मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ ओव्या ३०१ ते ४००
भक्तीवीण दयेची थोरी । जेवीं पुरुषेंवीण सुंदरी ।
ते विधवा सर्व धर्माबाहेरी । तैसी परी दयेची ॥१॥
भक्तीशिवाय दयेची थोरवी वर्णन करणे म्हणजे ज्याप्रमाणे पुरुषाशिवाय त्याची सुंदर स्त्री असते व ती विधवा असल्यामुळे सर्व धर्मकृत्यांना वर्ज्य असते, त्याप्रमाणेच त्या दयेची अवस्था होय १.
माझे भक्तीवीण जे विद्या । ते केवळ जाण पां अविद्या ।
जेवीं वायस नेणती चांदा । तेवीं माझ्या निजबोधा नोळखती ॥२॥
जेवीं वायस नेणती चांदा । तेवीं माझ्या निजबोधा नोळखती ॥२॥
माझ्या भक्तीशिवाय जी विद्या, ती केवळ अविद्या होय असे समज. ज्याप्रमाणे कावळा चंद्राला ओळखीत नाही, त्याप्रमाणे ते माझ्या आत्मबोधाला ओळखीत नाहींत २.
चंदनभार वाहे खर । परी तो नेणे सुवासाचें सार ।
माझेनि भक्तीवीण विद्याशास्त्र । केवळ भारवाहक ॥३॥
माझेनि भक्तीवीण विद्याशास्त्र । केवळ भारवाहक ॥३॥
गाढव चंदनाचे ओझ वाहतो, पण त्या चंदनाच्या सुवासांतील रहस्य कांहीं तो जाणत नाही. त्याप्रमाणे माझ्या भक्तीशिवाय विद्या आणि शास्त्र पढणे म्हणजे केवळ भारवाहक होणेच होय ३.
माझे भक्तीवीण जें तप । शरीरशोषणादि अमूप ।
तें पूर्वादृष्टें भोगी पाप । नव्हे सद्‌रूप तपःक्रिया ॥४॥
तें पूर्वादृष्टें भोगी पाप । नव्हे सद्‌रूप तपःक्रिया ॥४॥
माझ्या भक्तीशिवाय शरीरशोषणादिक जे मोठे तप मनुष्य करतो, तो जणू काय पूर्वसंचितानुसार ते पापच भोगतो असे समजावें. कारण, ती तपाची क्रिया सत्स्वरूप होत नाही. ४.
माझे भक्तीवीण जें साधन । तें कोशकीटाच्या ऐसें जाण ।
आपण्या आपण बंधन । भक्तिहीन क्रिया ते ॥५॥
आपण्या आपण बंधन । भक्तिहीन क्रिया ते ॥५॥
माझ्या भक्तीशिवाय जे जे साधन करावे, ते ते स्वतांच आपल्यासभोवती कोश करून त्यांत राहाणाऱ्या किल्याप्रमाणे समजावे. कारण भक्तीशिवाय जी क्रिया करावी, ती आपली आपणासच बंधनकारक होते ५.
एवं माझे भक्तीवीण । जें केलें तें अप्रमाण ।
तें भक्तीचें शुद्ध लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६॥
तें भक्तीचें शुद्ध लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥६॥
तात्पर्य, माझ्या भक्तीशिवाय जे काय केले असेल ते सर्व अप्रमाण होय. आता त्याच भक्तीचे शुद्ध स्वरूप श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात ६.
कथं विना रोमहर्षं द्रवता चेतसा विना ।
विनानन्दाश्रुकलया शुध्येद् भक्त्या विनाऽऽशयः ॥ २३ ॥
विनानन्दाश्रुकलया शुध्येद् भक्त्या विनाऽऽशयः ॥ २३ ॥
[श्लोक २३] भक्तीने जोपर्यंत शरीर पुलकित होत नाही, चित्त द्रवत नाही, आनंदाश्रू वाहात नाहीत, तोपर्यंत अंतःकरण पूर्ण शुद्ध कसे होईल ? (२३)
आवडीं हरिकथा ऐकतां । नाना चरित्रें श्रवण करितां ।
माझी आत्मचर्चा हृदयीं धरितां । पालटू चित्ता तेणें होये ॥७॥
माझी आत्मचर्चा हृदयीं धरितां । पालटू चित्ता तेणें होये ॥७॥
-आवडीनें हरीची कथा श्रवण केली असतां, किंवा नानाप्रकारची चरित्रे ऐकली असतां, किंवा माझ्या स्वरूपाचाच ऊहापोह निरंतर हृदयांत ठेविला असता, त्यामुळे चित्तांत पालट होतो ७.
तेणेंचि उपजे माझी भक्ती । माझ्या भजनाच्या अतिप्रीतीं ।
आवडीं माझीं नामें गाती । रंगीं नाचती सद्‍भावें ॥८॥
आवडीं माझीं नामें गाती । रंगीं नाचती सद्‍भावें ॥८॥
त्यामुळेच माझी भक्ति उत्पन्न होते. माझ्या भजनाच्या अत्यंत प्रेमाने मोठ्या आवडीने माझी नामें गातात, मोठ्या भक्तिभावाने रंगून जाऊन नाचतात ८.
पोटांतूनियां उल्हासतां । रंगीं गातां पैं नाचतां ।
अंतरीं द्रवो झाला चित्ता । ते अवस्था बाह्य दिसे ॥९॥
अंतरीं द्रवो झाला चित्ता । ते अवस्था बाह्य दिसे ॥९॥
अंत:करणांतून प्रेमाची उसळी आल्यामुळे भर सभेत रंगांत येऊन गातात आणि नाचतात, त्यामुळे मनांत जो भक्तिप्रेमाचा पाझर फुटतो, तो बाहेर व्यक्त होणाऱ्या स्थितीवरून स्पष्ट दिसतो ९.
अंतरीं सुखाची झाली जोडी । बाह्य रोमांची उभिली गुढी ।
त्या स्वानुभवसुखाची गोडी । नयनीं रोकडी प्रवाहे ॥३१०॥
त्या स्वानुभवसुखाची गोडी । नयनीं रोकडी प्रवाहे ॥३१०॥
अंत:करणांत सुख उत्पन्न झाले की, बाहेर रोमांच उभे राहातात. त्या आत्मानुभवसुखाची गोडी डोळ्यांतून प्रेमाश्रुच्या रूपाने प्रत्यक्ष वाहूं लागते ३१०.
माझे भक्तीचिया आवडीं । अहं सोहं दोनी कुडीं ।
तुटली अभिमानाची बेडी । विषयगोडी निमाली ॥११॥
तुटली अभिमानाची बेडी । विषयगोडी निमाली ॥११॥
माझ्या भक्तीच्या आवडीने 'अहं' आणि 'सोहं ' ह्या दोन्ही दुव्यांनी अभिमानाची बेडी सुटते, आणि विषयाची गोडी नाहीशी होते ११.
ते काळींचें हेंचि चिन्ह । पुलकांकित देहो जाण ।
नयनीं आनंदजीवन । हृदयीं परिपूर्ण स्वानंदू ॥१२॥
नयनीं आनंदजीवन । हृदयीं परिपूर्ण स्वानंदू ॥१२॥
त्या वेळचे चिन्ह हेच की, शरीर रोमांचित होते, नेत्रांत आनंदाश्रु वाहूं लागतात, आणि हृदयांत परिपूर्ण आत्मानंद भरून राहातो १२.
