदें ॥२८॥
निजसुखाची लाभे भेटी । पडे मिठी स्वानंदें ॥२८॥
अशा प्रकारें भजनाच्या अभ्यासाने विषयांची ताटातूट होते व आत्मसुखाचा लाभ होऊन आत्मानंदाने मिठी पडते २८.
मज पाहिजे विषयनिवृत्ती । या हेतू केली नाहीं भक्ती ।
म्हणाल विषयांची विरक्ती । कोणे युक्ती घडे त्या ॥२९॥
म्हणाल विषयांची विरक्ती । कोणे युक्ती घडे त्या ॥२९॥
मला विषयाची निवृत्ति व्हावयास पाहिजे, पण त्याकरितां मी भक्ति केली नाही, तर त्या मला विषयांची विरक्ति कोणत्या युक्तीने घडेल असे म्हणाल २९,
येचिविषयीं उत्तर । सांगताहे शारङ्गधर ।
दीपाचा पेटल्या वैश्वानर । तो जाळील घर नगर तैसें हें ॥२३०॥
दीपाचा पेटल्या वैश्वानर । तो जाळील घर नगर तैसें हें ॥२३०॥
तर त्याचेच उत्तर श्रीकृष्ण सांगत आहेत. दिव्यापासूनच अग्नीचा भडका झाला असता तो घर आणि शहरसुद्धा जाळून टाकील. तसेंच हे आहे २३०.
यथाग्निः सुसमृद्धार्चिः करोत्येधांसि भस्मसात् ।
तथा मद्विषया भक्तिरुद्धवैनांसि कृत्स्नशः ॥ १९ ॥
तथा मद्विषया भक्तिरुद्धवैनांसि कृत्स्नशः ॥ १९ ॥
[श्लोक १९] धगधगता अग्नी जसा सर्व जळणाची राख करून टाकतो, त्याचप्रमाणे उद्ववा ! माझी भक्तीसुद्धा पापाच्या सगळ्या राशी जाळून टाकते. (१९)
दीप लावावयालागुनी । सोज्ज्वळ केला जो वन्ही ।
तो अवचटें पडला वनीं । तिडिकी उडोनी तृणांकुरीं ॥३१॥
तो अवचटें पडला वनीं । तिडिकी उडोनी तृणांकुरीं ॥३१॥
दिवा लावण्याकरितां जो विस्तव पेटविला, त्याची जर अकस्मात् एक ठिणगी उडून रानांतल्या गवतावर पडली ३१,
तो अनिच्छितचि एकसरें । कोपटें आणि धवळारें ।
नगरें पुरें मंदिरें । गिरिकंदरें भस्म करी ॥३२॥
नगरें पुरें मंदिरें । गिरिकंदरें भस्म करी ॥३२॥
तर तो विस्तव पेटविणाराचा खरोखर हेतु नसतांही एकामागून एक खोपटें, घरे, गांव, शहरे, देवळे आणि दरीखोरी सरसकट भस्म करून टाकतो ३२.
तैशी अल्पही माझी भक्ती । श्रद्धायुक्त प्रवेशल्या चित्तीं ।
संचित क्रियमाण पापपंक्ती । होय जाळिती निःशेष ॥३३॥
संचित क्रियमाण पापपंक्ती । होय जाळिती निःशेष ॥३३॥
त्याप्रमाणे माझी यत्किंचित् भक्तीही जर श्रद्धायुक्त रीतीनें मनांत शिरली, तर संचित आणि क्रियमाण पातकांच्या राशी पूर्णपणे जाळून खाक करते ३३.
पूर्वपापाचे समूळ मळ । चित्तीं जडले होते प्रबळ ।
तें चित्त अतिचंचळ । विषयीं व्याकुळ सर्वदा ॥३४॥
तें चित्त अतिचंचळ । विषयीं व्याकुळ सर्वदा ॥३४॥
पूर्वीच्या पातकाचे सर्व मळ चित्ताला अत्यंत बळकट रीतीने जडून राहिलेले असतात, त्यामुळे तें चित्त अत्यंत चंचल होऊन विषयाने सदासर्वदा व्याकुळ होत असते ३४.
त्यासी माझिया भक्तिलेशें । पूर्वपापाचा समूह नासे ।
जेवीं कां कर्पूर दीपस्पर्शें । निःशेष नासे तत्काळ ॥३५॥
जेवीं कां कर्पूर दीपस्पर्शें । निःशेष नासे तत्काळ ॥३५॥
त्याला माझ्या भक्तीचा यत्किंचित् अंश लाभला तरी तेवढ्यानेही पूर्वपातकांचा संग्रह नाहीसा होतो. ज्याप्रमाणे दिव्याच्या स्पर्शाने कापूर तत्काळ पूर्णपणे जळून नाहींसा होतो, त्याप्रमाणे भस्म होऊन जातो ३५.
ऐसें निर्मळ झालिया चित्त । ब्रह्म प्रकाशे सदोदित ।
मग तें नव्हे विषयासक्त । होय विरक्त अनिच्छितां ॥३६॥
मग तें नव्हे विषयासक्त । होय विरक्त अनिच्छितां ॥३६॥
असें चित्त निर्मळ झाले असतां तेथें सदोदित ब्रह्म प्रगट होऊन राहतें. मग तें चित्त विषयासक्त होत नाही. तें विरक्त होण्याची इच्छा केली नाही तरी आपोआप ते विरक्तच होते ३६.
