मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ ओव्या १0१ ते २००
शास्त्रश्रवणें दृढ 'ज्ञान' । मननाभ्यासें होय 'विज्ञान' ।
या दोंहींची जाणोनि खूण । ब्रह्मसंपन्न तूं होसी ॥२॥
शास्त्रश्रवणानें दृढज्ञान होते, मननाभ्यासानें ज्ञानाचें विज्ञान होते, ह्या दोहोंचे स्वरूप लक्षात घेशील तेव्हां तूं ब्रह्मस्वरूप होशील २.
ऐसिया स्वार्थाचेनि लवलाहें । अविश्रम भजावे तुझे पाये ।
म्हणसी 'वोढवतील अंतराये । त्यासी काये करावें' ॥३॥
म्हणसी 'वोढवतील अंतराये । त्यासी काये करावें' ॥३॥
'ह्याप्रमाणें स्वहिताकरतां तुझ्या पायांचे अखंड भजन करीत राहावें; पण त्यांत विघ्न येईल तेव्हां काय करावें ?' असें म्हणशील तर (सांगतों ऐक) ३.
सांडोनि दांभिक लौकिक । त्यजोनियां फळाभिलाख ।
जो मज भजे भाविक । विघ्न देख त्या कैंचें ॥४॥
जो मज भजे भाविक । विघ्न देख त्या कैंचें ॥४॥
दांभिकपणा आणि लौकिक सोडून, फलाभिलाषाचा त्याग करून जो भक्त माझे भजन करतो, त्याला विघ्न कशाचें ? ४
त्याच्या विघ्ननाशासी देख । करीं चक्राची लखलख ।
घेऊनि पाठिसी अचुक । उभा सन्मुख मी असें ॥५॥
घेऊनि पाठिसी अचुक । उभा सन्मुख मी असें ॥५॥
त्याच्या विघ्नाच्या नाशासाठी हे लखलखीत चक्र हातामध्यें धारण करून त्याच्या पाठीमागें व समोर मी उभा असतों ५.
यापरी गा उद्धवा । जो मज भजे निजभावा ।
त्यासी विघ्न करावया देवां । नव्हे उठावा मज असतां ॥६॥
त्यासी विघ्न करावया देवां । नव्हे उठावा मज असतां ॥६॥
उद्धवा ! ह्याप्रमाणें निजभावानें जो माझें भजन करतो, त्याला विघ्न करावयाला, मी असतांना देवांनासुद्धा प्राज्ञा नाहीं ६.
एवं ब्रह्मसंपन्न जाहलियावरी । आत्मा तूंचि चराचरीं ।
जंगमीं आणि स्थावरीं । सुरासुरीं तूंचि तूं ॥७॥
जंगमीं आणि स्थावरीं । सुरासुरीं तूंचि तूं ॥७॥
तात्पर्य तूं ब्रह्मस्वरूप झाल्यानंतर चराचरांतील आत्मा तूंच होऊन राहशील. स्थावरांत काय, जंगमांत काय आणि देवदानवांत काय, सारा तूंच तूं ७.
तुजहूनि कांहीं । अणुभरी वेगळें नाहीं ।
तेथ विघ्न कैंचें कायी । तुझ्या ठायीं बाधील ॥८॥
तेथ विघ्न कैंचें कायी । तुझ्या ठायीं बाधील ॥८॥
तुझ्याशिवाय एक अणुभरसुद्धा वेगळे असे काही राहाणार नाही, तेव्हां तुझ्या ठिकाणी विघ्न येऊन कसें बाधा करील ? ८.
ब्रह्मादिकांसी जो ग्रासी । त्या काळाचा तूं आत्मा होसी ।
पाठी थापटून हृषीकेशी । उद्धवासी सांगतु ॥९॥
पाठी थापटून हृषीकेशी । उद्धवासी सांगतु ॥९॥
ब्रह्मादिकांनाहीं ग्रासून टाकणारा जो काळ, त्याचाही तूं आत्मा होऊन राहशील. ह्याप्रमाणें श्रीकृष्णांनी पाठ थोपटून उद्धवाला सांगितले ९.
ऐशी बाध्यबाधकता फिटली । संकल्पकल्पना तुटली ।
ब्रह्मानंदें पाहांट फुटली । वाट मोडली कर्माची ॥११०॥
ब्रह्मानंदें पाहांट फुटली । वाट मोडली कर्माची ॥११०॥
ह्याप्रमाणें बाध्यबाधकताच नाहीशी होऊन जाते, संकल्पकल्पना बंद पडते, ब्रह्मानंदाची पहाट होते, आणि कर्माची वाट मोडून जाते ११०.
ऐसा ब्रह्मानुभवी जो देख । कर्म तेथ होय रंक ।
वेद तयाचे सेवक । विधिविवेक कामारी ॥११॥
वेद तयाचे सेवक । विधिविवेक कामारी ॥११॥
असा जो ब्रह्मानुभवी होतो, त्याच्यासमोर कर्म हें रंक म्ह. निःसत्त्व होऊन जाते; वेद हे त्याचे सेवक होतात; आणि विधिविवेक कामाठी बनतात ११.
हेंचि किती सांगो कायी । मी त्याचा आज्ञाधारक पाहीं ।
प्रतिष्ठिती जे जे ठायीं । तेथ पाहीं प्रगटतु ॥१२॥
प्रतिष्ठिती जे जे ठायीं । तेथ पाहीं प्रगटतु ॥१२॥
हें तुला किती आणि काय सांगावें ? मीही त्याचा आज्ञाधारक होऊन राहातो. असे भक्त ज्या ज्या ठिकाणी माझी प्रतिष्ठा करतात, त्या त्या ठिकाणी मला प्रगट व्हावे लागते १२.