पुंजाळले दोनी नयन । सदा सर्वदा सुप्रसन्न ।
स्फुरेना देहाचे भान । भगवंतीं मन रंगलें ॥१३॥
स्फुरेना देहाचे भान । भगवंतीं मन रंगलें ॥१३॥
त्या वेळी दोन्ही नेत्र विस्तृत होऊन त्यांतील तेज चमकू लागते, आणि ते सदासर्वदा सुप्रसन्न दिसतात. देहाचे भान स्फुरेनासे होते, आणि मन भगवंताच्या ठिकाणी रंगून जातें १३.
ऐसी नुपजतां माझी भक्ती । कैंची होय विषयविरक्ती ।
विरक्तीवीण माझी प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥
विरक्तीवीण माझी प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥१४॥
अशी जर माझी भक्ति उत्पन्न न होईल, तर विषयाची विरक्ति कशी होणार ? आणि विरक्ति उत्पन्न झाल्याशिवाय तर उद्धवा ! खरोखर माझी प्राप्ति होत नाही १४.
माझी शुद्धभक्ती तत्त्वतां । साचार आली जयाचे हाता ।
ऐक त्याच्या चिन्हांची कथा । आणि पवित्रता तयाची ॥१५॥
ऐक त्याच्या चिन्हांची कथा । आणि पवित्रता तयाची ॥१५॥
माझी शुद्ध भक्ति खरोखरच पूर्णपणे ज्याच्या हाती आली, त्याच्या लक्षणांचे वर्णन आणि त्याची पवित्रता ऐक १५.
माझे भक्तीसी जो लागला । तो तत्काळ पवित्र झाला ।
त्यानें त्रिलोक पुनीत केला । हें गर्जोनि बोलिला श्रीकृष्णू ॥१६॥
त्यानें त्रिलोक पुनीत केला । हें गर्जोनि बोलिला श्रीकृष्णू ॥१६॥
जो माझ्या भक्तीला लागतो, तो तत्काळ पवित्र होतो. इतकेच नव्हे, तर त्यानें त्रैलोक्यही पावन केलें; असें श्रीकृष्ण गर्जना करून म्हणाला १६.
वाग् गद्गदा द्रवते यस्य चित्तं ।
रुदत्यभीक्ष्णं हसति क्वचिच्च ।
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च ।
मद्‍भक्तियुक्तो भुवनं पुनाति ॥ २४ ॥
रुदत्यभीक्ष्णं हसति क्वचिच्च ।
विलज्ज उद्गायति नृत्यते च ।
मद्‍भक्तियुक्तो भुवनं पुनाति ॥ २४ ॥
[श्लोक २४] ज्याची वाणी भक्तीने सद्गदित होते, चित्त द्रवते, जो वियोगाने कधी रडतो तर कधी भेटीने हसतो, लाज सोडून कधी उच्चस्वरात गातो तर कधी नाचतो, असा माझा भक्त सर्व जगाला पवित्र करतो. (२४)
अंगीं रोमांच रवरवित । स्वेदबिंदू डळमळित ।
चित्त चैतन्यें द्रवत । तेणें सद्गदित पैं वाचा ॥१७॥
चित्त चैतन्यें द्रवत । तेणें सद्गदित पैं वाचा ॥१७॥
अंगावर रोमांच ताठ उभे राहातात, धर्मबिंदु चमकू लागतात, चैतन्याने चित्ताला पाझर फुटतो, आणि त्यामुळे वाणीही सद्गदित होते १७.
हर्ष वोसंडतां पोटीं । अर्धोन्मीलित होय दृष्टी ।
जीवशिवां पडली मिठी । ध्यानत्रिपुटी मावळली ॥१८॥
जीवशिवां पडली मिठी । ध्यानत्रिपुटी मावळली ॥१८॥
पोटांत आनंद भरून आला म्हणजे दृष्टि अर्धोन्मीलित होते; जीव-शिवांची घट्ट मिठी पडते; ध्येय, ध्याता आणि ध्यान ही त्रिपुटी नष्ट होते १८.
नयनीं अश्रूंचा पूर लोटी । उभंडू न संटेचि पोटीं ।
होत जीवभावाची तुटी । पडे सृष्टीं मूर्च्छित ॥१९॥
होत जीवभावाची तुटी । पडे सृष्टीं मूर्च्छित ॥१९॥
डोळ्यांतून अश्रूंचा पूर वाहू लागतो; गहिवर आलेला पोटात मावेनासा होतो, देहभान सुटून जातें व तो मूर्छा येऊन भूमीवर पडतो १९.
आक्रंदे थोर आक्रोशें । वारंवार रडतां दिसे ।
रडण्यामाजीं गदगदां हांसे । जेवीं लागलें पिसें ब्रह्मग्रहो ॥३२०॥
रडण्यामाजीं गदगदां हांसे । जेवीं लागलें पिसें ब्रह्मग्रहो ॥३२०॥
तो मोठमोठ्याने आक्रोश करून रडू लागतो. पुन्हा पुन्हा हुंदके येत असलेले दिसतात. रडता रडतांच गदगदा हासू लागतो. ज्याप्रमाणे ब्रह्मसमंध अंगांत येऊन वेड लागावे, त्याप्रमाणे त्याची अवस्था होते ३२०.
रडणें हांसणें न सांडी । त्याहीमाजीं नवल आवडी ।
अर्थावबोधें गाणें मांडी । निजात्मगोडीचेनि योगें ॥२१॥
अर्थावबोधें गाणें मांडी । निजात्मगोडीचेनि योगें ॥२१॥
रडणे आणि हासणे सोडीत नाही आणि त्यांतच अशी आश्चर्यकारक आवड उत्पन्न होते की, आत्मस्वरूपाची गोडी लागल्यामुळे त्याच अर्थाला धरून तो मोठ्या आवडीने गाऊं लागतो २१.
विसरोनि माझें तुझें । सांडोनियां लोकलाजे ।
हरिखें प्रेमाचेनि भोजें । तेणें नाचिजे निःशंक ॥२२॥
हरिखें प्रेमाचेनि भोजें । तेणें नाचिजे निःशंक ॥२२॥
माझे आणि तुझे हें विसरून जाऊन, लोकलज्जा सोडून, अत्यंत हर्षांने व प्रेमाच्या आवडीने निःशंकपणे नाचूं लागतो २२.
गाणे नाचणें हांसणें । तो रडे कासयाकारणें ।
ऐक तींही लक्षणें । तुजकारणें सांगेन ॥२३॥
ऐक तींही लक्षणें । तुजकारणें सांगेन ॥२३॥
अशा प्रकारे त्याचे गाणे, नाचणे व हासणे चाललेले असते. पण तो रडतो कशाकरितां ? त्याचीही लक्षणे ऐक, तुला सांगतों २३.
माउलीवेगळें बाळक पडे । जननीं पाहतां कोठें नातुडे ।
भेटता ओरडूनि रडे । मिठी पडे सप्रेम ॥२४॥
भेटता ओरडूनि रडे । मिठी पडे सप्रेम ॥२४॥
एखादें मूल आईपासून चुकून भलतीकडेच गेलेले असते, तें आईला हुडकू लागते, पण ती त्याला कोठे सापडत नाही. आणि मग तिची अकस्मात् भेट झाली की ते हंबरडा फोडून रडू लागते व प्रेमाने आईला त्याची घट्ट मिठी पडते २४.
जीव परमात्मा दोनी । चुकामुकी झाली भ्रमपट्टनीं ।
त्यांसी एकाकीं होतां मिळणी । रडे दीर्घस्वरें स्फुंदत ॥२५॥
त्यांसी एकाकीं होतां मिळणी । रडे दीर्घस्वरें स्फुंदत ॥२५॥
त्याप्रमाणे जीवात्मा आणि परमात्मा ह्या दोघांची भ्रांतिरूप नगरांत चुकामुक झालेली असते, त्यांची एकदम गांठ पडली असतां जीवही हुंदके देऊन मोठ्याने रडूं लागतो २५.