भक्तिलेशाची एवढी गरिमा । तो संपूर्ण भक्तीचा महिमा ।
कोण जाणे भक्तोत्तमा । आगमनिगमां अतर्क्य ॥३७॥
कोण जाणे भक्तोत्तमा । आगमनिगमां अतर्क्य ॥३७॥
भक्तीच्या एका अंशाची थोरवी एवढी आहे. तर हे भक्तोत्तमा उद्ध्वा ! माझ्या संपूर्ण भक्तीचा तो महिमा कोण जाणणार ? तो वेदशास्त्रांनासुद्धा अतर्क्य आहे ! ३७.
अलक्ष्य लक्षेना माझी भक्ती । अतर्क्य तर्केना शास्त्रयुक्तीं ।
अगाध नाकळे निश्चितीं । साधनव्युत्पत्ती शिणतांही ॥३८॥
अगाध नाकळे निश्चितीं । साधनव्युत्पत्ती शिणतांही ॥३८॥
माझी भक्ति अलक्ष्य असल्यामुळे ती पाहता येत नाही. अतर्क्य असल्यामुळे शास्त्रमीमांसेनेही तिच्याविषयीं तर्क होत नाही. ती अगाध असल्यामुळे, कितीही साधने करून थकलें तरीही ती खरोखर आकलन होत नाही ३८.
पूर्ण माझे भक्तीचा पार । मजही न कळे साचार ।
यालागीं मी भक्तांचा आज्ञाधार । नुल्लंघीं उत्तर सर्वथा ॥३९॥
यालागीं मी भक्तांचा आज्ञाधार । नुल्लंघीं उत्तर सर्वथा ॥३९॥
माझ्या भक्तीचा अंत खरोखर मलाही पूर्णपणे लागत नाही. म्हणूनच मी भक्तांचा आज्ञाधारक होतो. त्यांचा शब्द मुळीच उल्लंघन करीत नाही ३९.
अगाध भक्तांची थोरी । यालागीं मीही सेवा करीं ।
भक्तपद धरिंले उरीं । वंदी शिरीं अंघ्रिरेणू ॥२४०॥
भक्तपद धरिंले उरीं । वंदी शिरीं अंघ्रिरेणू ॥२४०॥
भक्तांची थोरवी अगाध आहे, म्हणून मीसुद्धा त्यांची सेवा करतो. भक्ताने मारलेली लाथ मी आपल्या हृदयावर धारण केली. भक्तांच्या पायांचे धुलिकण मी शिरसावंद्य करतो २४०.
भक्त म्हणवितां वाटे गोड । भजनमुद्रा अतिअवघड ।
भक्तीचें अंतर अतिगूढ । न कळे उघड तिशास्त्रां ॥४१॥
भक्तीचें अंतर अतिगूढ । न कळे उघड तिशास्त्रां ॥४१॥
भक्त म्हणवून घेतांना मोठे गोड वाटते, परंतु भजनाचे स्वरूप फार बिकट आहे. भक्तीचे रहस्य अत्यंत गूढ आहे. ते श्रुतिशास्त्रांनासुद्धा स्पष्ट कळत नाही ४१.
ज्ञान सांगतां अतिसुगम । भक्तिरहस्य गुह्य परम ।
अकृत्रिम उपजे प्रेम । ऐसें हें वर्म लाविल्या न लगे ॥४२॥
अकृत्रिम उपजे प्रेम । ऐसें हें वर्म लाविल्या न लगे ॥४२॥
ज्ञान सांगू लागलें तर ते अत्यंत सोपे आहे. परंतु भक्तीचे रहस्य अत्यंत गहन आहे. त्या भक्तीने अकृत्रिम प्रेम उत्पन्न होते. भक्तीचे हें वर्म समजून घेऊ म्हटले तर समजत नाही ४२.
कृपण जरी दूरी जाये । तो घरींचें ठेवणें जीवीं वाहे ।
तैसें माझें प्रेम पाहें । जो हृदयीं वाहे सर्वदा ॥४३॥
तैसें माझें प्रेम पाहें । जो हृदयीं वाहे सर्वदा ॥४३॥
कृपण मनुष्य कितीही लांब गेला, तरी घरांत ठेवलेली ठेव तो मनांत ठेवून राहतो, त्याप्रमाणेच जो सर्वदा माझंच प्रेम अंत:करणांत वागवितो ४३;
कां वंध्या गर्भ संभवल्यापाठीं । उल्हासे, वाढवी गोरटी ।
तैशी माझ्या प्रेमाची पोटीं । आवडी मोटी जैं होय ॥४४॥
तैशी माझ्या प्रेमाची पोटीं । आवडी मोटी जैं होय ॥४४॥
किंवा बरेच दिवस मूल होत नसलेल्या स्त्रीला गर्भ राहिला की ती सुंदरी त्याला मोठ्या आनंदाने वाढवीत असते, त्याप्रमाणे हृदयामध्ये माझ्या प्रेमाची जेव्हा अत्यंत आवड उत्पन्न होते ४४;
जैसे वंध्यागर्भाचे डोहळे । तैसे माझ्या प्रेमाचे सोहाळे ।
पोटांतलेनि कळवळें । उल्हास बळें चढोवढी ॥४५॥
पोटांतलेनि कळवळें । उल्हास बळें चढोवढी ॥४५॥
किंवा वंध्या असलेल्या स्त्रीला डोहळे लागावे, तसे ज्याला माझ्या प्रेमाचे सोहळे करण्याची अत्यंत आवड उत्पन्न होते, आणि अन्त:करणापासून कळवळा उत्पन्न होऊन अधिकाधिक उत्कर्षाने उल्हास वाढत जातो ४५;