वचनमात्रासाठीं । प्रगटलों कोरडे काष्ठीं ।
दुर्वासा वाइला पाठीं । त्वांही दिठीं देखिलें ॥१३॥
दुर्वासा वाइला पाठीं । त्वांही दिठीं देखिलें ॥१३॥
भक्तवचन खरे करण्यासाठी नरसिंहावतारामध्यें मला वाळलेल्या लांकडांत प्रगट व्हावे लागले, दुर्वासाला तर पाठीवर वाहून नेलेलें तूं आपल्या डोळ्यांनी पाहिलेच आहेस १३.
म्हणसी 'देव ज्याचा आज्ञाधारु । कर्म त्याचें होय किंकरु ।
तरी ज्ञाते यथेष्टाचारु । विषयीं साचारु विचरती' ॥१४॥
तरी ज्ञाते यथेष्टाचारु । विषयीं साचारु विचरती' ॥१४॥
आतां तूं म्हणशील की, देव ज्याचा आज्ञाधारक झाला, त्याचे कर्म हे सहजच किंकर होणार; मग ज्ञाते हे विषयामध्यें पाहिजे तसा स्वेच्छाचार करीत राहातील ! १४.
ज्ञात्यासी स्वेच्छा विषयाचरण । सर्वथा न घडे गा जाण ।
तेही विषयींचें लक्षण । सावधान परियेसीं ॥१५॥
तेही विषयींचें लक्षण । सावधान परियेसीं ॥१५॥
(त्याविषयी सांगतो ऐक) ज्ञात्यांना स्वेच्छ-विषयाचरण कधीही घडणार नाही. त्याचे कारणही सांगतो ते लक्ष देऊन ऐक १५.
ज्यासी दग्धपटअ भिमान । मिथ्या प्रपंचाचें भान ।
मृषा विषयांचें दर्शन । विषयाचरण त्या नाहीं ॥१६॥
मृषा विषयांचें दर्शन । विषयाचरण त्या नाहीं ॥१६॥
ज्याचा अभिमान दग्ध झालेल्या वस्त्राप्रमाणें असतो, त्याला प्रपंचाचे भान मिथ्या असून विषयांचे दर्शनही मिथ्याच वाटते. म्हणून त्याला विषयाचरणही नसतेच १६.
जयासी प्रपंचाची आवडी । विषयाची अतिगोडी ।
यथेष्टाचरणाची वोढी । पडे सांकडी तयासी ॥१७॥
यथेष्टाचरणाची वोढी । पडे सांकडी तयासी ॥१७॥
ज्याला प्रपंचाची आवड असते, विषयांची अतिशय गोडी असते, त्यालाच मनसोक्त आचरणाकडे ओढ असते, तोच संसारसंकटांत सांपडतो १७.
ज्ञातयाच्या ठायीं । सत्यत्वें विषयो नाहीं ।
मा भोगावया कायी । अभिलाषी पाहीं तो होईल ॥१८॥
मा भोगावया कायी । अभिलाषी पाहीं तो होईल ॥१८॥
परंतु ज्ञात्याला विषयाच्या ठिकाणी सत्यमति नसते, त्यामुळें तो विषयभोगांत कसा लुब्ध होईल ? १८.
आतां ज्ञातयाचें कर्म । ऐक सांगों त्याचें वर्म ।
नातळतां मनोधर्म । क्रियाकर्म आचरती ॥१९॥
नातळतां मनोधर्म । क्रियाकर्म आचरती ॥१९॥
आतां ज्ञात्याच्या कर्मांतील मर्म सांगतो ते ऐक. ज्ञाते हें मनोधर्माला न शिवतां साऱ्या क्रिया आणि सारे धर्म आचरण करीत असतात १९.
दोषबुद्ध्योभयातीतो निषेधान्न निवर्तते ।
गुणबुद्ध्या च विहितं न करोति यथार्भकः ॥ ११ ॥
गुणबुद्ध्या च विहितं न करोति यथार्भकः ॥ ११ ॥
[ श्लोक ११]-जो माणूस गुणदोषबुद्धीच्या पलीकडे जातो, तो लहान मुलाप्रमाणे सदोष म्हणून निषिद्ध कर्मे टाकून देत नाही की गुणबुद्धीने विहित कर्मे करीत नाही. (११)
गुणदोषातीत ज्ञाता । तो निषेधीं न वर्ते सर्वथा ।
परी भ्यालेपण चित्ता । नाहीं तत्वतां तयासी ॥१२०॥
परी भ्यालेपण चित्ता । नाहीं तत्वतां तयासी ॥१२०॥
गुणदोषातीत झालेला ज्ञाता भलत्याच रीतीनें कधीही वागत नसतो; पण त्याच्या चित्ताला भित्रेपणाही कधी ठाऊक नसतो १२०.
तो विहितही कर्म करी । तेथ गुणत्वें बुद्धि न धरीं ।
कुलालचक्राचियेपरी । पूर्वसंस्कारीं वर्तत ॥२१॥
कुलालचक्राचियेपरी । पूर्वसंस्कारीं वर्तत ॥२१॥
तो विहित कर्मही करतो; पण हे मी चांगले केले, अशी गुणबुद्धीही धरीत नाही. कुंभाराच्या चाकाप्रमाणें पूर्वप्रारब्धानुसार तो वागत असतो २१.
