मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ ओव्या ६०१ ते ६५०
दुःख द्यावया भ्रतारासी । आक्रंदें कपोती चालिली कैसी ।
शतगुणें स्नेहो वाढला तिसी । मृतपुत्रांसी देखोनि ॥१॥
आपल्या मृत पुत्रांना पाहून तिचे अंतःकरण शतपट प्रेमानें भरून आले. भ्रताराला दुःख देण्यासाठी ती कपोती कशी इतका विलाप करीत चालली पाहा १.
पुत्रस्नेहें केलें वेडें । गुण आठआतठवूनि रडे ।
हिताहित न देखे पुढें । बळेंचि पडे जाळांतु ॥२॥
हिताहित न देखे पुढें । बळेंचि पडे जाळांतु ॥२॥
पुत्रस्नेहानें तिला अगदी वेडेंच करून सोडले. त्यांचे गुण आठवून ती रडूं लागली, त्यांच्यापुढे तिला आपले हिताहितही दिसेनासे झाले आणि ती आपणहूनच त्या जाळ्यांत जाऊन पडली ! २.
मायामोहें भुलली कैशी । जेथ बांधलें देखे पुत्रासी ।
ते जाळीं घाली आपणासी । मोहें पिशी ते केली ॥३॥
ते जाळीं घाली आपणासी । मोहें पिशी ते केली ॥३॥
मायामोहामुळें तिला कशी भूल पडली पाहा ! ज्यांत पिलांना बांधलेले दिसत होते, त्याच जाळ्यांत लतिनें आपणासही घालून घेतले ! इतकें मोहानें तिला वेडेपिसें करून सोडले ३.
कपोतः स्वात्मजान्बद्धानात्मनोऽप्यधिकान्प्रियान् ।
भार्यां चात्मसमां दीनो विललापातिदुःखितः ॥ ६७ ॥
भार्यां चात्मसमां दीनो विललापातिदुःखितः ॥ ६७ ॥
[ श्लोक ६७]- कबुतराने प्राणाहूनही अधिक प्रिय असलेली आपली पिल्ले आणि प्राण प्रिय मादीसुद्धा जाळ्यात अडकलेली पाहून तो अत्यंत दुःखी होऊन शोक करू लागला. (६७)
अंतरला स्त्रीबाळकीं । कपोता तो एकाएकीं ।
रुदन करी अधोमुखीं । अतिदुःखीं विलपतु ॥४॥
रुदन करी अधोमुखीं । अतिदुःखीं विलपतु ॥४॥
ह्याप्रमाणें बायको मुलांना अंतरून बिचारा कपोत एकटा राहिला. तेव्हां तो खाली तोंड करून रडूं लागला. अत्यंत दुःखानें विलाप करूं लागला ४.
जीवाहोनि प्रिय अधिक । ते निर्जीव देखिले बाळक ।
अनुकूल अनुरूपक । भार्या देख अंतरली ॥५॥
अनुकूल अनुरूपक । भार्या देख अंतरली ॥५॥
प्राणांहून अत्यंत प्रिय अशी ती आपली बालके निर्जीव झालेली त्यानें पाहिली. आणि अनुकूल व अनुरूप अशी स्त्रीही पण अंतरली ५.
अहो मे पश्यतापायमल्पपुण्यस्य दुर्मतेः ।
अतृप्तस्याकृतार्थस्य गृहस्त्रैवर्गिको हतः ॥ ६८ ॥
अतृप्तस्याकृतार्थस्य गृहस्त्रैवर्गिको हतः ॥ ६८ ॥
[श्लोक ६८]-काय मी कमनशिबी ! माझी बुद्धीच चालेनाशी झाली आहे अरेरे ! या संसारात मी अतृप्त असतानाच व सर्व गोष्टी पुर्‍याहोण्याआधीच माझा धर्म, अर्थ आणि काम याचे मुळ असणारा हा माझा गृहस्थाश्रम नष्ट झाला. (६८)
धर्म अर्थ आणि काम । या तिहींचा आश्रयो गृहाश्रम ।
तो भंगला मी अनाश्रम । अतृप्त काम सांडूनि ॥६॥
तो भंगला मी अनाश्रम । अतृप्त काम सांडूनि ॥६॥
तो मनांत म्हणूं लागला की, गृहस्थाश्रम हा धर्म, अर्थ आणि काम ह्या तिहींना मोठा आधार असतो. तो मोडला आणि माझी इच्छा अपुरी असतांच मी अनाश्रमी बनलों ६.