बहुकाळें झाली भेटी । ऐक्यभावें पडली मिठी ।
तेणें उभंडू न संटे पोटीं । रुदन उठी सप्रेम ॥२६॥
तेणें उभंडू न संटे पोटीं । रुदन उठी सप्रेम ॥२६॥
फार दिवसांनी भेट झाल्यामुळे ऐक्यभावाने परस्परांस मिठी बसते, त्या आनंदाने आलेला प्रेमाचा उमाळा पोटांत मावत नाही, व त्यामुळे प्रेमभावाने रडे कोसळते २६.
देवो लाघवी नानापरी । मायावी नातुडें निर्धारीं ।
तो सांपडला घरींच्या घरीं । तेणें विस्मय करी टवकारें ॥२७॥
तो सांपडला घरींच्या घरीं । तेणें विस्मय करी टवकारें ॥२७॥
देव अनेक प्रकारे मोठा नाटकी आहे. तो मायावी असल्यामुळे खरोखर कोणास सापडत नाही. पण तोच मला घरांतल्या घरांतच सापडला, अशा आश्चर्याने तटस्थ होऊन तो पाहात राहातो २७.
देव सदा जवळीच असे । त्यालागीं जन कैसे पिसे ।
पाहों जाती देशोदेशें । तें देखोनि हांसे गदगदां ॥२८॥
पाहों जाती देशोदेशें । तें देखोनि हांसे गदगदां ॥२८॥
देव हा सदोदित जवळच असतो. त्याच्याकरितां लोक कसे वेड्यासारखे होऊन देशोदेशीं त्याला पाहावयाला भटकत असतात ! हे पाहून त्याला खदखदा हसावयास येते २८.
देव सर्वांसी अजितू । तो म्यां जिंकिला भगवंतू ।
धरोनि राखिला हृदयांतू । यालागीं नाचतू उल्हासें ॥२९॥
धरोनि राखिला हृदयांतू । यालागीं नाचतू उल्हासें ॥२९॥
देव हा सर्वाना अजिंक्य असा असता त्या भगवंताला मी जिंकलें आणि धरून हृदयांत ठेवलें, असें म्हणून तो आनंदाने नाचू लागतो २९.
निवटूनि दुजयाची मातू । अंगें जीतिला भगवंतू ।
जगीं झाला यशवंतू । यालागीं गातनाचतू उल्हासें ॥३३०॥
जगीं झाला यशवंतू । यालागीं गातनाचतू उल्हासें ॥३३०॥
दुजेपणाची गोष्टच नाहीशी करून स्वतः भगवंताला जिंकले आणि जगामध्ये यशस्वी झाला, म्हणून तो मोठ्या आनंदाने गात व नाचत असतो ३३०.
पाहतां दुसरें न दिसे मज । यालागीं धरूं विसरला लाज ।
जगीं झाला तो निर्लज्ज । निर्लज्जतेची वोज हे त्याची ॥३१॥
जगीं झाला तो निर्लज्ज । निर्लज्जतेची वोज हे त्याची ॥३१॥
पाहावयास गेले असता मला दुसरे कोणी दिसतच नाही अशी स्थिति होते, म्हणून लाज धरावयासही विसरतो. अशा रीतीने तो जगामध्ये निर्लज्ज होतो. त्याच्या निर्लज्जतेचे हे कारण होय ३१.
यापरी भक्तियुक्त । होऊनियां माझे भक्त ।
निजानंदें गातनाचत । तेणें केलें पुनीत लोकत्रय ॥३२॥
निजानंदें गातनाचत । तेणें केलें पुनीत लोकत्रय ॥३२॥
ह्याप्रमाणे माझे भक्त भक्तियुक्त होऊन आत्मानंदाने गात असतात आणि नाचत असतात. त्यांच्या त्या आनंदानें त्रैलोक्य पवित्र होतें ३२,
जयाचे देखतां चरण । जडजीवां उद्धरण ।
ज्याचे लागतां चरणरेण । पशु पाषाण उद्धरती ॥३३॥
ज्याचे लागतां चरणरेण । पशु पाषाण उद्धरती ॥३३॥
ज्यांच्या चरणांचे दर्शन होतांच जडजीवांचा उद्धार होतो, ज्यांच्या पायांची पायधूळ लागली तरीसुद्धा पशु व पाषाण उद्धरतात ! ३३.
कीर्तनाचेनि महाघोकें । नाशिलीं जगाचीं सर्व दुःखें ।
अवघें विश्वचि हरिखें । भरिलें महासुखें उचंबळत ॥३४॥
अवघें विश्वचि हरिखें । भरिलें महासुखें उचंबळत ॥३४॥
कीर्तनाच्या मोठ्या गजराने जगाची सर्व दुःखें नाहींशी केली की, सर्व ब्रह्मांडच आनंदाने भरल्यामुळे तें अत्यंत सुखाने उचंबळत असते ३४.
दर्शनें स्पर्शनें वचनें । एक तारिले कीर्तनें ।
एक तारिले नामस्मरणें । यापरी जग उद्धरणें उद्धवा ॥३५॥
एक तारिले नामस्मरणें । यापरी जग उद्धरणें उद्धवा ॥३५॥
कोणी दर्शनाने लोक तारले. कोणी स्पर्शाने तारले, कोणी उपदेशाने तारले. कोणी कीर्तनानें तारले, आणि कोणी नामस्मरणाने तारले. उद्धवा ! अशा प्रकारे त्यांनी जगाचा उद्धार केला ३५.
अविद्यायुक्त जीव मलिन । त्यासी शुद्ध व्हावया जाण ।
माझी भक्तीचि प्रमाण । हेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगे ॥३६॥
माझी भक्तीचि प्रमाण । हेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगे ॥३६॥
जीव हा अविद्येने युक्त असल्यामुळे मलिन होतो. त्याला शुद्ध होण्याला माझी भक्ति हीच मुख्य साधन आहे, हे लक्षात ठेव. हेंच श्रीकृष्ण स्वतः सांगतो ३६.
डांकमिळणी सुवर्ण । हीनकसें झालें मलिन ।
उदकें धुतांही जाण । निर्मळपण न ये त्या ॥३७॥
उदकें धुतांही जाण । निर्मळपण न ये त्या ॥३७॥
[श्लोक २५] सोने ज्याप्रमाणे अग्नीने आपल्यातील मळ टाकून देऊन शुद्ध होते आणि आपल्या खर्‍या रूपाने चमकू लागते, त्याप्रमाणे मनुष्य जेव्हा माझी भक्ती करतो, तेव्हा त्या भक्तियोगाने आपल्या कर्मवासनांचा नाश करून आपले निजस्वरूप असलेल्या मला परमात्म्याला प्राप्त होतो. (२५)
यथाग्निना हेम मलं जहाति ।
ध्मातं पुनः स्वं भजते च रूपम् ।
आत्मा च कर्मानुशयं विधूय ।
मद्‍भक्तियोगेन भजत्यथो माम् ॥ २५ ॥
ध्मातं पुनः स्वं भजते च रूपम् ।
आत्मा च कर्मानुशयं विधूय ।
मद्‍भक्तियोगेन भजत्यथो माम् ॥ २५ ॥
-डांक लावलेले सोने कमी कस झाल्यामुळे मलिन होते. ते पाण्याने कितीही धुतले तरी त्याला शुद्धपणा येत नाही ३७.
त्याच सुवर्णाचें तगट । अग्निमुखें देतां पुट ।
मळत्यागें होय चोखट । दिसे प्रकट पूर्वरूपें ॥३८॥
मळत्यागें होय चोखट । दिसे प्रकट पूर्वरूपें ॥३८॥
पण त्याच सोन्याचा पत्रा करून तो अग्नीत घालून तापविला, म्हणजे त्यांतील हीण जळून जाऊन तें शुद्ध होते व पहिल्याप्रमाणे चकचकीत दिसू लागते ३८.