संकल्पु नाहीं वृत्तीं । हेतु स्फुरेना चित्तीं ।
ऐसीं कर्में ज्ञाते करिती । शरीरस्थितीं केवळ ॥२२॥
ऐसीं कर्में ज्ञाते करिती । शरीरस्थितीं केवळ ॥२२॥
वृत्तींत संकल्प उठत नाही, चित्तांत हेतु स्फुरत नाही, अशी केवळ शरिरानेंच ज्ञाते कर्मे करीत असतात २२.
तेथ सत्कर्म सिद्धी गेलें । तेणें फुगेना म्यां हें केलें ।
अथवा माझारीं विकळ पडिलें । तेणें तगमगिलेंपण नाहीं ॥२३॥
अथवा माझारीं विकळ पडिलें । तेणें तगमगिलेंपण नाहीं ॥२३॥
म्हणून सत्कर्म केलेले सिद्धीला गेले तर 'हे मी केले' असे म्हणून तो फुगत नाही. किंवा मध्येंच तें बंद पडले, तरी त्याबद्दल त्याला तगमग वाटत नाही. २३.
निद्रितामागें बैसला वाघु । अथवा पुढें आला स्वर्गभोगु ।
त्यासी नाहीं रागविरागु । तैसा लागु ज्ञात्याचा ॥२४॥
त्यासी नाहीं रागविरागु । तैसा लागु ज्ञात्याचा ॥२४॥
झोपी गेलेल्याच्या पाठीमागें वाघ बसला किंवा समोर स्वर्गभोग येऊन राहिला, तर त्याची त्याला भीतीही वाटत नाहीं व प्रीतीही उपजत नाही, त्याप्रमाणेच ज्ञात्यांची स्थिति असते २४.
गुणदोषीं चित्तवृत्ती । सांडोनिया सहजस्थिती ।
बाळकें जेवीं क्रीडती । तैशी स्थिति ज्ञात्याची ॥२५॥
बाळकें जेवीं क्रीडती । तैशी स्थिति ज्ञात्याची ॥२५॥
गुण किंवा दोष कांहीं एक मनांत न आणतां मुले जशी सहजगत्या खेळत असतात, त्याचप्रमाणें ज्ञात्यांची स्थिति असते २५.
'अभिमानें कर्मप्राप्ती । त्या अभिमानातें त्यागिती ।
मग निरभिमानें केवीं वर्तती । कर्मस्थिती त्यां न घडे' ॥२६॥
मग निरभिमानें केवीं वर्तती । कर्मस्थिती त्यां न घडे' ॥२६॥
'कर्मप्राप्ति अभिमानानें घडत असते, तो अभिमानच जर ते सोडून देतात, तर निरभिमानानें ते कसे वागतात ? कर्म म्हणून त्यांजकडून घडावयाचेंच नाही' २६.
ऐसा विकल्पु जरी करिसी । ते स्थिति न कळे इतरांसी ।
निरभिमानता स्वानुभवेंसी । केवीं येरासी कळेल ॥२७॥
निरभिमानता स्वानुभवेंसी । केवीं येरासी कळेल ॥२७॥
असा जर तूं विकल्प मनांत आणशील, तर सांगतों की, ही स्थिति इतरांना कळण्यासारखी नव्हे, निरभिमानपणा हा स्वतःचा अनुभव असतो, इतरांना तो कसा कळणार ? २७.
देह प्रारब्धाचेनि मेळें । स्वभावें सर्व कर्मीं चळे ।
तेथ अज्ञानाचेनि बळें । अभिमानु खवळे 'मी कर्ता' ॥२८॥
तेथ अज्ञानाचेनि बळें । अभिमानु खवळे 'मी कर्ता' ॥२८॥
प्रारब्धानुसार देह सहजगत्या साऱ्या कर्माची हालचाल करीत असतो, पण अज्ञानाच्या जोरामुळें अभिमान बोकाळतो, आणि 'मी कर्ता' असे म्हणू लागतो २८.
तेथ गुरुवाक्य-अनुवृत्ती । अभ्यासूनि यथा निगुतीं ।
अज्ञानेंसहित निरसिती । अभिमानस्थिति निजबोधें ॥२९॥
अज्ञानेंसहित निरसिती । अभिमानस्थिति निजबोधें ॥२९॥
त्या वेळी गुरुवचनाच्या अनुवृत्तीनें यथोचित अभ्यास करून ज्ञातेजन अज्ञानासहवर्तमान अभिमानाचे निरसन करतात २९.
शेष-प्रारब्धाचेनि मेळें । निरभिमानें देह चळे ।
ज्ञाते कर्में करिती सकळें । जाण केवळें शरीरें ॥१३०॥
ज्ञाते कर्में करिती सकळें । जाण केवळें शरीरें ॥१३०॥
तेव्हां शेष राहिलेल्या प्रारब्धानुसार निरभिमानानें त्यांचा देह वागत असतो. अर्थात् ज्ञानसंपन्न लोकांची सारी कर्मे केवळ शरीरमात्रानेंच होत असतात १३०.