पूर्वपापाचा आवर्तु । मज सांडूनि अकृतार्थु ।
माझा कामु नव्हतां तृप्तु । धर्मकामार्थु भंगला ॥७॥
माझा कामु नव्हतां तृप्तु । धर्मकामार्थु भंगला ॥७॥
पूर्वार्जित पापाच्या भोवऱ्याने, मजकडून कोणतेही सत्कार्य घडण्यापूर्वीच मला उघडे पाडले. आणि माझी इच्छा पुरी न होतांच धर्मकामार्थांचा विध्वंस केला ७.
गृहीं त्रैवर्गुचि भंगला । चौथा पुरुषार्थ असे उरला ।
तो साधूनि घेऊं वहिला । आश्रमु भंगल्या क्षिती काय ॥८॥
तो साधूनि घेऊं वहिला । आश्रमु भंगल्या क्षिती काय ॥८॥
गृहामध्यें काम, अर्थ व धर्म ह्यांचा भंग झाला. पण चवथा पुरुषार्थ जो मोक्ष तो तर उरलेला आहे ना ? तोच अगोदर साध्य करून घेऊ या; आश्रम मोडल्याची क्षिती कशाला ? ८;
ऐसें म्हणसी जरी निगुतीं । ये अर्थीं मी दुर्मती ।
विषयवासना नोसंडिती । कैसेनि मुक्ति साधेल ॥९॥
विषयवासना नोसंडिती । कैसेनि मुक्ति साधेल ॥९॥
असें जर म्हणाल तर मी मूढमति आहे; मला विषयवासना सोडीत नाही. मग मुक्ति कशी साधेल ? ९.
म्यां पूर्वी अल्प पुण्य होतें केलें । यालागीं अंतरायीं घर घेतलें ।
माझें परलोकसाधन ठेलें । विधुर केलें मजलागीं ॥६१०॥
माझें परलोकसाधन ठेलें । विधुर केलें मजलागीं ॥६१०॥
मी पूर्वी फारच थोडे पुण्य केलेले होते, म्हणून काळानें माझें घर घेतले. मला विधुर करून टाकल्यामुळें माझें परलोकचे साधनही बुडाले ६१०.
हो कां गृहीं असतां गृहस्थां । काय परलोक साधे समस्तां ।
इतरांची असो कथा । मज साधनता तंव होती ॥११॥
इतरांची असो कथा । मज साधनता तंव होती ॥११॥
असो. सर्वच गृहस्थाश्रमी लोकांना परलोकसाधन होत असते का ? पण इतरांची गोष्ट कशीही असो, मला मात्र तसे करण्याला साधन होते ११.
अनुरूपानुकूला च यस्य मे पतिदेवता ।
शून्ये गृहे मां सन्त्यज्य पुत्रैः स्वर्याति साधुभिः ॥ ६९ ॥
शून्ये गृहे मां सन्त्यज्य पुत्रैः स्वर्याति साधुभिः ॥ ६९ ॥
[श्लोक ६९]-मला शोभणारी व माझे सर्व ऐकणारी माझी पतिव्रता पत्नी उजाड घरात मला एकट्याला सोडून आमच्या साध्याभोळ्या पिल्लांसह स्वर्गात निघाली. (६९)
स्त्रीपुरुषांची चित्तवृत्ती । अनुकूल वर्ते धर्मप्रवृत्तीं ।
तरीच परलोक साधिती । इतरां प्राप्ती ते नाहीं ॥१२॥
तरीच परलोक साधिती । इतरां प्राप्ती ते नाहीं ॥१२॥
स्त्रीपुरुषांच्या मनोवृत्ति एकमेकांस अनुकूल असून त्यांची प्रवृत्ति धर्माकडे असेल, तरच परलोकसाधन घडेल. इतरांना त्याची प्राप्ति व्हावयाची नाहीं १२.