सदैव जांवयी आल्या घरा । जेवीं सर्वस्व वेंची सुंदरा ।
तेवीं माझा कळवळा पुरा । ज्याच्या जिव्हारा वोसंडे ॥४६॥
तेवीं माझा कळवळा पुरा । ज्याच्या जिव्हारा वोसंडे ॥४६॥
किंवा भाग्यवान् जावई घरी आला असतां ज्याप्रमाणे सासू आपले सर्वस्व त्याच्याकरितां खर्ची घालते, त्याप्रमाणे माझा कळवळा पूर्णपणे ज्याच्या अंत:करणांत भरून जातो ४६
बीज अधिकाधिक पेरितां । उल्हास कृषीवळाचे चित्ता ।
तेवीं सर्वस्व मज अर्पितां । तैशी उल्हासता जैं होये ॥४७॥
तेवीं सर्वस्व मज अर्पितां । तैशी उल्हासता जैं होये ॥४७॥
किंवा बीं अधिक अधिक पेरले जाईल तितका तितका शेतकऱ्याच्या मनाला उल्हासच वाटत असतो, त्याप्रमाणे मला सर्वस्व अर्पण करतांना ज्याच्या मनाला तसाच उल्हास वाटतो ४७,
सगुण सुरूप समर्थ भर्ता । निघोन गेलिया तत्त्वतां ।
त्यालागीं तळमळी जैशी कांता । तैशी कळवळता जैं उठी ॥४८॥
त्यालागीं तळमळी जैशी कांता । तैशी कळवळता जैं उठी ॥४८॥
किंवा गुणवान् , सुस्वरूप आणि श्रीमान् पति घरांतून निघून दूर गेला असता खरोखर त्याची स्री त्याच्याकरितां जशी तळमळते, त्याप्रमाणेच माझ्याकरितां ज्याच्या अंत:करणांत कळवळा उत्पन्न होतो ४८;
त्या नांव गा माझी भक्ती । उद्धवा जाण निश्चितीं ।
जे भक्तीसी भुलोनि श्रीपती । भक्तांहातीं आतुडलों ॥४९॥
जे भक्तीसी भुलोनि श्रीपती । भक्तांहातीं आतुडलों ॥४९॥
उद्धवा ! त्याचेंच नांव खरोखर माझी भक्ति हें निश्चित समज. ज्या भक्तीला भुलून मी लक्ष्मीकांत भक्तांच्या हातांत सांपडलों आहे ४९.
चढत्या आवडीं माझी प्रीती । तेचि जाण पां माझी भक्ती ।
ऐसा भक्तीचा महिमा श्रीपती । स्वयें उद्धवाप्रती सांगत ॥२५०॥
ऐसा भक्तीचा महिमा श्रीपती । स्वयें उद्धवाप्रती सांगत ॥२५०॥
अधिकाधिक आवडीने माझी प्रीति उत्पन्न होते, तीच भक्ति होय असे समज. अशा प्रकारे भक्तीचा महिमा श्रीकृष्णांनी स्वत: उद्धवाला सांगितला २५०.
आवडी धरोनि पोटेंसी । देवो सांगे उद्धवासी ।
माझी भक्ति ते जाण ऐसी । अखंड जीपाशीं मी असें ॥५१॥
माझी भक्ति ते जाण ऐसी । अखंड जीपाशीं मी असें ॥५१॥
प्रेमाने उद्धवाला पोटाशी धरून देव त्याला सांगू लागला की, जिच्यापाशी मी सर्वदा राहतों, ती माझी भक्ति अशी असते हे लक्षात ठेव ५१.
संसारतरणोपायीं । हेचि एक मुख्य पाहीं ।
मोक्ष लागे इच्या पायीं । इतर साधनें कायी बापुडीं ॥५२॥
मोक्ष लागे इच्या पायीं । इतर साधनें कायी बापुडीं ॥५२॥
संसार तरून जाण्याच्या उपायांमध्ये भक्ति हीच काय ती एक मुख्य होय. मोक्षसुद्धा हिच्या चरणी लागतो. मग बिचारी इतर साधने ती काय ५२.
मी तंव अजित लोकीं तिहीं । त्या मज भक्तिप्रतापें पाहीं ।
जिंतोनियां ठायींच्याठायीं । भावबळें पाहीं स्ववश केलों ॥५३॥
जिंतोनियां ठायींच्याठायीं । भावबळें पाहीं स्ववश केलों ॥५३॥
हें पहा ! मी त्रैलोक्यांत अजिंक्य आहे. त्या मला भक्तांच्या सामर्थ्याने जिंकून जागच्या जागीच भक्तीच्या बळाने मला आपला ताबेदार बनविले ५३.
यालागीं सर्व विजयांचे माथां । माझी भक्तीचि गा सर्वथा ।
ऐक पां तेही कथा । तुज मी तत्त्वतां सांगेन ॥५४॥
ऐक पां तेही कथा । तुज मी तत्त्वतां सांगेन ॥५४॥
म्हणून सर्व विजयाहुन श्रेष्ठ अशी सर्वस्वी माझी भक्तीच होय. तीही हकीकत ऐक. तुला मी सविस्तर सांगतों ५४.