केवळ शरीरें कर्में होतीं । तींच 'अहेतुक' बोलिजेती ।
अर्भकदृष्टांतें उपपत्ती । हेचि स्थिति सांगितली ॥३१॥
अर्भकदृष्टांतें उपपत्ती । हेचि स्थिति सांगितली ॥३१॥
आणि केवळ शरीरमात्रानेंच कर्में घडतात त्यांनाच 'अहेतुक' असे म्हणतात. बालकाची उपमा देऊन ह्या स्थितीचे लक्षण वर सांगितले ३१.
निरभिमानाचीं लक्षणें । कृष्ण उद्धवातें ऐक म्हणे ।
येरु आनंदला अंतःकरणें । सादरपणें परिसतु ॥३२॥
येरु आनंदला अंतःकरणें । सादरपणें परिसतु ॥३२॥
कृष्ण उद्धवाला म्हणाला, "आतां निरभिमानाची लक्षणे सांगतों ऐक." तेव्हां उद्धवाला मनापासून आनंद झाला, आणि तो लक्ष देऊन ऐकू लागला ३२.
सर्वभूतसुहृच्छान्तो ज्ञानविज्ञाननिश्चयः ।
पश्यन्मदात्मकं विश्वं न विपद्येत वै पुनः ॥ १२ ॥
पश्यन्मदात्मकं विश्वं न विपद्येत वै पुनः ॥ १२ ॥
[श्लोक १२]-ज्याने श्रुतींच्या तात्पर्याचे यथार्थ ज्ञान प्राप्त करून त्याचा अनुभवही घेतला आहे, तो सर्व प्राण्यांचा अकारण मित्र होतो आणि त्याच्या वृत्ती नेहमीच शांत राहातात सर्व दृश्य विश्वाला तो माझेच स्वरूप समजतो म्हणून त्याला जन्ममृत्यू असत नाहीत. (१२)
पहिलें शास्त्रश्रवणें 'ज्ञान' । तदनुभवें होय 'विज्ञान' ।
ऐसा ज्ञानविज्ञानसंपन्न । निरभिमान तो होय ॥३३॥
ऐसा ज्ञानविज्ञानसंपन्न । निरभिमान तो होय ॥३३॥
प्रथम शास्त्रश्रवणानें 'ज्ञान' उत्पन्न होते; त्या ज्ञानाच्या अनुभवानें 'विज्ञान' प्राप्त होते. असा ज्ञानविज्ञानानें संपन्न झाला म्हणजे तो निरभिमान होतो ३३.
साचचि निरभिमानता । जरी आली होय हाता ।
तरी 'शांति' तेथ सर्वथा । उल्हासता पैं पावे ॥३४॥
तरी 'शांति' तेथ सर्वथा । उल्हासता पैं पावे ॥३४॥
ह्याप्रमाणें खरी खरी निरभिमानता हातास चढली म्हणजे त्याच्या ठिकाणी 'शांति' उल्हसित होत असते ३४.
दाटूनि निश्चळ होणें । कां दांत चावूनि साहणें ।
ते 'शांति' ऐसें कोण म्हणे । आक्रोशपणें साहातु ॥३५॥
ते 'शांति' ऐसें कोण म्हणे । आक्रोशपणें साहातु ॥३५॥
जुलमानें चित्त निश्चल करण्याचा प्रयत्न करणे, किंवा दांतओंठ चावून परापकार सहन करणे, त्याला शांति असें कोण म्हणेल ? आक्रोशानें सहनशीलता आंगी आणणे ही कांही शांति नव्हे ३५.
'शांति' म्हणिजे ते ऐशी । सागरीं अक्षोभ्यता जैसी ।
चढ वोहट नाहीं तिसी । सर्वदेशी सर्वदा ॥३६॥
चढ वोहट नाहीं तिसी । सर्वदेशी सर्वदा ॥३६॥
शांति म्हटली म्हणजे ती अशी असली पाहिजे की, जसा कांहीं क्षुब्ध न होणारा समुद्र ! त्याला केव्हांही आणि कोठेही वाढ व तूट नाहीं ३६.
नाना सरितांचे खळाळ । आणूनि घालिती समळ जळ ।
तो तिळभरी नव्हे डहुळ । अति निर्मळ निजांगें ॥३७॥
तो तिळभरी नव्हे डहुळ । अति निर्मळ निजांगें ॥३७॥
शेकडों नद्या गढूळ पाण्याचे लोंढेच्या लोंढे आणून समुद्रांत घालीत असतात, पण तो तिळभरसुद्धा गढूळ होत नाही. तो स्वतः अगदी निर्मळ असतो तसाच असतो ३७.
तैशी नानाभूतविषमता । स्वार्थविरोधें अंगीं आदळतां ।
पालटू नव्हे ज्याच्या चित्ता । ते जाण सर्वथा 'निजशांति' ॥३८॥
पालटू नव्हे ज्याच्या चित्ता । ते जाण सर्वथा 'निजशांति' ॥३८॥
त्याप्रमाणें स्वार्थाला विरोध करणारी अशी नानाभूतविषमता अंगी आदळली, तरी ज्याच्या चित्तांत यत्किंचितही पालट होत नाही, तीच 'खरी शांति' होय ३८.
ऐसी शांति ज्यासी देखा । तोचि सर्वभूतांचा सखा ।
आवडता सर्व लोकां । 'सुहृद' तो कां सर्वांचा ॥३९॥
आवडता सर्व लोकां । 'सुहृद' तो कां सर्वांचा ॥३९॥
अशी शांति ज्याला प्राप्त होते, तोच सर्व प्राणिमात्रांचा खरा सखा होय; सर्व लोकांचा आवडता तोच; आणि सर्वांचा 'सुहृद'ही तोच ३९.