एकांच्या भार्या त्या तोंडाळा । एकांच्या त्या बहु वोढाळा ।
एकांच्या त्या अतिचांडाळा । एकी दुःशीला दुर्भगा ॥१३॥
एकांच्या त्या अतिचांडाळा । एकी दुःशीला दुर्भगा ॥१३॥
कोणाच्या बायका अतिशय तोंडाळच असतात; कोणाच्या अतिशय उनाड असतात, भटक्या असतात, कोणाच्या बायका अतिशय दुष्ट, कजाग असून बाहेरख्यालीच असतात १३.
एकीचा तो क्रोध गाढा । एकी अत्यंत खादाडा ।
एकी सोलिती दांत दाढा । आरिसा पुढां मांडूनि ॥१४॥
एकी सोलिती दांत दाढा । आरिसा पुढां मांडूनि ॥१४॥
एखाद्या बायकोचा राग विलक्षण असतो. कोणी अतिशय खादाडच असतात. कित्येक बायका आरसा पुढे ठेवून दांत आणि दाढाच सोलीत बसतात ! १४.
एकीं वोंगळा आळसिणी । एकी त्या महाडाकिनी ।
एकी सुकुमार विलासिनी । बरवेपणीं गर्वित ॥१५॥
एकी सुकुमार विलासिनी । बरवेपणीं गर्वित ॥१५॥
कोणी अतिशय घाणेऱ्या व आळशीच असतात. कोणी मोठ्या कैदाशिणी असतात. कोणी नाजूक व विलासिनी असतात. त्या सौंदर्याच्या ताठ्यांतच वागतात १५.
तैशी नव्हे माझी पत्नी । सदा अनुकूळ मजलागुनी ।
मजसी वर्ते अनुरूपपणीं । धर्मपत्नी धार्मिक ॥१६॥
मजसी वर्ते अनुरूपपणीं । धर्मपत्नी धार्मिक ॥१६॥
पण तशांपैकी मात्र माझी बायको नव्हती. ती नेहमी मला अनुकूल असे. ती खरी धर्मपत्नी असून अगदी मला अनुरूप अशी वागत असे १६.
मी जेव्हां धर्मीं तत्पर । तेव्हां धर्मासी ते अतिसादर ।
मज कामीं जेव्हां आदर । तेव्हां कामचतुर कामिनी ॥१७॥
मज कामीं जेव्हां आदर । तेव्हां कामचतुर कामिनी ॥१७॥
मी धर्मकर्मास प्रवृत्त झालों म्हणजे तीही मला मोठ्या भक्तीनें साहाय्य करीत असे. आणि मी जेव्हां कामेच्छा धरावी, तेव्हां ती इच्छाही पूर्ण करण्यांत ती चतुर होती १७.
मजवांचोनि तत्त्वतां । न भजे आणिकां देवां देवतां ।
मज सांडूनि न वचे तीर्था । माझें वचन सर्वथा नुल्लंघी ॥१८॥
मज सांडूनि न वचे तीर्था । माझें वचन सर्वथा नुल्लंघी ॥१८॥
ती खरोखर माझ्याशिवाय इतर देवांना किंवा देवतांना कधीही भजत नसे. ती मला सोडून कोणत्याच तीर्थाला जात नसे. माझे वचन तर तिनें कधीच उल्लंघन केले नाहीं १८.
एवं रूपगुणकुलशील । मजसी सदा अनुकूल ।
पतिव्रता जे केवळ । पत्नी निर्मळ पैं माझी ॥१९॥
पतिव्रता जे केवळ । पत्नी निर्मळ पैं माझी ॥१९॥
अशा प्रकारची रूपगुणकुलशीलसंपन्न स्त्री सदा सर्वदा मला अनुकूल व पतिव्रता आणि अत्यंत निर्मळ होती १९.