तेवीं अविद्याकामकर्मीं मलिन । त्याचे चित्तशुद्धीलागीं जाण ।
माझी भक्तीचि परम प्रमाण । मळक्षालन जीवाचें ॥३९॥
माझी भक्तीचि परम प्रमाण । मळक्षालन जीवाचें ॥३९॥
त्याप्रमाणे अविद्या आणि सकाम कर्म ह्यांच्या योगानें जो मलिन झालेला असतो, त्याच्या चित्ताची शुद्धि होण्याला माझी भक्ति हीच मुख्य साधन आहे. तिच्याच योगाने जीवाच्या मलाचे क्षालन होते ३९.
जंव जंव भक्तीचें पुट चढे । तंव तंव अविद्याबंध विघडे ।
मायेचें मूळचि खुडे । जीवू चढे निजपदा ॥३४०॥
मायेचें मूळचि खुडे । जीवू चढे निजपदा ॥३४०॥
अंतःकरणावर जों जो भक्तीचे पुट चढते, तों तो अविद्येचे बंध ढिले होत जातात, मायेचें मूळच खुंटले जाते, आणि जीव आत्मपदावर चढतो. ३४०.
तुटोनियां अविद्याबंधू । चिन्मात्रैक अतिविशुद्धू ।
जीव पावे अगाध बोधू । परमानंदू निजबोधें ॥४१॥
जीव पावे अगाध बोधू । परमानंदू निजबोधें ॥४१॥
अविद्येचा बंध तुटून गेला म्हणजे केवळ ज्ञानस्वरूप व अत्यंत शुद्ध अशा जीवाला परिपूर्ण बोध होतो आणि त्या आत्मबोधाच्या योगाने त्याला अत्यंत आनंद होतो ४१.
जीवासी अविद्येची प्राप्ती । ते ज्ञानास्तव होय निवृत्ती ।
तेथ कां पां लागली भक्ती । ऐशी आशंका चित्तीं जरी धरिसी ॥४२॥
तेथ कां पां लागली भक्ती । ऐशी आशंका चित्तीं जरी धरिसी ॥४२॥
जीवाला जी अविधा प्राप्त झालेली असते, तिची निवृत्ति ज्ञानाने होईल. मग तेथे भक्ति कशाला लागते ! अशी शंका तूं मनांत घेशील ४२,
तरी माझे भक्तीवीण ज्ञान । सर्वथा नुपजे जाण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥४३॥
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥४३॥
तर माझ्या भक्तीशिवाय ज्ञान हे मुळीच उत्पन्न होत नाही, याच अर्थाचे निरूपण श्रीकृष्ण स्वत: सांगतो ४३.
यथा यथाऽऽत्मा परिमृज्यतेऽसौ ।
मत्पुण्यगाथाश्रवणाभिधानैः ।
तथा तथा पश्यति वस्तु सूक्ष्मं ।
चक्षुर्यथैवाञ्जनसम्प्रयुक्तम् ॥ २६ ॥
मत्पुण्यगाथाश्रवणाभिधानैः ।
तथा तथा पश्यति वस्तु सूक्ष्मं ।
चक्षुर्यथैवाञ्जनसम्प्रयुक्तम् ॥ २६ ॥
[श्लोक २६] उद्धवा ! माझ्या परमपावन लीलाकथांच्या श्रवणकीर्तनाने जसजसा चित्तातील मळ धुतला जातो, तसतसा माझा भक्त, डोळ्यात अंजन घातल्याने जसा डोळा बारीक वस्तूही पाहू शकतो, तसा सूक्ष्म अशा मला पाहू शकतो. (२६)
माझी प्रतिपाद्य स्वरूपता । नाना चरित्रें पवित्र कथा ।
तेथें श्रवणमननें चित्ता । प्रक्षाळितां कीर्तनें ॥४४॥
तेथें श्रवणमननें चित्ता । प्रक्षाळितां कीर्तनें ॥४४॥
माझे वेदशास्त्रांनी वर्णन केलेले स्वरूप ; माझी नानाप्रकारची चरित्रे; आणि माझ्या पवित्र कथा यांचे श्रवण, मनन किंवा कीर्तन ; यांनी चित्ताचे क्षालन करून ४४,
जंव जंव करी माझी भक्ती । तंव तंव अविद्यानिवृत्ती ।
तेणें माझे स्वरूपाची प्राप्ती । जे श्रुतिवेदांतीं अतर्क्य ॥४५॥
तेणें माझे स्वरूपाची प्राप्ती । जे श्रुतिवेदांतीं अतर्क्य ॥४५॥
तो जो जो माझी भक्ति करतो, तो तो अविद्येची निवृत्ति होते आणि श्रुतीला आणि वेदांतालाही अतर्क्य अशी माझ्या स्वरूपाची प्राप्ति त्याला होते ४५.
जें कां अतिसूक्ष्म निर्गुण । अलक्ष्य लक्षेना गहन ।
तेणें स्वरूपें होय संपन्न । जीव समाधान मद्‍भजनें ॥४६॥
तेणें स्वरूपें होय संपन्न । जीव समाधान मद्‍भजनें ॥४६॥
जें अत्यंत सूक्ष्म असून निर्गुण असते, जें अलक्ष्य असल्यामुळे दृष्टिगोचर होत नाही इतकें गहन असते, तेंच स्वरूप जीवाला प्राप्त होते, भाणि माझ्या भजनाने त्याचे समाधान होतें ४६.
नयनीं सूदल्या अंजन । देखे पृथ्वीगर्भींचें निधान ।
तेवीं मद्‍भजनें लाहोनि ज्ञान । चैतन्यघन जीव होय ॥४७॥
तेवीं मद्‍भजनें लाहोनि ज्ञान । चैतन्यघन जीव होय ॥४७॥
ज्याच्या डोळ्यांत अंजन घातलेले असते, तो पृथ्वीच्या पोटांतला ठेवा पाहूं शकतो, त्याप्रमाणे माझ्या भजनाने ज्ञान प्राप्त करून घेऊन जीव ज्ञानस्वरूप होतो ४७.
उद्धवा ऐक पां निश्चितीं । बहुत न लगे व्युत्पत्ती ।
जैसा भावो ज्याचे चित्तीं । तैशी प्राप्ती तो पावे ॥४८॥
जैसा भावो ज्याचे चित्तीं । तैशी प्राप्ती तो पावे ॥४८॥
उद्धवा ! हें एक पूर्णपणे लक्षात ठेव की, येथें अधिक यातायातीचे काही कारणच नाही. ज्याच्या चित्तांत जसा भाव असतो, तसेच फल तो पावतो ४८.
विषयान् ध्यायतश्चित्तं विषयेषु विषज्जते ।
मामनुस्मरतश्चित्तं मय्येव प्रविलीयते ॥ २७ ॥
मामनुस्मरतश्चित्तं मय्येव प्रविलीयते ॥ २७ ॥
[श्लोक २७] जो विषयांचे चिंतन करतो, त्याचे चित्त विषयात गुंतते आणि जो नेहमी माझे स्मरण करतो, त्याचे चित्त माझ्या ठायी तल्लीन होऊन जाते. (२७)
जो करी विषयांचें ध्यान । तो होय विषयीं निमग्न ।
जो करी सदा माझें चिंतन । तो चैतन्यघन मीचि होय ॥४९॥
जो करी सदा माझें चिंतन । तो चैतन्यघन मीचि होय ॥४९॥
जो विषयाचाच ध्यास करीत बसतो, तो विषयामध्येच मग्न होतो. जो सदासर्वदा माझेच चिंतन करतो, तो ज्ञानस्वरूप असा मीच होऊन राहतो ४९.