नवल सख्यत्वाची परी । सर्वस्व दे निजमैत्रीं ।
स्वार्थीं वंचनार्थ न करी । कृपापात्रीं उपदेशु ॥१४०॥
स्वार्थीं वंचनार्थ न करी । कृपापात्रीं उपदेशु ॥१४०॥
त्याच्या सख्यत्वाचा प्रकारही मोठा नवलाचा आहे. तो आपल्या मैत्रीसाठी सर्वस्व अर्पण करतो; तो आपला स्वार्थ साधण्यासाठी कोणाला फसवीत नाहीं; कृपापात्र असेल त्यालाच उपदेश करीत असतो १४०.
अतर्क्य त्याची पाहती दिठी । मद्रूपें देखे सकळ सृष्टी ।
जगासी मज अभिन्न गांठी । निजदृष्टीं बांधली ॥४१॥
जगासी मज अभिन्न गांठी । निजदृष्टीं बांधली ॥४१॥
त्याची पाहाण्याची दृष्टि मोठी अतर्क्य असते, त्याच्या दृष्टीला सारी सृष्टि मद्‌रूपच दिसते. त्यानें आपल्या दृष्टीनें जगाची व माझी अभिन्न गांठ बांधलेली असते ४१.
मग तो जेउतें पाहे । तेउता मीचि तया आहें ।
तो जरी मातें न पाहे । तें न पाहणेंही होये मीचि त्याचें ॥४२॥
तो जरी मातें न पाहे । तें न पाहणेंही होये मीचि त्याचें ॥४२॥
मग तो जिकडे जिकडे पाहातो, तिकडे तिकडे त्याला मीच असतो. त्यानें जरी मला पाहिले नाही, तरी त्याचे ते न पाहाणेही मीच होतो ४२.
त्याची पाहती जे दिठी । ते मीचि होये जगजेठी ।
ऐशी तया मज एक गांठी । सकळ सृष्टीसमवेत ॥४३॥
ऐशी तया मज एक गांठी । सकळ सृष्टीसमवेत ॥४३॥
त्याची पाहाणारी जी दृष्टि, ती मीच स्वतः होतो. अशी सर्व सृष्टीसहवर्तमान त्याची व माझी एक गट्टी जमून राहते ४३.
अवघें जगचि मी होये । तेव्हां 'तो मी' हे भाष जाये ।
ऐसा तो मजमाजीं समाये । समसाम्येंसमत्वें ॥४४॥
ऐसा तो मजमाजीं समाये । समसाम्येंसमत्वें ॥४४॥
सारे जगच मी होऊन राहिलों म्हणजे 'तो' व 'मी' हे शब्दच नाहींसे होतात. असा तो सर्वत्र समदृष्टीच्या योगानें एकात्मतेनेंच माझ्यामध्यें राहतो ४४.
सांडोनियां मनोधर्म । ऐसा ज्यासी मी झालों सुगम ।
त्यासी पुढती कैंचें जन्म । दुःख दुर्गम ज्याचेनीं ॥४५॥
त्यासी पुढती कैंचें जन्म । दुःख दुर्गम ज्याचेनीं ॥४५॥
अशा प्रकारे मनोधर्मच सोडल्यामुळें ज्याला मी सुगम होतो, त्याला पुढे ज्याच्या योगानें दुर्धर दुःख भोगावे लागते, तो जन्म कसा येईल ? ४५.
मातेच्या उदरकुहरीं । रजस्वलेच्या रुधिरामाझारीं ।
पित्याचेनि रेतद्वारीं । गर्भसंचारी संसरण ॥४६॥
पित्याचेनि रेतद्वारीं । गर्भसंचारी संसरण ॥४६॥
मातेच्या उदररूपी गुहेमध्यें रजस्वलेच्या रुधिरांत पित्याच्या रेतद्वारानें गर्भसंचार होऊन संसाराला आरंभ होतो ४६.
जे मातेच्या उदरीं । जंतु नाकीं तोंडीं उरीं शिरीं ।
विष्ठामूत्राचे दाथरीं । नवमासवरी उकडिजे ॥४७॥
विष्ठामूत्राचे दाथरीं । नवमासवरी उकडिजे ॥४७॥
आईच्या पोटांत असलेले जंतु त्याच्या नाकातोंडांत, छातींत व मस्तकांत शिरतात, असा तो प्राणी नऊ महिनें विष्ठामूत्रामध्यें उकडून निघत असतो ४७.
जठराग्नीच्या तोंडीं । घालूनि गर्भाची उंडी ।
उकडउगकडूनि पिंडीं । गर्भकांडीं घडिजेति ॥४८॥
उकडउगकडूनि पिंडीं । गर्भकांडीं घडिजेति ॥४८॥
जठराग्नीच्या तोंडामध्यें गर्भाचा गोळा द्यावयाचा, आणि मग तो उकडून उकडून एक एक अवयव बनावयाचा ! ४८.
ते गर्भींचे वेदना । नानापरींची यातना ।
नको नको रघुनंदना । चिळसी मना येतसे ॥४९॥
नको नको रघुनंदना । चिळसी मना येतसे ॥४९॥
हे नारायणा ! ती गर्भातील वेदना, आणि तेथच्या नाना प्रकारच्या यातना, नकोत रे नकोत ! त्या ऐकूनच मनाला चिळस येते ४९.