न साधयति मां योगो न साङ्ख्यं धर्म उद्धव ।
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो यथा भक्तिर्ममोर्जिता ॥ २० ॥
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो यथा भक्तिर्ममोर्जिता ॥ २० ॥
[ श्लोक २०] हे उद्धवा ! माझ्या अनन्य भक्तीने जसा मी प्राप्त होतो, तसा योग, ज्ञान, धर्माचरण, स्वाध्याय, तप किंवा त्याग यांनी प्राप्त होत नाही. (२०)
सांख्य जें कां नित्यानित्य । कर्म जें कां नित्यनैमित्य ।
अष्टांगयोग समस्त । नव्हती समर्थ मत्प्राप्तीं ॥५५॥
अष्टांगयोग समस्त । नव्हती समर्थ मत्प्राप्तीं ॥५५॥
नित्य कोणतें व अनित्य कोणतें हें ज्ञान देणारे जे सांख्यशास्त्र, अथवा जे नित्य-नैमित्तिक कर्म, किंवा सर्व अष्टांगादि योग, हे देखील माझी प्राप्ति करून द्यावयास समर्थ होत नाहींत ५५.
स्वाध्याय जें वेदाध्ययन । तप जें वातांबुपर्णाशन ।
त्याग जो संन्यासग्रहण । माझे भक्तीविण बापुडीं ॥५६॥
त्याग जो संन्यासग्रहण । माझे भक्तीविण बापुडीं ॥५६॥
किंवा ज्याला 'स्वाध्याय' असे म्हणतात तें वेदाध्ययन; किंवा वायु, उदक व पिकलेली पानें भक्षण करून होणारें जें तप; किंवा संन्यासग्रहण इत्यादि जो त्याग, ही सर्व माझ्या भक्तीशिवाय दुर्बळ होत ५६.
जैशी नाकेंवीण बरव । कां शिरेंवीण अवयव ।
भर्तारेंवीण अहेव । जाण पां तो सर्व विटंबू ॥५७॥
भर्तारेंवीण अहेव । जाण पां तो सर्व विटंबू ॥५७॥
ज्याप्रमाणे नाकाशिवाय सौंदर्य, किंवा मस्तकाशिवाय सर्व अवयव, किंवा पतीशिवाय सौभाग्यवती स्त्री, ही सर्व विटंबना होय असे समज ५७.
तैसें माझे भक्तीविण । सकळ साधनें बापुडीं जाण ।
मज पावावया समर्थपण । नाहीं आंगवण समस्तां ॥५८॥
मज पावावया समर्थपण । नाहीं आंगवण समस्तां ॥५८॥
त्याप्रमाणे माझ्या भक्तीशिवाय सर्व साधनें दुर्बळ होत. त्या सर्वांना मला पोचण्याचे सामर्थ्य प्राप्त होईल असें बळ नाही ५८.
तैशी नव्हे माझी भक्ती । चढती वाढवून माझी प्रीती ।
तत्काळ करी माझी प्राप्ती । नव्हे पंगिस्ती आणिकाची ॥५९॥
तत्काळ करी माझी प्राप्ती । नव्हे पंगिस्ती आणिकाची ॥५९॥
माझी भक्ति मात्र तशी नव्हे. ती माझे प्रेम अधिकाधिक वाढवून तत्काळ माझी प्राप्ति करून देते. आणखी कोणाच्या आधीन होत नाही ५९.
जेव्हां उपजली माझी भक्ती । तेव्हांच झाली माझी प्राप्ती ।
हें पुनःपुन्हां उद्धवाप्रती । हरिखें श्रीपती सांगत ॥२६०॥
हें पुनःपुन्हां उद्धवाप्रती । हरिखें श्रीपती सांगत ॥२६०॥
जेव्हा माझी भक्ति उत्पन्न होते, तेव्हांच माझी प्राप्ति होते. हें श्रीकृष्ण उद्धवाला पुनःपुन्हा आनंदाने सांगू लागले २६०.
रत्‍नासवें जैशी दीप्ती । अरुणासवें जेवीं गभस्ती ।
तेवीं भक्तीपाशीं मी श्रीपती । असें निश्चितीं उद्धवा ॥६१॥
तेवीं भक्तीपाशीं मी श्रीपती । असें निश्चितीं उद्धवा ॥६१॥
उद्धवा, रत्नाबरोबर जसे त्याचे तेज असते, अरुणाबरोबर जसा सूर्य असतो, त्याप्रमाणे खरोखर भक्तीपाशी मी लक्ष्मीपति राहिलेला असतो ६१.
ते भक्ति लागे ज्याच्या चित्तीं । तैं मी सांपडलों त्याच्या हातीं ।
आणिकां साधनांचे प्राप्ती । विनाभक्ती मी नातुडें ॥६२॥
आणिकां साधनांचे प्राप्ती । विनाभक्ती मी नातुडें ॥६२॥
ती भक्ति ज्याच्या मनाला लागून राहिली, त्याच वेळी मी त्याच्या हाती सांपडलों म्हणून समजावे. इतर कोणतीही साधनें प्राप्त करून घेतली तरी भक्तीशिवाय मी प्राप्त व्हावयाचा नाही ६२.
भक्त्याहमेकया ग्राह्यः श्रद्धयाऽऽत्मा प्रियः सताम् ।
भक्तिः पुनाति मन्निष्ठा श्वपाकानपि संभवात् ॥ २१ ॥
भक्तिः पुनाति मन्निष्ठा श्वपाकानपि संभवात् ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] संतांना प्रिय असणारा त्यांचा आत्मा असा मी केवळ श्रद्धाभक्तीनेच प्राप्त होतो जन्माने चांडाळ असलेल्यांनाही माझी भक्ती पवित्र करते. (२१)
इतर साधनें व्युत्पत्ती । दूरी सांडूनि परतीं ।
श्रद्धायुक्त माझी भक्ती । धरिल्या हातीं मी लाभें ॥६३॥
श्रद्धायुक्त माझी भक्ती । धरिल्या हातीं मी लाभें ॥६३॥
इतर साधनें व युक्त्या ही सर्व दूर एका बाजूला टाकून माझी श्रद्धायुक्त भक्तीच हाती धरल्यास माझा लाभ घडतो ६३.