स्त्री गेली असतां माहेरीं । ध्यातांचि प्रकटे जिव्हारीं ।
हावभावकटाक्षेंवरी । सकाम करी पुरुषातें ॥३५०॥
हावभावकटाक्षेंवरी । सकाम करी पुरुषातें ॥३५०॥
पत्नी माहेरी गेली असता तिचे ध्यान केल्याबरोबर ती मनामध्ये मूर्तिमंत येऊन उभी राहते. इतकेच नव्हे तर हावभाव व नेत्रकटाक्ष ह्यांनी ती त्या पुरुषाला सकाम करून सोडते ३५०.
नसते स्त्रियेचें ध्यान करितां । प्रकट दिसे यथार्थता ।
मी स्वतः सिद्ध हृदयीं असतां । सहजें मद्रूपता चिंतितां मज ॥५१॥
मी स्वतः सिद्ध हृदयीं असतां । सहजें मद्रूपता चिंतितां मज ॥५१॥
जवळ नसलेल्या स्त्रीचे ध्यान केले असता ती जशाची तशी पुढे प्रगट झालेली दिसते, आणि मी तर स्वतःसिद्ध हृदयांत राहिलो आहे, तेव्हा माझें चिंतन केले असतां सहज मद्रूपता प्राप्त होईल ५१.
आवडीं माझें जें चिंतन । चित्त चिंता चिंतितेपण ।
विरोनि होय चैतन्यघन । मद्‌रूपपण या नांव ॥५२॥
विरोनि होय चैतन्यघन । मद्‌रूपपण या नांव ॥५२॥
आवडीने जें माझें घडणारें चिंतन, चित्त, चिंता आणि चिंतितेपणा, ती नाहीशी होऊन तो पुरुष स्वतःच ज्ञानरूप होतो. ह्याचेच नांव मद्रूपता ५२.
माझे प्राप्तीलागीं जाण । हेंचि गा मुख्य लक्षण ।
माझें ध्यान माझें भजन । मद्‌रूपपण तेणें होय ॥५३॥
माझें ध्यान माझें भजन । मद्‌रूपपण तेणें होय ॥५३॥
अरे ! माझ्या प्राप्तीला मुख्य साधन हेच आहे. माझे ध्यान आणि माझे भजन केले असता त्याच्या योगाने मत्स्वरूपता प्राप्त होते ५३.
मजवेगळें जें जें ध्यान । तेंचि जीवासी दृढबंधन ।
यालागीं सांडूनि विषयांचें ध्यान । माझें चिंतन करावें ॥५४॥
यालागीं सांडूनि विषयांचें ध्यान । माझें चिंतन करावें ॥५४॥
माझ्याशिवाय इतर जें जें ध्यान करावें, तेच जीवाला दृढ बंधन होते. याकरितां विषयाचे ध्यान सोडून माझेच चिंतन करीत असावें ५४.
तस्मादसदभिध्यानं यथा स्वप्नमनोरथम् ।
हित्वा मयि समाधत्स्व मनो मद्‍भावभावितम् ॥ २८ ॥
हित्वा मयि समाधत्स्व मनो मद्‍भावभावितम् ॥ २८ ॥
[श्लोक २८] नाशवंत विषयांचे चिंतन, स्वप्नाप्रमाणे किंवा मनोरथांप्रमाणे खोटे आहे म्हणून त्यांचे चिंतन करण्याचे सोडून, माझ्या भक्तीत रंगलेले मन माझ्या ठिकाणी लावावे. (२८)
साचाच्यापरी दिसत । परिणामीं नाशवंत ।
त्यासीच बोलिजे असत । जें मिथ्याभूत आभासू ॥५५॥
त्यासीच बोलिजे असत । जें मिथ्याभूत आभासू ॥५५॥
जें दिसण्यांत अगदी खऱ्यासारखे दिसते, परंतु परिणामी नाश पावणारे असते, त्याला 'असत्' असे म्हणतात. जें भ्रमरूप असून केवळ भासमात्र असते ५५,
तेवीं इहामुत्र कमनीये । जें अविचारितरमणीये ।
त्यालागीं प्राणी पाहें । नाना उपायें शिणताती ॥५६॥
त्यालागीं प्राणी पाहें । नाना उपायें शिणताती ॥५६॥
त्याप्रमाणेच जे इहपरलोकी सौंदर्याने मनास लोभांत गुंतवितें आणि अविचाराच्या बळाने मनास भुरळ घालतें ; त्याकरितांच हे प्राणी पाहा ! अनेक प्रकारे यातायात करून कष्टी होत आहेत ! ५६.
कष्टीं सेवूनि साधन । साधिलें स्वर्गभोगस्थान ।
तेंही नश्वर गा जाण । जेवीं कां स्वप्नमनोरथ ॥५७॥
तेंही नश्वर गा जाण । जेवीं कां स्वप्नमनोरथ ॥५७॥
मोठ्या कष्टाने साधन करून स्वर्गभोगाचे स्थान मिळविले, तरी ज्याप्रमाणे स्वप्नातील मनोरथ, त्याप्रमाणे तेंही नश्वरच असते ५७.
यालागीं विषयाचें ध्यान । सांडूनि करावें माझें भजन ।
माझिया भावना मन । सावधान राखावें ॥५८॥
माझिया भावना मन । सावधान राखावें ॥५८॥
ह्याकरितां विषयांचे ध्यान करावयाचे सोडून माझेच भजन करावे आणि माझीच भावना ठेवण्याविषयी मनाला जागृत ठेवावें ५८.
सावधान करितां भजन । एकाग्र धरितां माझें ध्यान ।
तेथ अत्यंत जें बाधकपण । तें त्यागलक्षण हरि बोले ॥५९॥
तेथ अत्यंत जें बाधकपण । तें त्यागलक्षण हरि बोले ॥५९॥
सावधानचित्ताने माझें भजन करीत असतां व एकाग्र चित्ताने माझे ध्यान करीत असता, त्यांत जो अत्यंत बाधकपणा येतो, त्याचा त्याग कसा करावा हें श्रीकृष्ण सांगतो ५९.
स्त्रीणां स्त्रीसङ्‌गिनां सङ्गं त्यक्त्वा दूरत आत्मवान् ।
क्षेमे विविक्त आसीनश्चिन्तयेन्मामतन्द्रितः ॥ २९ ॥
क्षेमे विविक्त आसीनश्चिन्तयेन्मामतन्द्रितः ॥ २९ ॥
[श्लोक २९] स्त्रियांच्या किंवा स्त्रीलंपटांच्या संगतीमुळे जितके दुःख किंवा संसारबंधन उत्पन्न होते, तसे आणखी कोणाच्याही संगतीने उत्पन्न होत नाही (२९)
जो मजलागीं आर्तभूत । तेणें सांडावी स्त्रीसंगाची मात ।
मी चिंतावा भगवंत । तेणें एकांत सेवावा ॥३६०॥
मी चिंतावा भगवंत । तेणें एकांत सेवावा ॥३६०॥
जो माझ्या प्राप्तीकरितां अत्यंत आर्त झाला असेल, त्याने स्त्रीसंगाची गोष्टच सोडून द्यावी. त्याने माझे भगवंताचे चिंतन करावें व एकांतांत राहावे ३६०.
स्त्रियेच्याही परीस वोखटी । संगति स्त्रैणांची अतिखोटी ।
त्यांसी न व्हावी भेटीगोठी । न पहावे दिठीं दुरोनी ॥६१॥
त्यांसी न व्हावी भेटीगोठी । न पहावे दिठीं दुरोनी ॥६१॥
स्त्रीच्या संगतीपेक्षाही घातक अशी स्त्रीलंपट पुरुषांची संगति अत्यंत हानिकारक होय. त्यांची भेट घेऊं नये, त्यांच्याशी भाषण करूं नये, किंवा लांबूनसुद्धा त्यांना डोळ्यांनी पाहूं नये ६१.