अवघ्यांच्या शेवटीं । प्रसूतिवातु जो आटी ।
सर्वांगीं वेदना उठी । योनिसंकटीं देहजन्म ॥१५०॥
सर्वांगीं वेदना उठी । योनिसंकटीं देहजन्म ॥१५०॥
नंतर साऱ्यांच्या पाठीमागून प्रसूतिवायु म्हणून जो उठतो, त्यानें तर साऱ्या अंगाला विंचवाप्रमाणें वेदना उठतात, आणि मोठ्या संकटानें योनीतून देहाचा जन्म होतो १५०.
ऐसें अपवित्र जें जन्म । तें न पवतीच ते नरोत्तम ।
जींहीं ठाकिलें निजधाम । ते पुरुषोत्तम समसाम्यें ॥५१॥
जींहीं ठाकिलें निजधाम । ते पुरुषोत्तम समसाम्यें ॥५१॥
असा जो अपवित्र जन्म तो त्या उत्तम पुरुषांना कधींच प्राप्त होत नाही. ज्यांनी निजधाम प्राप्त करून घेतलेले असते, ते समदृष्टीच्या योगानें स्वतः पुरुषोत्तमस्वरूपच होतात १५१.
मी असतां पाठीपोटीं । त्यांसी काइशा जन्मगोठी ।
कळिकाळातें नाणिती दिठी । आले उठाउठी मद्रूपा ॥५२॥
कळिकाळातें नाणिती दिठी । आले उठाउठी मद्रूपा ॥५२॥
त्यांच्या मागे पुढे मीच असल्यावर त्यांना जन्माच्या गोष्टी कशाच्या ? ते कलिकाळाचीही पर्वा न करतां तत्काल मत्स्वरूपाला येऊन पोचतात ५२.
जेथ जन्म नाहीं जाहलें । तेथ मरण न लगतांचि गेलें ।
ऐसे भजोनि मातें पावले । भजनबळें मद्‌भक्त ॥५३॥
ऐसे भजोनि मातें पावले । भजनबळें मद्‌भक्त ॥५३॥
जेथे जन्मच नाहीसा झालेला असतो, तेथें मृत्युही रिकाम्या हातानें परत जातो. अशा प्रकारे माझे भक्त माझें भजन करून त्या भजनाच्या बळानेंच मला पावतात ५३.
कृष्ण उद्धवातें थापटी । म्हणे वेगें उठीं उठीं ।
हेचि हातवशी हातवटी । जन्मतुटी तेणें होय ॥५४॥
हेचि हातवशी हातवटी । जन्मतुटी तेणें होय ॥५४॥
इतकें बोलून कृष्णानें उद्धवाची पाठ थोपटली आणि म्हटले, 'चल ऊठ ऊठ लवकर, हीच युक्ति साध्य कर, म्हणजे हिनेंच जन्माची यातायात चुकेल ' ५४.
जैसें मेघमुखींचें उदक । वरिच्यावरी झेलिती चातक ।
तैसें कृष्णवचनांसी देख । उद्धवें मुख पसरिलें ॥५५॥
तैसें कृष्णवचनांसी देख । उद्धवें मुख पसरिलें ॥५५॥
मेघाच्या तोंडांतून आलेलें उदक चातक ज्याप्रमाणें वरच्यावर झेलून घेतो, त्याप्रमाणेच कृष्णाच्या भाषणालाही उद्धवानें तोंड पसरले ५५.
कां चंद्राकिरणीं चकोर । जेवीं अत्यंत सादर ।
तेवीं उद्धवाचा आदर । दिसे थोर हरिवचनीं ॥५६॥
तेवीं उद्धवाचा आदर । दिसे थोर हरिवचनीं ॥५६॥
किंवा चंद्रकिरणासाठी चकोर ज्याप्रमाणें अगदी उतावळे होतात, त्याप्रमाणेच हरीच्या भाषणावर उद्धवाचीही अतिशय आवड दिसू लागली ५६.
हो कां पक्षिणी देखोनि पिलें । जाणोनि चार्यांचे वेळे ।
सांडोनियां आविसाळें । मुख कोंवळें जेवीं पसरी ॥५७॥
सांडोनियां आविसाळें । मुख कोंवळें जेवीं पसरी ॥५७॥
किंवा पिलें पक्षिणीला पाहातांच चार्‍याची वेळ झाली हे जाणून ज्याप्रमाणें घरट्यांतून पुढे सरून आपली कोवळी तोंडे पसरतात ५७,
तेवीं देखोनि कृष्णमुख । उद्धवासी अत्यंत हरिख ।
श्रवणाचे मुखें देख । कृष्णपीयूष सेवित ॥५८॥
श्रवणाचे मुखें देख । कृष्णपीयूष सेवित ॥५८॥
त्याप्रमाणें कृष्णाचें मुख पाहून उद्धवाला अत्यंत आनंद झाला, आणि पाहा ! तो कानाच्याच मुखानें कृष्णामृत प्राशन करूं लागला ५८.