निर्विकल्प निःसंदेहो । सर्व भूतीं भगवद्‍भावो ।
हा भक्तीचा निजनिर्वाहो । भजनभावो या नांव ॥६४॥
हा भक्तीचा निजनिर्वाहो । भजनभावो या नांव ॥६४॥
मनांत कोणताही विकल्प न येऊ देता, कोणताही संशय न ठेवता, सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी भगवत्स्वरूपाची भावना धरणे, हेंच माझ्या भक्तीचे मुख्य लक्षण होय, याचंच नांव भजनभाव ६४.
होऊनि सर्वार्थी उदासू । माझ्या भजनाचा उल्हासू ।
न धरी मोक्षाचा अभिलाषू । एवढा विश्वासू मद्‍भजनीं ॥६५॥
न धरी मोक्षाचा अभिलाषू । एवढा विश्वासू मद्‍भजनीं ॥६५॥
सर्व प्रकारच्या संपत्तीविषयीं उदास होऊन माझ्याच भजनामध्ये आनंद वाटू लागला, मोक्षाचासुद्धा अभिलाष धरिला नाही इतका माझ्या भजनावर विश्वास ठेवला ६५,
तेथें तरें कीं न तरें । हा विकल्पू कोठें उरे ।
माझेनि भजनें निर्धारे । कै पाठिमोरे विधिवाद ॥६६॥
माझेनि भजनें निर्धारे । कै पाठिमोरे विधिवाद ॥६६॥
म्हणजे त्या ठिकाणी मी तरेन किंवा तरणार नाही हा विकल्प उरतो कोठे ? माझ्या भजनाने विधिनिषेधाचे सर्व वाद खात्रीने पळवून लावले ६६.
एवढा विश्वासीं ज्याचा भावो । न धरी भक्तीवेगळा उपावो ।
आम्हां त्याचेनि जीवें जीवो । तो आत्मा पहा हो पैं माझा ॥६७॥
आम्हां त्याचेनि जीवें जीवो । तो आत्मा पहा हो पैं माझा ॥६७॥
एवढ्या विश्वासाने ज्यांची भावना भक्तीशिवाय अन्य उपाय स्वीकारीत नाही, त्याच्याच जीवनाने आमचे जीवन होत असते. अहो ! तो माझा आत्माच होय ६७.
जो मी ज्ञानियांचा आत्मा । भक्तांचा प्रिय परमात्मा ।
शास्त्रीं प्रतिपादिती पुरुषोत्तमा । तो मी साउमा त्या धांवें ॥६८॥
शास्त्रीं प्रतिपादिती पुरुषोत्तमा । तो मी साउमा त्या धांवें ॥६८॥
जो मी ज्ञान्यांचा आत्मा, जो मी भक्तांचा प्रिय परमात्मा, शास्त्रामध्ये ज्या पुरुषोत्तमाचे वर्णन करतात, तो मी त्यांना सामोरा धावत जातो ६८.
मज आवडे अनन्य भक्ती । मी त्यांचा अंकित निश्चितीं ।
त्यांचेनि माझी त्रैलोकीं ख्याती । मज महंती त्यांचेनि ॥६९॥
त्यांचेनि माझी त्रैलोकीं ख्याती । मज महंती त्यांचेनि ॥६९॥
मला अनन्य भक्ति आवडते, म्हणून मी खरोखर त्यांचा ताबेदार झालेला असतो. त्यांच्यामुळेच सर्व त्रैलोक्यांत माझी ख्याति झाली आहे. आणि त्यांच्यामुळेच मला महत्त्व आले आहे ६९.
त्यांचेनि मज खाणें जेवणें । त्यांचेनि मज लेणें नेसणें ।
त्यांचेनि जीवेंप्राणें । म्यां वर्तणें सर्वत्र ॥२७०॥
त्यांचेनि जीवेंप्राणें । म्यां वर्तणें सर्वत्र ॥२७०॥
त्यांच्यामुळेच मला खावयाला व जेवावयाला मिळते, त्यांच्यामुळेच मला अलंकार घालावयास व वस्त्रे नेसावयास मिळतात. त्यांच्या जीवाप्राणाच्या बळावरच मी सर्वत्र वागत असतों २७०.
माझे गांठीं कांहीं नाहीं । भक्तीं सर्वस्वें वेंचूनि पाहीं ।
नाना उपचार‍उपायीं । महत्त्व तिंहीं मज दिधलें ॥७१॥
नाना उपचार‍उपायीं । महत्त्व तिंहीं मज दिधलें ॥७१॥
माझ्याजवळ गांठीला कांहींच नाही. भक्तांनी आपली सर्वस्वे खर्ची घालून, नानाप्रकारच्या उपचारांनी त्यांनी मला मोठेपणा दिला आहे ७१
मज अचक्षूसी दिधले डोळे । अश्रोत्रा श्रवण दिधले ।
मज अमुखा तिंहीं मुख केलें । त्यांचेनि बोलें मी बोलका ॥७२॥
मज अमुखा तिंहीं मुख केलें । त्यांचेनि बोलें मी बोलका ॥७२॥
मला डोळे नसतांना त्यांनी मला डोळे दिले, मला कान नसतांना त्यांनी मला कान दिले, मला तोंड नसतांना त्यांनी मला तोंड दिले, त्यांच्याच वाणीने मी बोलका झालों आहे ७२.