मज सांडूनि शून्यगृहीं । पुत्रेंसहित साध्वी पाहीं ।
जातसे स्वर्गाच्या ठायीं । मज अपायीं घालूनि ॥६२०॥
जातसे स्वर्गाच्या ठायीं । मज अपायीं घालूनि ॥६२०॥
ती महासाध्वी मला ह्या ओसाड घरांत टाकून व संकटांत लोटून पुत्रांसहित स्वर्गाला चालली ना ? ६२०.
सोऽहं शून्ये गृहे दीनो मृतदारो मृतप्रजः ।
जिजीविषे किमर्थं वा विधुरो दुःखजीवितः ॥ ७० ॥
जिजीविषे किमर्थं वा विधुरो दुःखजीवितः ॥ ७० ॥
[श्लोक ७०]- पिल्ले गेली पत्‍नीही गेली आता दिनवाणा विधुर झालेला मी या उजाड घरात कोणासाठी जगू ? (७०)
नाशिली स्त्री नाशिल्या प्रजा । येथ म्यां रहावें कवण्या काजा ।
दुःखें प्राण जाईल माझा । लोकलाजा निंदित ॥२१॥
दुःखें प्राण जाईल माझा । लोकलाजा निंदित ॥२१॥
स्त्री गेली; मुले गेली; आतां मी तरी कशाला रहावयाचें ? लोकलाजेच्या आणि निंदेच्या दुःखानें माझा प्राण जाईल २१.
एवढें अंगीं वाजलें दुःख । काय लौकिकीं दाखवूं मुख ।
भंगलें संसाराचें सुख । जितां मूर्ख म्हणतील ॥२२॥
भंगलें संसाराचें सुख । जितां मूर्ख म्हणतील ॥२२॥
इतकें दुःख अंगावर येऊन कोसळले. आतां लोकांत तोंड तरी कसे दाखवावें ? संसाराचे सुख सारे लयास गेले. आतां जगलों तर मला मूर्ख मात्र म्हणतील २२.
जळो विधुराचें जिणें । सदा निंद्य लाजिरवाणें ।
न ये श्राद्धींचें आवतणें । सदा वसणें एकाकी ॥२३॥
न ये श्राद्धींचें आवतणें । सदा वसणें एकाकी ॥२३॥
आग लागो त्या विधुराच्या जिण्याला ! तें निंद्य आणि लाजिरवाणे असते. श्राद्धाचे आमंत्रणसुद्धा कोणी सांगत नाही. सदासर्वदा एकटें एक पडून रहायचे २३.
ऐसेनीं वसतां ये लोकीं । शून्य गृहीं एकाकी ।
धडगोड न मिळे मुखीं । परम दुःखी मी होईन ॥२४॥
धडगोड न मिळे मुखीं । परम दुःखी मी होईन ॥२४॥
अशाच रीतीनें ह्या लोकांत मी राहिलों, तर त्या ओसाड घरांत एकट्यानेंच किणीकिणी करीत बसावें; नीटनेटके गोडधड कांहीं कधी तोंडांत पडण्याची आशा नको. अशानें मला अधिकच दुःख होईल २४.
तांस्तथैवावृतान्शिग्भिर्मृत्युग्रस्तान्विचेष्टतः ।
स्वयं च कृपणः शिक्षु पश्यन्नप्यबुधोऽपतत् ॥ ७१ ॥
स्वयं च कृपणः शिक्षु पश्यन्नप्यबुधोऽपतत् ॥ ७१ ॥
[ श्लोक ७१]- पिल्ले व मादी जाळ्यात अडकून तडफडत असून ती आता मरणाच्या दारात आहेत, हे स्पष्ट दिसत असूनही बिचारा कबुतर स्वतःच जाळ्यात जाऊन पडला. (७१)
ऐसें बोलोनि केलें काये । मृतस्त्रीपुत्रांकडे पाहे ।
काळपाशीं बांधिली आहे । चेष्टा राहे निःषेष ॥२५॥
काळपाशीं बांधिली आहे । चेष्टा राहे निःषेष ॥२५॥
असे बोलून त्यानें केले काय ? तर मृत स्त्रीपुत्रांकडे पाहिले, तो ती काळपाशांत बांधलेली असून त्यांची हालचाल अगदीच बंद पडली आहे २५.