साधकें कायवाचाचित्तीं । सांडूनि दोहींची संगती ।
परतोनि स्फुरेना स्फूर्ती । ऐशी दृढ स्थिती करावी ॥६२॥
परतोनि स्फुरेना स्फूर्ती । ऐशी दृढ स्थिती करावी ॥६२॥
जो साधक असेल त्याने कायावाचामनेकरून स्त्री व स्त्रैण ह्या दोघांची संगत सोडून द्यावी आणि पुन्हा त्यांच्याकडे ढुंकूनसुद्धा पाहावयाची इच्छा उत्पन होऊ नये इतकी अंत:करणाची दृढ स्थिरता करावी ६२.
केवळ एकांत जें विजन । प्रशस्त आणि पवित्रस्थान ।
तेथें घालोनियां आसन । माझें चिंतन करावें ॥६३॥
तेथें घालोनियां आसन । माझें चिंतन करावें ॥६३॥
नतर अगदी निवांत, जेथे कोणीही मनुष्य नाही, असे प्रशस्त आणि पवित्र ठिकाण असेल तेथे आपलें आसन घालून माझे चिंतन करावें ६३.
करोनि आळसाची बोळवण । धरूनि निजवृत्ति सावधान ।
त्यावरी करावें माझें ध्यान । एकाग्र मन राखूनी ॥६४॥
त्यावरी करावें माझें ध्यान । एकाग्र मन राखूनी ॥६४॥
आळस सोडून देऊन आपली वृत्ति सावध ठेवावी, आणि नंतर एकाग्र मन ठेवून माझे ध्यान करावें ६४.
माझें विध्वंसोनि ध्यान । माझे प्राप्तीआड विघ्न ।
साधकांसी अतिबंधन । स्त्री आणि स्त्रैणसंगती ॥६५॥
साधकांसी अतिबंधन । स्त्री आणि स्त्रैणसंगती ॥६५॥
परंतु माझ्या साधकांना स्त्री आणि स्त्रीलंपट पुरुष ही दोन मोठी बंधने आहेत; तीच माझे ध्यान विध्वंसून विघ्नरूपाने माझ्या प्राप्तीच्या आड येतात ६५.
न तथास्य भवेत् क्लेशो बन्धश्चान्यप्रसङ्गतः ।
योषित्सङ्गाद् यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः ॥ ३० ॥
योषित्सङ्गाद् यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः ॥ ३० ॥
[श्लोक ३०] म्हणून साधकाने इंद्रिये ताब्यात ठेवून स्त्रिया आणि स्त्रीलंपट यांची संगत पूर्णपणे सोडून एकांत, पवित्र ठिकाणी बसून, आळस सोडून माझे चिंतन करावे. (३०)
अविद्येच्या अनंतकोटी । जाण पां स्त्रीसंगाचे पोटीं ।
अधर्माचा भडका उठी । योषिता दृष्टीं देखतां ॥६६॥
अधर्माचा भडका उठी । योषिता दृष्टीं देखतां ॥६६॥
अविद्येचे अनंत कोटि समुदाय स्त्रीसंगामध्ये भरलेले असतात. स्त्री नुसत्या डोळ्यांनी पाहिली तरीसुद्धा अधर्माचा भडका उठतो ६६.
जें महामोहाचें मेळवण । जें खवळल्या कामाचे इंधन ।
जें जीवाचें परम मोहन । अधःपतन ते योषिता ॥६७॥
जें जीवाचें परम मोहन । अधःपतन ते योषिता ॥६७॥
जी महामोहांची रास, जें पेटलेल्या कामाग्नीचें सर्पण, जी जीवाला पडलेली मोठी भुरळ, आणि जें अधःपतन, तीच स्त्री होय ६७.
जे मदनाचे तिखट बाण । जें मायेचें चक्र जाण ।
जें अंधतमाचें पूर्ण । भरितें तें जाण योषिता ॥६८॥
जें अंधतमाचें पूर्ण । भरितें तें जाण योषिता ॥६८॥
मदनाचे जे तीक्ष्ण बाण, मायेचें जें यंत्र आणि जें अंधतम नरकाचे पूर्ण भरलेले कुंड, तेच स्त्री होय, हे लक्षात ठेव ६८.
हो कां जीचिये संगतीं । आंधळी होय ज्ञानशक्ती ।
जे वाढवी नाना आसक्ती । जिचेनि विस्मृती निजस्वार्था ॥६९॥
जे वाढवी नाना आसक्ती । जिचेनि विस्मृती निजस्वार्था ॥६९॥
अहो ! जिच्या संगतीने ज्ञानशक्तीसुद्धा आंधळी होऊन जाते, जी अनेक प्रकारच्या आसक्ति वाढविते, आणि जिच्या योगाने स्वतांच्या स्वार्थाचीही विस्मृति पडते ६९;
जिचेनि संसार बहुवस । जिचेनि असोस गर्भवास ।
जिचेनि विषयविलास । जे वज्रपाश जीवाचा ॥३७०॥
जिचेनि विषयविलास । जे वज्रपाश जीवाचा ॥३७०॥
जिच्यासाठी नानाप्रकारचा संसार करावा लागतो, जिच्यासाठी असह्य गर्भवास सोसावा लागतो, जीवाचा केवळ वज्रपाश असे जे विषयविलास ते जिच्यासाठी भोगावे लागतात ३७०.
जे अखंड सोशी दुःखशोक । जे सदा सोशी नरकवोक ।
ते माता अनाप्त करूनि देख । स्त्री आवश्यक आप्त होय ॥७१॥
ते माता अनाप्त करूनि देख । स्त्री आवश्यक आप्त होय ॥७१॥
जी निरंतर दुःख व शोक सहन करून सदोदित नरकओक सहन करते अशी आपली प्रत्यक्ष आई शत्रूप्रमाणे लेखून ती बायको मात्र लाडकी आप्त होऊन बसते ! ७१.
जे मातृस्नेहातें तोडवी । जे बंधुस्नेहातें बिघडवी ।
जे सदा गोंवी हावभावीं । अधर्म‍अटवीं जे पाडी ॥७२॥
जे सदा गोंवी हावभावीं । अधर्म‍अटवीं जे पाडी ॥७२॥
जी मातृप्रेमांत बिघाड आणते, जी बंधुप्रेमाला बिघडविते, जी निरंतर आपल्या नखांत गुंतवून ठेवते, जी अधर्मरूप अरण्यांत नेऊन सोडते ७२.
जिचे कटाक्ष अतितिख । जिव्हारीं रुतले देख ।
जे जीवाची व्यामोहक । जिचें चढलें विख उतरेना ॥७३॥
जे जीवाची व्यामोहक । जिचें चढलें विख उतरेना ॥७३॥
जिचे नेत्रकटाक्ष तर अत्यंत तीक्ष्ण; पुरुषाच्या अंतःकरणांत रुतले की जे जिवाला भुरळच घालतात, आणि त्यांच्या द्वारे जिचे चढलेले विष कधी उतरत म्हणून नाही ७३;
एवढी बाधा जाण स्त्रीसंगती । जो वांछूं पाहे माझी प्राप्ती ।
तेणें सांडावी स्त्रियेची आसक्ती । हृदयीं प्रीती न राखावी ॥७४॥
तेणें सांडावी स्त्रियेची आसक्ती । हृदयीं प्रीती न राखावी ॥७४॥
एवढा त्रास स्त्रीच्या संगतीने होतो. ह्याकरितां जो माझी प्राप्ति इच्छीत असेल, त्याने स्त्रीची आसक्ति सोडून द्यावी. हृदयामध्ये तिचा लोभ ठेवूंच नये ७४.