मज त्यांचेनि गमनागमन । त्यांचेनि अवयव अळंकरण ।
त्यांचेनि मज नेमस्त स्थान । मज समर्थपण त्यांचेनि ॥७३॥
त्यांचेनि मज नेमस्त स्थान । मज समर्थपण त्यांचेनि ॥७३॥
त्यांच्यामुळेच माझे जाणे आणि येणे घडते. त्यांच्यामुळे हातपायादि अवयवांवर मी अलंकार घालतों. त्यांच्यामुळेच मला नियमित स्थान प्राप्त झाले आहे. त्यांच्यामुळेच मला सामर्थ्य प्राप्त झाले आहे ७३.
मज नामरूप तिंहीं करणें । मज पवित्रता त्यांचेनि गुणें ।
मज वैकुंठींचें ठाणें । भक्तीं अचळपणें दीधलें ॥७४॥
मज वैकुंठींचें ठाणें । भक्तीं अचळपणें दीधलें ॥७४॥
माझें नाम आणि रूप त्यांनीच बनविलें, मला त्यांच्या गुणांनीच पवित्रता आली आहे. मला वैकुंठांतील स्थान भक्तांनीच अढळ करून दिले आहे ७४.
येथवरी निजभक्तांसी । मी वश्य झालों भक्तीपाशीं ।
यालागीं अहर्निशीं । मी भक्तांपाशीं तिष्ठतू ॥७५॥
यालागीं अहर्निशीं । मी भक्तांपाशीं तिष्ठतू ॥७५॥
ह्याप्रमाणे माझ्या भक्तांना मी भक्तीमुळेच वश झालो आहे; म्हणून रात्रंदिवस मी भक्तांपाशीं सारखा उभा असतो ७५.
मी अजन्मा त्यांचेनि जन्म धरीं । मी अकर्मा त्यांचेनि कर्म करीं ।
त्यांचेनि बोलें उद्धरीं । नाममात्रें महापापियां ॥७६॥
त्यांचेनि बोलें उद्धरीं । नाममात्रें महापापियां ॥७६॥
मी जन्मरहित असतां त्यांच्याकरितांच जन्म घेतों; मी कर्मशून्य असतां त्यांच्याकरितांच कर्म करतो. त्यांच्या शब्दासाठींच मी महान् पातक्यांचा नाममात्राने उद्धार करतों ७६.
नारदवचनासाठीं । वाल्मीकि परम पापी सृष्टीं ।
म्यां वंद्य केला वैकुंठीं । नामपरिपाटीं पवित्रत्वें ॥७७॥
म्यां वंद्य केला वैकुंठीं । नामपरिपाटीं पवित्रत्वें ॥७७॥
वाल्मीकि हा ह्या जगांत महान् पातकी होता, तरी नारदांच्या सांगण्यावरून मी त्याला नामजपाच्या पवित्रपणामुळे वैकुंठांतही वंद्य करून सोडलें ! ७७.
येथवरी भक्तीची सत्ता । मजवरी चाले तत्त्वतां ।
भक्तीवेगळा सर्वथा । मीं न यें हाता कोणाचे ॥७८॥
भक्तीवेगळा सर्वथा । मीं न यें हाता कोणाचे ॥७८॥
इतकी खरोखर भक्तीची सत्ता माझ्यावर चालते. भक्तीशिवाय मी कोणाच्याही हातीं मुळींच लागत नाही ७८.
भक्तांच्या उपकारता । मी थोर दाटलों तत्त्वतां ।
नव्हेचि प्रत्युपकारता । आधीन सर्वथा यालागीं ॥७९॥
नव्हेचि प्रत्युपकारता । आधीन सर्वथा यालागीं ॥७९॥
भक्तांच्या उपकाराने मी खरोखरच अगदी वांकून गेलों आहे. कारण, त्यांच्या उपकारांची फेड होतच नाही. म्हणून मी सर्वस्वी त्यांच्या आधीन असतो ७९.
त्यालागीं व्हावया उतरायी । माझे गांठीं कांहींच नाहीं ।
लटकुफटकु दीधलें कांहीं । तें हळूचि पाहीं सांगेन ॥२८०॥
लटकुफटकु दीधलें कांहीं । तें हळूचि पाहीं सांगेन ॥२८०॥
त्यामुळे त्यांचे उतराई व्हावयास माझ्याजवळ गांठीला काहीच नसते. आता काहीतरी सटरफटर त्यांना दिले आहे, तेही तुला हळूच सांगून ठेवतों २८०.
भक्त माझेनि सनाथ । माझेनि झाले ते कृतकृत्य ।
माझेनि आनंदें तें सदा तृप्त । वोसंडत निजबोधें ॥८१॥
माझेनि आनंदें तें सदा तृप्त । वोसंडत निजबोधें ॥८१॥
भक्त हे माझ्यामुळेच सनाथ झाले आहेत. माझ्यामुळेच ते कृतकृत्य झाले आहेत. माझ्याच आनंदाने ते सर्वदा तृप्त झाले आहेत आणि आत्मज्ञानाने उचंबळून गेले आहेत ८१.
माझेनि बळें जगजेठी । घायेंवीण छेदिती सृष्टी ।
माझेनि बळें त्यांचे दृष्टी । संमुख नुठी कळिकाळ ॥८२॥
माझेनि बळें त्यांचे दृष्टी । संमुख नुठी कळिकाळ ॥८२॥
माझ्याच बळावर ते सर्व जगाला भारी झाले आहेत. ते घाव घातल्याशिवायच सृष्टि छेदून टाकतात. माझ्या सामर्थ्यामुळेच त्यांच्या दृष्टीसमोर कळिकाळ येऊ शकत नाही ८२.