ऐसें देखतांही अबुद्धी । विवेकें न धरीचि बुद्धी ।
आपण जाऊनि त्रिशुद्धी । जाळामधीं पडियेला ॥२६॥
आपण जाऊनि त्रिशुद्धी । जाळामधीं पडियेला ॥२६॥
असें प्रत्यक्ष पाहूनही त्या मूर्खानें विचार केला नाही; आणि खरोखर आपणही जाऊन त्या जाळ्यामध्यें पडला ! २६.
मेल्या मागें मरणें । देखों हेंचि सर्वांसी करणें ।
परी जन्ममृत्यु निवारणें । हा स्वार्थु कवणें न धरिजे ॥२७॥
परी जन्ममृत्यु निवारणें । हा स्वार्थु कवणें न धरिजे ॥२७॥
मेल्याच्या पाठीमागे मरावयाचे हे तर सर्वांच्याच मागे लागलेले आपण पाहातोंच आहों; परंतु जन्ममृत्यु टाळून आपले हित साधावें तें मात्र कोणीच करीत नाहीं ! २७.
पहा पां स्त्रीपुत्राकरणें । आपुलाही जीवु देणें ।
परी भगवत्पदवी साधणें । हें न मने मनें सर्वथा ॥२८॥
परी भगवत्पदवी साधणें । हें न मने मनें सर्वथा ॥२८॥
पाहा ! स्त्रीपुत्रांकरतां आपला जीवही देतात, पण भगवत्पदवी प्राप्त करून घ्यावी असें मनाला कधीच पटत नाहीं ? २८.
तं लब्ध्वा लुब्धकः क्रूरः कपोतं गृहमेधिनम् ।
कपोतकान्कपोतीं च सिद्धार्थः प्रययौ गृहम् ॥ ७२ ॥
कपोतकान्कपोतीं च सिद्धार्थः प्रययौ गृहम् ॥ ७२ ॥
[श्लोक ७२]- तो क्रूर पारधी, गृहस्थाश्रमी कबुतरजोडपे आणि त्याची पिल्ले मिळाल्याने 'आपले काम झाले' असे पाहून त्यांना घेऊन घरी गेला. (७२)
जाळीं पडला कपोता दुर्बुद्धी । झाली लुब्धकाची कार्यसिद्धी ।
सहकुटुंब घेऊनि खांदीं । निघे पारधी निजस्थाना ॥२९॥
सहकुटुंब घेऊनि खांदीं । निघे पारधी निजस्थाना ॥२९॥
अशा प्रकारे तो दुर्बुद्धि कपोता जाळ्यात सापडताच पारध्याचे आयतेच काम झाले. त्याला सहकुटुंब खांद्यावर घेऊन तो आपल्या घराकडे निघाला २९.
ऐसा जो कोणी गृहमेधी । त्यासी सर्वथा काळु साधी ।
जैशी कपोत्याची बुद्धी । तैसी बुद्धी गृहमेध्या ॥६३०॥
जैशी कपोत्याची बुद्धी । तैसी बुद्धी गृहमेध्या ॥६३०॥
असा जो कोणी मोहग्रस्त गृहस्थाश्रमी असतो. त्याला काळ तत्काल हरण करून नेतो. कपोत्याची जशी बुद्धि होती, तशीच घरावर आसक्ति ठेवणाराची बुद्धि असते १३०.
बाळकांच्या काकुळतीं । मरण पावली कपोती ।
ऐसें देखत देखतां दुर्मती । तेथ निश्चितीं उडी घाली ॥३१॥
ऐसें देखत देखतां दुर्मती । तेथ निश्चितीं उडी घाली ॥३१॥
पिलांच्या काकुळतीनें कपोती मरण पावली, हें डोळ्यांसमोर प्रत्यक्ष पाहूनही त्या मूर्खबुद्धीनें पुन्हा त्यांतच उडी घातली ! ३१.