श्रीशुक उवाच -
इत्यादिष्टो भगवता महाभागवतो नृप ।
उद्धवः प्रणिपत्याह तत्त्वं जिज्ञासुरच्युतम् ॥ १३ ॥
इत्यादिष्टो भगवता महाभागवतो नृप ।
उद्धवः प्रणिपत्याह तत्त्वं जिज्ञासुरच्युतम् ॥ १३ ॥
[श्लोक १३]- श्रीशुक म्हणतात - परीक्षिता ! भगवान श्रीकृष्णांनी असा उपदेश केला, तेव्हा भगवद्‌भक्त उद्धवाने त्यांना नमस्कार करून तत्वज्ञान प्राप्त करून घेण्याच्या इच्छेने विचारले. (१३)
शुक म्हणे कौरवनाथा । कृपा उपजली भगवंता ।
उपदेशिलें महाभागवता । ज्ञानकथा निजबोधु ॥५९॥
उपदेशिलें महाभागवता । ज्ञानकथा निजबोधु ॥५९॥
शुकाचार्य म्हणतात हे परिक्षिति ! भगवंताला कृपाच उत्पन्न झाली, म्हणून त्यानें आपल्या महान् भक्ताला आत्मज्ञानाचा उपदेश केला ५९.
तें ऐकोनि उद्धव । श्रवणीं थोर उठी हांव ।
कैसें बोलिला ज्ञानगौरव । अतिअपूर्व श्रीकृष्ण ॥१६०॥
कैसें बोलिला ज्ञानगौरव । अतिअपूर्व श्रीकृष्ण ॥१६०॥
तो ऐकून उद्धवाची ऐकण्याची हांव वाढली. यावरून श्रीकृष्णाचें हें ज्ञानयुक्त किती अपूर्व होते ते पाहा ! ६०.
श्रीकृष्ण श्रीमुखें सांगे कोड । तें निरूपण अतिगोड ।
जीवीं उठली श्रवणचाड । नुल्लंघी भीड देवाची ॥६१॥
जीवीं उठली श्रवणचाड । नुल्लंघी भीड देवाची ॥६१॥
श्रीकृष्णानें स्वमुखानेंच आपले हृद्‌गत सांगितलेलें; ते निरूपण अत्यंत गोड; त्यामुळें ऐकण्याची इच्छा मनामध्यें वाढली; पण देवाची भीड मोडवली नाहीं ६१.
आवडीं कळवळे चित्त । घाली साष्टांग दंडवत ।
हात जोडोनि पुसत । प्रेमळ भक्त उद्धव ॥६२॥
हात जोडोनि पुसत । प्रेमळ भक्त उद्धव ॥६२॥
प्रेमानें उद्धवाचें चित्त सद्‌गदित झाले, त्यानें त्यास साष्टांग दंडवत घातला आणि तो प्रेमळ भक्त त्याला विचारूं लागला ६२.
श्रीउद्धव उवाच -
योगेश योगविन्यास योगात्मन्योगसम्भव ।
निःश्रेयसाय मे प्रोक्तस्त्यागः सन्न्यासलक्षणः ॥ १४ ॥
योगेश योगविन्यास योगात्मन्योगसम्भव ।
निःश्रेयसाय मे प्रोक्तस्त्यागः सन्न्यासलक्षणः ॥ १४ ॥
[श्लोक १४]-उद्धव म्हणाला - आपण योगेश्वर, सर्व योगांचे आधार, त्यांचे कारण आणि योगस्वरूप आहात माझ्या परम कल्याणासाठी आपण त्या संन्यासरूप त्यागाचा मला उपदेश केला आहे. (१४)
ऐकें योगियांच्या योगपती । योग्यांचा ठेवा तूं श्रीपती ।
योगीं प्रगट तूं योगमूर्ती । योग उत्पत्ती तुजपासीं ॥६३॥
योगीं प्रगट तूं योगमूर्ती । योग उत्पत्ती तुजपासीं ॥६३॥
उद्धव म्हणाला, हे योग्यांच्या योगिराजा ! तूं श्रीपति योग्यांचा ठेवा आहेस. तूं योगाची साक्षात् मूर्ति असून योगानेंच तूं प्रगट होतोस. साऱ्या योगांची उत्पत्ति तुझ्याचपासून ६३.
मज मोक्षासी कारण । त्यागु संन्यासलक्षण ।
बोलिलासी तो अति कठिण । परम दारुण हा त्यागु ॥६४॥
बोलिलासी तो अति कठिण । परम दारुण हा त्यागु ॥६४॥
आता मला मोक्ष लाभावा म्हणून तूं त्यागाचे व संन्यासाचे लक्षण सांगितलेस. पण हा त्याग अतिशय कठिण व परम दारुण आहे ६४.
त्यागोऽयं दुष्करो भूमन् कामानां विषयात्मभिः ।
सुतरां त्वयि सर्वात्मन्नभक्तैरिति मे मतिः ॥ १५ ॥
सुतरां त्वयि सर्वात्मन्नभक्तैरिति मे मतिः ॥ १५ ॥
[श्लोक १५]-परंतु हे अनंता ! जे लोक विषयांतच गुरफटले गेले आहेत, त्यांना विषयभोगांचा त्याग करणे अतिशय कठीण आहे हे सर्वस्वरूपा ! त्यातसुद्धा जे लोक आपल्याला विन्मुख आहेत, त्यांना तर हे सर्वथैव अशक्य आहे, असे माझे मत आहे. (१५)
पाहतां या त्यागाची रीती । मज तंव दुर्धरु गा श्रीपती ।
मग इतरांची येथ मती । कवण्या स्थितीं होईल ॥६५॥
मग इतरांची येथ मती । कवण्या स्थितीं होईल ॥६५॥
ह्या त्यागाची रीत पाहिली तर ती श्रीकृष्णा, मलासुद्धा अत्यंत दुर्घट वाटते. मग इतरांची त्यांत गति कशी होईल ? ६५.