स्त्री आठवतांचि चित्ता । उच्छेदी ज्ञानध्यान अवस्था ।
एवढी स्त्रीसंगबाधकता । त्याहूनि अधिकता स्त्रैणसंगें ॥७५॥
एवढी स्त्रीसंगबाधकता । त्याहूनि अधिकता स्त्रैणसंगें ॥७५॥
मनामध्यें स्त्री आठवतांच ती ज्ञान-ध्यानाच्या स्थितीचा विध्वंस करते. एवढी स्त्रियांच्या संगतीची बाधा आहे, आणि स्त्रीलंपट पुरुषाच्या संगतीची तर त्याहूनही अधिक होते ७५.
स्त्रीसंगाच्या मोहमदा । सुटका आहे यदाकदा ।
परी स्त्रैणसंगतीची बाधा । ते आपदा अनिवार ॥७६॥
परी स्त्रैणसंगतीची बाधा । ते आपदा अनिवार ॥७६॥
स्त्रीच्या संगतीने प्राप्त होणाऱ्या मोहमदापासून कदाचित पुरुषाची सुटका होईल. परंतु स्त्रीलंपट पुरुषाच्या संगतीची जी बाधा असते, ती केवळ अनिवारच होय ७६.
चूडाला स्त्रियेचें संगतीं । तरला शिखिध्वज भूपती ।
नातरी मदालसेचे संगतीं । तरला नृपती कुवलयाश्वु ॥७७॥
नातरी मदालसेचे संगतीं । तरला नृपती कुवलयाश्वु ॥७७॥
चूडाला स्त्रीच्या संगतीने शिखिध्वज राजा तरून गेला; किंवा मदालसेच्या संगतीने कुवलयाश्व राजा तरून गेला. ७७.
हो कां लीलेनें करोनि भक्ती । प्रसन्न केली सरस्वती ।
तिचा उद्धरिला निजपती । हें बोलिलें ग्रंथीं वसिष्ठें ॥७८॥
तिचा उद्धरिला निजपती । हें बोलिलें ग्रंथीं वसिष्ठें ॥७८॥
लीला नामक स्त्रीनें भक्ति करून सरस्वतीला प्रसन्न केले, आणि त्यामुळे तिच्या पतीचा उद्धार झाला, हें वसिष्ठांनी आपल्या ग्रंथांत सांगितलेच आहे ७८.
यापरी स्त्रीसंगतीं । उद्धरले ऐकिजेती ।
परी स्त्रैणाचे संगतीं । उद्धारा गती असेना ॥७९॥
परी स्त्रैणाचे संगतीं । उद्धारा गती असेना ॥७९॥
अशा प्रकारे स्त्रियांच्या संगतीने पुरुष उद्धरल्याचे ऐकतो. परंतु स्त्रीलंपट पुरुषाच्या संगतींत उद्धार होण्याला मार्गच नाही ७९.
जो कां स्त्रियेचा अंकिला । जो स्त्रियेसी जीवें विकिला ।
जो स्त्रियेचा पोसणा झाला । तिचे बोलामाजीं वर्ते ॥३८०॥
जो स्त्रियेचा पोसणा झाला । तिचे बोलामाजीं वर्ते ॥३८०॥
जो स्त्रीचा अंकित होऊन राहतो, जो स्त्रियेला प्राणासह विकला जातो, जो स्त्रीचा गुलाम बनतो आणि तिच्याच बोलण्याप्रमाणे वागतो ८०.
जैशी कुलदेवता खेचरी । तैसें स्त्रियेसी पूज्य करी ।
मग तिचेचि सेवेवरी । नाना उपचारीं नाचत ॥८१॥
मग तिचेचि सेवेवरी । नाना उपचारीं नाचत ॥८१॥
ज्याप्रमाणे आकाशांत संचार करणारी एखादी कुलदेवता असते त्याप्रमाणेच जो स्त्रीला पूज्य मानतो, आणि जो तिच्याच सेवेसाठी नाना प्रकारचे उपचार करण्याकरितां नाचत असतो ८१;
पाळिल्या श्वानाचे परिपाटीं । लाविल्या लागे सुहृदापाठीं ।
त्या हडकिलिया शेवटीं । कामथाळोरां पुसाटी घालूनि पडे ॥८२॥
त्या हडकिलिया शेवटीं । कामथाळोरां पुसाटी घालूनि पडे ॥८२॥
तिने एखाद्या आप्ताचा छळ करण्याची प्रेरणा केली असतां जो बाळगलेल्या कुत्र्याप्रमाणे त्याच्यावर भुंकत सुटतो; आणि तिने हांकून लावलें म्हणजे जो वृषणावर (मागील पायांत) शेपूट घालून पडतो ! ८२.
धड गोड उत्तम पदार्था । आपण भोगीना सर्वथा ।
तें देऊन स्त्रियेच्या हाता । आपुली सत्ता निवर्तवी ॥८३॥
तें देऊन स्त्रियेच्या हाता । आपुली सत्ता निवर्तवी ॥८३॥
चांगले मिष्ट व उत्तम पदार्थ आपण मुळीच खात नाही, तर ते स्त्रियेच्या हातांत देऊन तो आपली सत्ता नाहीशी करतो ८३.
इसी जैं विरुद्ध वाटेल । तैं हें ब्रह्मांड पालथेल ।
इचा उल्लंघितां बोल । क्षीराब्धि सुकेल सुखाचा ॥८४॥
इचा उल्लंघितां बोल । क्षीराब्धि सुकेल सुखाचा ॥८४॥
जर आपले एखादें कृत्य हिला मनाविरुद्ध वाटेल, तर जणू काय ब्रह्मांडच उलथून पडेल ! हिचा शब्द व्यर्थ घालविला तर जणू काय सुखाचा क्षीरसागरच सुकून जाईल ! ८४.
नाहीं देवोकुळदेवां पूजणें । मायबापांतें वंचणें ।
शेखीं गुरूतेंही ठकणें । परी सर्वस्व देणें स्त्रियेसी ॥८५॥
शेखीं गुरूतेंही ठकणें । परी सर्वस्व देणें स्त्रियेसी ॥८५॥
देवीची व कुलदेवतेची पूजा करावयाची नाही, आईबापांना फसवावयाचे, शेवटीं गुरूलासुद्धा ठकवावयाचे, पण आपले सर्वस्व स्त्रीला मात्र द्यावयाचे ८५;
एवं माकड जैसें गारुड्याचें । तैसा स्त्रियेचेनि छंदें नाचे ।
ऐशिया स्त्रैणाचे संगतीचें । तेथें सुख कैंचें साधका ॥८६॥
ऐशिया स्त्रैणाचे संगतीचें । तेथें सुख कैंचें साधका ॥८६॥
तात्पर्य, ज्याप्रमाणे गारोब्याचे माकड असते, त्याप्रमाणे बायकोच्या नादाने नाचत असतो, अशा स्त्रीलंपट पुरुषाची संगत लागली, तर साधकाला सुख तें कशाचे होणार ? ८६.