यापरी तो कपोता । कुटुंबाची मेधा वाहतां ।
मरण पावला सर्वथा । विवेकु चित्ता न धरीचि ॥३२॥
मरण पावला सर्वथा । विवेकु चित्ता न धरीचि ॥३२॥
ह्याप्रमाणें तो कपोता कुटुंबाची काळजी वाहतां वाहतां आपणही मरण पावला. मनांत यत्किंचितही विचार केला नाहीं ३२.
एवं कुटुम्ब्यशान्तात्मा द्वन्द्वारामः पतत्त्रिवत् ।
पुष्णन्कुटुम्बं कृपणः सानुबन्धोऽवसीदति ॥ ७३ ॥
पुष्णन्कुटुम्बं कृपणः सानुबन्धोऽवसीदति ॥ ७३ ॥
[ श्लोक ७३] - ज्या कुटुंबवत्सल माणसाला प्रपंचातील सुखदुःखातच आनंद वाटतो आणि जो आपल्या कुटुंबाचे पालनपोषण करण्यातच आपले स्वत्व गमावून बसतो, त्याला कधीच शांती मिळत नाही त्या कबुतराप्रमाणे तो आपल्या कुटुंबियांबरोबर नाश पावतो. (७३)
ऐसा कुटुंबी गृहस्थु । कुटुंबपोषणीं आसक्तु ।
विषयवासना अशांतु । पावे घातु सकुटुंब ॥३३॥
विषयवासना अशांतु । पावे घातु सकुटुंब ॥३३॥
अशा प्रकारचा कुटुंबी गृहस्थ कुटुंबपोषणामध्येंच आसक्त झाल्यानें विषयवासनेनें सदासर्वदा अतृप्त असतो आणि त्यामुळेच त्याचा कुटुंबासह घात होतो ३३.
गृहासक्ती गृहाश्रमु । तो केवळ द्वंद्वाचा आरामु ।
कपोत्या ऐसा पडे भ्रमु । वृथा जन्मु दवडावा ॥३४॥
कपोत्या ऐसा पडे भ्रमु । वृथा जन्मु दवडावा ॥३४॥
गृहाची आसक्ति आणि गृहस्थाश्रम, केवळ द्वंद्वाचे सुख आहे. त्यामुळें कपोत्यासारखा भ्रम पडतो. याकरता तसे करून आपला जन्म वृथा दवडू नये ३४.
यः प्राप्य मानुषं लोकं मुक्तिद्वारमपावृतम् ।
गृहेषु खगवत्सक्तस्तमारूढच्युतं विदुः ॥ ७४ ॥
गृहेषु खगवत्सक्तस्तमारूढच्युतं विदुः ॥ ७४ ॥
[श्लोक ७४] - मुक्तीचे उघडलेले दारच असे मनुष्यशरीर मिळूनही जो कबुतराप्रमाणे आपल्या घरादारातच गुंतलेला असतो, तो उंचीवर जाऊन खाली पडू पाहाणारा म्हटला पाहिजे त्याला "आरूढच्युत" म्हणतात. (कबुतरापासून, कुटुंबविषयक अत्यासक्ती सर्वनाशाला कारण होते, हा बोध घ्यावा). (७४)
येवोनियां कर्मभूमीसी । जो पावला उत्तम देहासी ।
त्याहीमाजीं उत्तमता कैशी । अग्रवर्णासी पैं जन्म ॥३५॥
त्याहीमाजीं उत्तमता कैशी । अग्रवर्णासी पैं जन्म ॥३५॥
या मृत्युलोकावर येऊन ज्याला उत्तम देह प्राप्त झाला, आणि त्यांतही उत्तमपणा कोणता ? तर श्रेष्ठवर्ण जो ब्राह्मण त्यांत जन्म ३५.
आलिया मनुष्यदेहासी । मुक्तीचा दारवंटा मुक्त त्यासी ।
लव निमिष येकु दिशीं । यावज्जन्मेंसीं मोकळा ॥३६॥
लव निमिष येकु दिशीं । यावज्जन्मेंसीं मोकळा ॥३६॥
मनुष्यदेहाला जो येईल, त्याला मुक्तीचे द्वार अगदी खुले असते. एका दिवसांत, एका निमिषांत, एका क्षणांत तो यावजन्मांतून पार होतो ३६.