माझेनि न माती लोकीं तिहीं । माझेनि ते देहीं विदेही ।
माझेनि बळें पाहीं । प्रळयकाळ तिंही प्राशिला ॥८३॥
माझेनि बळें पाहीं । प्रळयकाळ तिंही प्राशिला ॥८३॥
माझ्यामुळेच ते त्रैलोक्यांत कोणाचीही परवा करीत नाहीत. माझ्यामुळेच ते देहामध्ये विदेहत्वाने राहतात. माझ्याच बळाने त्यांनी प्रळयकाळही पिऊन टाकला पहा ! ८३.
माझेनि बळें जाण । विभांडिलें जन्ममरण ।
माझें करोनियां भजन । ब्रह्म सनातन ते झाले ॥८४॥
माझें करोनियां भजन । ब्रह्म सनातन ते झाले ॥८४॥
माझ्याच बळाने त्यांनी जन्ममरण नष्ट केले. माझे भजन करून ते सनातन ब्रह्मस्वरूप झाले ८४.
हेंही नाहीं म्यां दीधलें । भजनबळें तिंहीं नेलें ।
त्यांसीं माझें कांहीं न चले । सर्वस्व लुटिलें निजभक्तीं ॥८५॥
त्यांसीं माझें कांहीं न चले । सर्वस्व लुटिलें निजभक्तीं ॥८५॥
पण हेसुद्धा त्यांना मी दिलेले नाही. तर भजनाच्या सामर्थ्यानंच त्यांनी ते नेलें आहे. त्यांच्यापुढे माझे काही चालत नाही. माझे सर्वस्व माझ्या भक्तांनी लुटून नेलें आहे ८५.
भक्तीं भजनभावबळें । अजिता मातें तिंहीं जिंकिलें ।
जिकोनि आपण्या वश्य केलें । माझें निजपद नेलें निजभक्तीं ॥८६॥
जिकोनि आपण्या वश्य केलें । माझें निजपद नेलें निजभक्तीं ॥८६॥
त्या भक्तांनी भजनाच्या भक्तिसामर्थ्याने मला अजिंक्यालाही जिंकिलं आहे. आणि जिंकून मला अगदी वश करून ठेवले आहे. माझे आत्मपद होते ते माझ्या भक्तांनीच नेलें ! ८६.
एवं माझ्या निजपदाची सत्ता । जरी आली भक्तांच्या हाता ।
तरी स्वामित्व ठेवूनि माझे माथां । माझे भक्तिपंथा विनटले ॥८७॥
तरी स्वामित्व ठेवूनि माझे माथां । माझे भक्तिपंथा विनटले ॥८७॥
अशा प्रकारे माझ्या आत्मपदाची सत्ता जरी माझ्या भक्तांच्या हातांत आली, तरी ते धनीपणा माझ्याकडेच ठेवून माझ्या भक्तिमार्गाला बिलगून राहिले आहेत ८७.
ते माझे भक्तीची पवित्रता । आश्चर्य वाटेल तुज ऐकतां ।
संदेहो नाहीं मज सांगतां । ऐक तत्त्वतां तो महिमा ॥८८॥
संदेहो नाहीं मज सांगतां । ऐक तत्त्वतां तो महिमा ॥८८॥
त्या माझ्या भक्तीची पवित्रता ऐकतांना तुला आश्चर्य वाटेल, पण मला सांगतांना कोणताच संशय नाही. तो भक्तीचा खरा महिमा ऐक ८८.
सांडोनि दांभिक लौकिक । माझ्या भजनीं भावार्थें चोख ।
तो ज्ञाती जरी झाला श्वपाक । तरी आवश्यक मज पूज्य ॥८९॥
तो ज्ञाती जरी झाला श्वपाक । तरी आवश्यक मज पूज्य ॥८९॥
लोकव्यवहारांतील दांभिक प्रतिष्ठा सोडून शुद्ध भावार्थाने जो माझ्या भजनीं लागला, तो जातीने जरी चांडाळ असला, तरी तो मला अत्यंत पूज्य आहे ८९.
केवळ जीं अपवित्रें । रिसें आणि वानरें ।
म्यां पूजिलीं गौळ्यांची पोरें । ताकपिरें रानटें ॥२९०॥
म्यां पूजिलीं गौळ्यांची पोरें । ताकपिरें रानटें ॥२९०॥
केंवळ अमंगळ अशी अस्वले आणि माकडे, किंवा ताक पिणारी व रानांत भटकणारी गवळ्यांची पोरें, तीसुद्धा मी पूज्य मानिली २९०.
जो जातीनें नीचत्वा नेला । परी भक्तिभावें उंचावला ।
तो मद्‌रूपता पावला । पूज्य झाला तिहीं लोकीं ॥९१॥
तो मद्‌रूपता पावला । पूज्य झाला तिहीं लोकीं ॥९१॥
जो जातीने हलकेपणाला आला, आणि भक्तिभावाने महत्त्वाला चढला, तो मत्स्वरूपाला पोंचला व त्रैलोक्यांत पूज्य झाला असे समजावे ९१.