ज्याच्या ऐकतां स्त्रियेच्या गोठी । सज्ञानासही काम उठी ।
जो लावी योषितापाठीं । उठाउठी सकामत्वें ॥८७॥
जो लावी योषितापाठीं । उठाउठी सकामत्वें ॥८७॥
ज्याच्या तोंडून स्त्रीच्या नुसत्या गोष्टी ऐकल्या असतांही ज्ञात्याच्या मनांत कामवासना उत्पन्न होते, आणि जो तत्काळ कामवासना उत्पन्न करून स्त्रियांच्या पाठीस लावतो ८७,
ऐशिया स्त्रैणाचे संगतीं । कैंची साधकां सुखप्राप्ती ।
तो घालील अधोगतीं । अंधतमाप्रती नेईल ॥८८॥
तो घालील अधोगतीं । अंधतमाप्रती नेईल ॥८८॥
अशा स्त्रैणाच्या संगतीने साधकाला सुखाची प्राप्ति ती कसली होणार ? तो अधोगतीला नेऊन नरकांत मात्र टाकील ! ८८.
यालागीं स्त्रैणाची कथा । कानीं नायकावी वार्ता ।
त्याचा वाराही लागतां । तेथूनि सर्वथा पळावें ॥८९॥
त्याचा वाराही लागतां । तेथूनि सर्वथा पळावें ॥८९॥
म्हणून स्त्रीलंपट पुरुषाची कथा किंवा वार्तासुद्धा कानांनी ऐकू नये. त्याचा वारा लागला तरी तेथून सर्वस्वी पळून जावे ८९.
त्याची न घ्यावी भेटी । त्यासी न करावी गोठी ।
तो न पहावा दिठीं । न लागावें पाठीं स्त्रैणाचिये ॥३९०॥
तो न पहावा दिठीं । न लागावें पाठीं स्त्रैणाचिये ॥३९०॥
त्याची भेट घेऊ नये, त्याच्याबरोबर भाषण करूं नये, डोळ्यांनी त्याला पाहूं नये, किंवा त्या स्त्रैण मनुष्याच्या पाठीसही लागू नये ३९०.
स्त्रैण पुढें वाटे जाय । त्याच्या मार्गीं मागू उरला राहे ।
तेही आपण चुकवावी भोये । येथवरी पाहें त्यागावा ॥९१॥
तेही आपण चुकवावी भोये । येथवरी पाहें त्यागावा ॥९१॥
स्त्रैण मनुष्य पुढे वाटेने जात असेल, आणि त्याच्या त्या मार्गावर त्याच्या पावलाच्या खुणा उमटलेल्या असतील, तर ती वाटही आपण सोडून द्यावी. इतका त्याचा त्याग करावा ९१.
स्त्री आणि स्त्रैणाचे संगतीं । जैसी होय दुःख प्राप्ती ।
तैसे दुःख त्रिजगती-। माजीं निश्चितीं असेना ॥९२॥
तैसे दुःख त्रिजगती-। माजीं निश्चितीं असेना ॥९२॥
स्त्री आणि स्त्रैण ह्यांच्या संगतीने जितकें दुःख प्राप्त होते, तितकें दुःख खरोखर त्रिभुवनांतसुद्धा दिसत नाहीं ९२.
अत्यंत स्त्रीकामी वशता । ती नांव मुख्य स्त्रैणता ।
केवळ स्त्रियेची अधीनता । तो बाधू परमार्था अतिनिंद्यत्वें ॥९३॥
केवळ स्त्रियेची अधीनता । तो बाधू परमार्था अतिनिंद्यत्वें ॥९३॥
स्त्रीच्या इच्छेमध्ये अत्यंत वश होऊन राहाणे त्याचंच नांव मुख्य श्रीलंपटपणा. केवळ स्त्रियेच्या आधीन असणे हे अत्यंत निंद्य असल्यामुळे परमार्थाला फारच बाधक होते ९३.
आपुले हृदयींची कामासक्ती । तेचि स्त्रीसंगाची दृढ प्राप्ती ।
तेथ उपजलिया विरक्ती । मग स्त्रियेची प्राप्ती कोण पुसे ॥९४॥
तेथ उपजलिया विरक्ती । मग स्त्रियेची प्राप्ती कोण पुसे ॥९४॥
आपल्या हृदयांतील जी कामासक्ति, तीच स्त्रीसंगाच्या प्राप्तीला मुख्य कारणीभूत आहे. त्यांतच विरक्ति उत्पन्न झाली म्हणजे मग स्त्रीच्या प्राप्तीला कोण विचारतो ? ९४.
ऐसें हृदयींचे कणवे । उद्धवासी सांगीतले देवें ।
हें ऐकोनियां उद्धवें । विचारु जीवें आदरिला ॥९५॥
हें ऐकोनियां उद्धवें । विचारु जीवें आदरिला ॥९५॥
असें अंत:करणांतील कळकळीने देवांनी उद्ध्वाला सांगितले. ते ऐकून उद्धृवानेही अंत:करणांत विचार केला ९५.
अनिवार उपजे विरक्ती । जेणें बाधीना विषयासक्ती ।
ऐशी जे ध्यानस्थिती । तेचि देवाप्रती पुसत ॥९६॥
ऐशी जे ध्यानस्थिती । तेचि देवाप्रती पुसत ॥९६॥
जेणेकरून अत्यंत विरक्ति उत्पन्न होते, विषयासक्तीची बाधा होत नाही, असें जें ध्यान, तेंच त्याने देवाला विचारले ९६.
जें लागलिया ध्यान । न दिसे स्त्रीपुरुषभान ।
जीवीं उपजे चित्समाधान । तैसें विधान पुसत ॥९७॥
जीवीं उपजे चित्समाधान । तैसें विधान पुसत ॥९७॥
जें ध्यान लागले असता स्त्रीपुरुष हे भानच दिसेनासे होते, आणि जीवामध्ये ज्ञानजन्य संतोष उत्पन्न होतो, त्याचा प्रकार त्याने विचारला ९७.
श्रीउद्धव उवाच -
यथा त्वामरविन्दाक्ष यादृशं वा यदात्मकम् ।
ध्यायेन्मुमुक्षुरेतन्मे ध्यानं त्वं वक्तुमर्हसि ॥ ३१ ॥
यथा त्वामरविन्दाक्ष यादृशं वा यदात्मकम् ।
ध्यायेन्मुमुक्षुरेतन्मे ध्यानं त्वं वक्तुमर्हसि ॥ ३१ ॥
[श्लोक ३१] उद्धवाने विचारले - हे कमलनयना ! मुमुक्षूने आपल्या कोणत्या स्वरूपाचे कसे ध्यान करावे, हे आपण मला सांगावे. (३१)
उद्धव म्हणे कमळनयना । मुमुक्षु करिती तुझिया ध्याना ।
त्या ध्यानाची ध्यानलक्षणा । जगज्जीवना मज सांगें ॥९८॥
त्या ध्यानाची ध्यानलक्षणा । जगज्जीवना मज सांगें ॥९८॥
उद्धव म्हणाला, " हे कमलनयना ! हे जगज्जीवना ! मुमुक्षु जें तुझें ध्यान करतात, त्या ध्यानाचे लक्षण मला सांग ९८.
तें सगुण कीं निर्गुण । कोण रूप कैसा वर्ण ।
तें अवघेंही संपूर्ण । कृपा करून मज सांगा ॥९९॥
तें अवघेंही संपूर्ण । कृपा करून मज सांगा ॥९९॥
तें ध्यान सगुण असते की निर्गुण असते ? त्याचें स्वरूप कसे असते ? वर्ण कोणता असतो ? सारेंच यथासांग रीतीने कृपा करून मला सांगा ९९.
जेथ रिघतां नुबगे मन । ज्याचें अत्यंत गोडपण ।
जें तुजही आवडतें जाण । तें मज ध्यान सांगावें ॥४००॥
जें तुजही आवडतें जाण । तें मज ध्यान सांगावें ॥४००॥
ज्या ठिकाणी निमग्न झाले असतां मन तेथून निघतच नाही, त्याचे गोडपण इतके असते की ते तुलाही आवडते, असें ध्यान मला सांगावें" ४००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...