इतरां वर्णांची हे गती । मा ब्राह्मण तरी पुण्यमूर्ती ।
ते सदा मुक्तचि असती । वृथा आसक्तीं गुंतले ॥३७॥
ते सदा मुक्तचि असती । वृथा आसक्तीं गुंतले ॥३७॥
ही गोष्ट इतर वर्णांची. मग ब्राह्मण तर बोलून चालून पुण्यमूर्तिच आहेत. ते सदासर्वदा मुक्तच आहेत. पण फुकट आसक्तीमध्यें गुंततात ३७.
विद्वांस आणि वैराग्य । तें ब्रह्मादिकां न लभे भाग्य ।
वृथा आसक्तीं केले अभाग्य । शिश्नोदरा साङ्ग वेंचले ॥३८॥
वृथा आसक्तीं केले अभाग्य । शिश्नोदरा साङ्ग वेंचले ॥३८॥
विद्वत्ता असून वैराग्य असणे हे मोठे भाग्य आहे. तें ब्रह्मदेवादिकांनासुद्धा प्राप्त होत नाही. फुकाच्या आसक्तीनें त्यांना अभागी केल्यामुळे, शिस्नोदराच्या आधीन होऊन ते फुकट गेले ३८.
मनुष्यदेहीं गृहासक्तु । तो बोलिजे 'आरूढच्युतु'।
कपोत्याचे परी दुःखितु । सिद्ध स्वार्थु नाशिला ॥३९॥
कपोत्याचे परी दुःखितु । सिद्ध स्वार्थु नाशिला ॥३९॥
मनुष्यदेहाला येऊन जो गृहासक्त होतो, त्याला 'आरूढच्युत' अथवा पढतमूर्ख म्हणतात. तो आपल्या हातात आलेला स्वार्थ सोडून कपोत्याप्रमाणें दुःखी होतो ३९.
विषयीं सर्वथा नाहीं तृप्ति । ऐसें श्रुतिपुराणें बोलती ।
करितां विषयाची आसक्ती । थित्या मुकती नरदेहा ॥६४०॥
करितां विषयाची आसक्ती । थित्या मुकती नरदेहा ॥६४०॥
विषयांत तृप्ति केव्हांही होत नाही, असें वेद व पुराणें सांगतात. असें असतां विषयावर आसक्ति ठेवून, फुकटच्या नरदेहाला मुकतात ! ६४०.
नवल नरदेहाची ख्याती । रामनामाच्या आवृत्तीं ।
चारी मुक्ती दासी होती । तो देहो वेंचिती विषयासी ॥४१॥
चारी मुक्ती दासी होती । तो देहो वेंचिती विषयासी ॥४१॥
नरदेहाची थोरवी कांही विलक्षण आहे. नुसत्या रामनामाच्या आवृत्ति केल्या तरी, चारीही मुक्ति दासी होऊन राहतात. असे असतां तोच देह विषयासाठी खर्ची घालतात ! ४१.
विषयसुखाचिये आसक्ती । कोणा नाहीं झाली तृप्ती ।
मृगजळाचिये प्राप्ती । केवीं निवती तृषार्त ॥४२॥
मृगजळाचिये प्राप्ती । केवीं निवती तृषार्त ॥४२॥
विषयसुखाच्या आसक्तीनें कोणाचीच कधी तृप्ति झालेली नाही. तान्हेलेले लोक मृगजळाच्या प्राप्तीनें शांत कसे होतील ! ४२.
यालागीं जाणतेनि मनुष्यें । नरदेहींचेनि आयुष्यें ।
विषयांचेनि सायासें । व्यर्थ कां पिसे कष्टती ॥४३॥
विषयांचेनि सायासें । व्यर्थ कां पिसे कष्टती ॥४३॥
ह्याकरतां जाणत्या मनुष्यांनी, नरदेहाचे आयुष्य लाभले असून विषयाच्या प्रयासानें वेडेपीर बनून उगाच कां घामाघूम व्हावे ? ४३.