'विप्रात् द्विषड्गुणयुता' । ये श्लोकींची हेचि कथा ।
जळो त्या द्विजाची पवित्रता । जो माझ्या भजनपथा विन्मुख ॥९२॥
जळो त्या द्विजाची पवित्रता । जो माझ्या भजनपथा विन्मुख ॥९२॥
'विप्रात द्विषड्गुणयुता' (भाग ७-९-१०) या श्लोकांतील तात्पर्य हेच. जो ब्राह्मण माझ्या भजनमार्गाला विन्मुख झाला, त्या ब्राह्मणाची पवित्रता जळो ९२.
त्याहूनि श्वपच गा वरिष्ठ । जो माझ्या भजनीं भजननिष्ठ ।
त्यातें वंदिती पुराणश्रेष्ठ । कविवरिष्ठ महाकवी ॥९३॥
त्यातें वंदिती पुराणश्रेष्ठ । कविवरिष्ठ महाकवी ॥९३॥
त्याच्यापेक्षा, माझ्या भजनामध्ये भजननिष्ठ झालेला चांडाळही श्रेष्ठ होय. त्याला मोठमोठे प्राचीन सन्मान्य कविश्रेष्ठ व थोर ज्ञातेही वंदन करतात ९३.
विदुर दासीपुत्र तत्त्वतां । भावें पढिया भगवंता ।
भावो प्रमाण परमार्था । जात्यभिमानता सरेना ॥९४॥
भावो प्रमाण परमार्था । जात्यभिमानता सरेना ॥९४॥
विदुर हा खरोखर दासीपुत्र होता. पण तो भक्तीमुळेच भगवंताला आवडता झाला. म्हणून परमार्थसाधनाला भाव हाच मुख्य आहे. जातीचा अभिमान काही उपयोगी पडत नाहीं ९४.
मज पावावया साचोकारें । भावो सरे जाती सरे ।
यालागीं अवघ्यांचे धुरे । म्यां वनचरें उद्धरलीं ॥९५॥
यालागीं अवघ्यांचे धुरे । म्यां वनचरें उद्धरलीं ॥९५॥
खरोखर माझी प्राप्ति व्हावयाला भक्ति हीच श्रेष्ठ माहे. जाति कांहीं श्रेष्ठ नाही. म्हणूनच सर्वाच्या आधी मी वनचरांचा (माकडे, अस्वले वगैरेंचा) उद्धार केला ९५,
पक्ष्यांमाजीं केवळ निंद्यू । जटायु उद्धरिला म्यां गीधू ।
अंत्यज उद्धरिला धर्मव्याधू । भाव शुद्धू मदर्थी ॥९६॥
अंत्यज उद्धरिला धर्मव्याधू । भाव शुद्धू मदर्थी ॥९६॥
पक्ष्यांमध्ये अत्यंत निंद्य असा गिधाड जटायु मी उद्धरिला. मी धर्मव्याध नांवाचा अंत्यज उद्धरिला. कारण माझ्या ठिकाणी त्याची शुद्ध भक्ति होती ९६.
भलता हो भलते जाती । ज्यासी माझी भावार्थें भक्ती ।
तोचि जाण पां पवित्रमूर्ती । माझी प्राप्ती मद्‍भजनें ॥९७॥
तोचि जाण पां पवित्रमूर्ती । माझी प्राप्ती मद्‍भजनें ॥९७॥
कोणी कोणत्याही जातीत जन्मलेला असो. ज्याला माझी भावार्थपूर्वक भक्ति घडते, तोच पवित्रतेची मूर्ति होय असे समज. माझ्या भजनानेच माझी प्राप्ति होते ९७.
सांडोनियां माझी भक्ती । नाना साधनें व्युत्पत्ती ।
करितां नव्हे माझी प्राप्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥९८॥
करितां नव्हे माझी प्राप्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥९८॥
माझी भक्ति सोडून अनेक साधने किंवा वादविवाद केले असतां माझी प्राप्ति होत नाही. तेच श्रीकृष्ण सांगतो ९८.
धर्मः सत्यदयोपेतो विद्या वा तपसान्विता ।
मद्‍भक्त्यापेतमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥ २२ ॥
मद्‍भक्त्यापेतमात्मानं न सम्यक् प्रपुनाति हि ॥ २२ ॥
[श्लोक २२] याउलट सत्य आणि दयेने युक्त असा धर्म किंवा तपश्चर्येसह ज्ञान, माझी भक्ती नसेल तर, त्या व्यक्तीला पवित्र करू शकत नाही. (२२)
माझे भक्तीवीण कर्मधर्म । जाण पां तो केवळ भ्रम ।
चुकलें मत्प्राप्तीचें वर्म । तो धर्म अधर्म परिणमे ॥९९॥
चुकलें मत्प्राप्तीचें वर्म । तो धर्म अधर्म परिणमे ॥९९॥
माझ्या भक्तीशिवाय कोणतेही कर्म किंवा आचरण करणे तो केवळ भ्रम होय असे समज. त्यांत माझ्या प्राप्तीचा मार्ग चुकतो व त्या धर्माचा परिणाम अधर्मात होतो ९९.
माझे भक्तीवीण सत्यवादू । तो जाण पां जैसा गर्भांधू ।
प्रतिपदीं घडे प्रमादू । अधःपतनबाधू देखेना ॥३००॥
प्रतिपदीं घडे प्रमादू । अधःपतनबाधू देखेना ॥३००॥
किंवा माझ्या भक्तीशिवाय सत्य भाषण करणे तेही जन्मांधाप्रमाणेच समजावें, कारण त्यांत पदोपदी प्रमादच होत असतात, आणि आपण अधःपतनाला जात आहों ही बाधकता तो पाहात नाही ३००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...