नरदेहाऐसें निधान । अनायासें लाधलें जाण ।
सांडीं सांडीं अभिमान । तेणें समाधान पावसी ॥४४॥
सांडीं सांडीं अभिमान । तेणें समाधान पावसी ॥४४॥
नरदेहासारखा ठेवा अनायासानें लाभला आहे. तेव्हां अभिमान अगदी सोडून दे. तरच तुला समाधान प्राप्त होईल ४४.
पुढती नरदेहाची प्राप्ती । होईल येथ नाहीं युक्ति ।
यालागीं सांडूनि विषयासक्ती । भावें श्रीपति भजावा ॥४५॥
यालागीं सांडूनि विषयासक्ती । भावें श्रीपति भजावा ॥४५॥
ह्यानंतर पुन्हा नरदेह प्राप्त होईलच अशी कांही खात्री नाहीं; ह्याकरतां विषयासक्ति सोडून देऊन भक्तिभावानें श्रीहरीचेंच भजन करावें ४५.
कलियुगीं सुगम साधन । न लगे योग याग त्याग दान ।
करितां निर्लज्ज हरिकीर्तन । चारी मुक्ति चरण वंदिती ॥४६॥
करितां निर्लज्ज हरिकीर्तन । चारी मुक्ति चरण वंदिती ॥४६॥
कलियुगांतले साधन अगदी सोपे आहे. योग नको, याग नको, त्याग नको की दान नको. निर्लज्जपणानें हरिकीर्तन केले की, चारीही मुक्ति येऊन पायीं लागतात ४६.
इटेसाठीं परीस पालटे । येतां कां मानिती वोखटें ।
तैसा कीर्तनाचेनि नेटेंपाटें । देवो भेटे प्रत्यक्ष ॥४७॥
तैसा कीर्तनाचेनि नेटेंपाटें । देवो भेटे प्रत्यक्ष ॥४७॥
वीट देऊन त्याच्या मोबदल्यात जर परीस मिळाला, तर त्यांत वाईट कां वाटावें ? त्याप्रमाणें कीर्तनाच्या जोरावर प्रत्यक्ष देव भेटत असतो हे लक्षात ठेवावें ४७.
एका जनार्दनु म्हणे । नश्वर देहाचेनि साधनें ।
जनीं जनार्दनु होणें । हे मुद्रा तेणें लाविली ॥४८॥
जनीं जनार्दनु होणें । हे मुद्रा तेणें लाविली ॥४८॥
एकाजनार्दन म्हणतो, नश्वर देहाच्या साधनानेंच जनांत जनार्दन व्हावे, ही मुद्रा त्यानें लावून दिली ४८.
एका जनार्दना शरण । तंव जनार्दनु झाला एक एकपण ।
जैसें सुवर्ण आणि कंकण । दों नांवीं जाण एक तें ॥४९॥
जैसें सुवर्ण आणि कंकण । दों नांवीं जाण एक तें ॥४९॥
एका जनार्दनाला शरण गेला. तोच जनार्दन एकपणानें एका झाला, ज्याप्रमाणें सोनें आणि कंकण ह्या दोन्ही नांवांनी ते एकच असते ४९.
तोचि एका एकादशीं । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवासी ।
अवधूत सांगे यदूसी । गुरूपदेशीं उपदेशु ॥६५०॥
अवधूत सांगे यदूसी । गुरूपदेशीं उपदेशु ॥६५०॥
एकादश स्कंधामध्यें श्रीकृष्णानें जो गुरूपदेश उद्धवाला सांगितला व अवधूतानें जो यदूला सांगितला, तोच गुरूपदेश जनार्दनरूप एकनाथ सांगत आहे ६५०.
इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे यदुअवधूतेतिहासे एकाकारटीकायां सप्तमोऽध्यायः ॥७॥
(ह्याप्रमाणें श्रीमद्‌भागवत महापुराणाच्या एकादशस्कंधांतील श्रीकृष्ण-उद्धवसंवादामधील यदु-अवधूत इतिहासावरील एकनाथकृत टीकेचा सातवा अध्याय संपूर्ण झाला.)
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ॥७४॥ ओव्या ॥६५०॥
ॐ तत्सत्- श्रीकृष्णार्पणमस्तु.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...