कामु जयाच्या चित्तीं । विषयीं आसक्त मती ।
त्यासी या त्यागाची गती । नव्हें श्रीपति सर्वथा ॥६६॥
त्यासी या त्यागाची गती । नव्हें श्रीपति सर्वथा ॥६६॥
हे श्रीकृष्णा ! ज्यांच्या चित्तामध्यें काम आहे, ज्यांची बुद्धि विषयांत आसक्त झालेली आहे; त्यांना हा त्याग कधीच घडावयाचा नाहीं ६६.
तुझी कृपा जंव नव्हे । तंव तो अभक्तां केवीं करवे ।
त्यागु बोलिला जो देवें । तो सर्वांसी नव्हे सर्वथा ॥६७॥
त्यागु बोलिला जो देवें । तो सर्वांसी नव्हे सर्वथा ॥६७॥
तुझी कृपा जोपर्यंत झालेली नाही, तोपर्यंत हा त्याग अभक्तांच्या हातून कसा घडणार ? देवानें जो त्याग सांगितला, तो सर्वांना होण्यासारखा नाहीं ६७.
तूं सर्वात्मा असतां हृदयीं । चित्त प्रवेशेना तुझे ठायीं ।
तें आवरिलें असे विषयीं । नवल कायी सांगावें ॥६८॥
तें आवरिलें असे विषयीं । नवल कायी सांगावें ॥६८॥
अहो काय चमत्कार सांगावा ? तूं सर्वात्मा प्रत्यक्ष हृदयांत असतां त्या तुझ्यांत चित्त शिरत नाही, आणि ते विषयांत गुंतून पडते ! ६८.
ऐसे प्रपंची आसक्त । यालागीं विमुख झाले अभक्त ।
त्यांसी त्यागु नव्हे हा निश्चित । चित्त दुश्चित सर्वदा ॥६९॥
त्यांसी त्यागु नव्हे हा निश्चित । चित्त दुश्चित सर्वदा ॥६९॥
असे प्रपंचांत आसक्त झालेले असल्यामुळें अभक्त तुझ्याशी विन्मुख होतात, त्यांना खरोखर त्याग व्हावयाचाच नाही, कारण सदासर्वकाळ त्यांचे चित्त दूषित झालेले असते ६९.
त्यागु कां नव्हे म्हणसी । तें परिस गा हृषीकेशी ।
कठिणत्व जें त्यागासी । तें तुजपाशीं सांगेन ॥१७०॥
कठिणत्व जें त्यागासी । तें तुजपाशीं सांगेन ॥१७०॥
श्रीकृष्णा ! त्याग का होत नाहीं ? असें म्हणशील तर तेही सांगतों ऐक. त्याग करण्यामध्यें कठिण काय आहे, तेही तुझ्यापाशी कथन करतों १७०.
सोऽहं ममाहमिति मूढमतिर्विगाढः
त्वन्मायया विरचितात्मनि सानुबन्धे ।
तत्त्वञ्जसा निगदितं भवता यथाहं
संसाधयामि भगवन्ननुशाधि भृत्यम् ॥ १६ ॥
त्वन्मायया विरचितात्मनि सानुबन्धे ।
तत्त्वञ्जसा निगदितं भवता यथाहं
संसाधयामि भगवन्ननुशाधि भृत्यम् ॥ १६ ॥
[श्लोक १६]-हे प्रभो ! मीही आपल्या मायेने रचलेल्या देह आणि देहाशी संबंधित 'मीमाझे' या मिथ्या कल्पनेने प्रापंचिक वस्तूंमध्ये बुडून गेलो आहे म्हणून हे भगवन ! आपण ज्या संन्यासाचा मला उपदेश केला, त्याचे स्वरूप आपल्या या सेवकाला अशा प्रकारे समजावून सांगा की, मी सहजपणे ते आचरू शकेन. (१६)
तुझी माया विचित्र उपाधी । शरीरीं केली आत्मबुद्धी ।
आत्मीयें शरीरसंबंधीं । विपरीत सिद्धी वाढली ॥७१॥
आत्मीयें शरीरसंबंधीं । विपरीत सिद्धी वाढली ॥७१॥
तुझी माया ही विचित्र उपाधि आहे. ती शरीरामध्यें 'आत्मबुद्धि' उत्पन्न करते, आणि शरीरसंबंधी जेवढे काही आहे, तें सारें 'आत्मीय' म्ह. आपलें आहे असे भासविते ! याप्रमाणें विपरीत भावना वाढून गेली आहे ! ७१
'मी-माझें' वाढलें गाढ । तेणें मति झाली मूढ ।
गृहासक्ति लागली दृढ । त्यागु अवघड यालागीं ॥७२॥
गृहासक्ति लागली दृढ । त्यागु अवघड यालागीं ॥७२॥
'मी' आणि 'माझे' हेच माजून राहिल्यामुळें बुद्धि विचारशून्य होऊन घरादारावर अतिशय आसक्ति जडते; त्यामुळें त्याग हा अवघड होऊन बसतो ७२.
ऐशी ही बुद्धि विवळे । अप्रयासें तत्व आकळे ।
तैशी कृपा कीजे राउळें । दास गोपाळें तारावया ॥७३॥
तैशी कृपा कीजे राउळें । दास गोपाळें तारावया ॥७३॥
ती बुद्धि निर्मळ होईल, अनायासानें आत्मस्वरूप आकलन होईल अशी देवानें कृपा केली पाहिजे, तरच दास तरून जातील ७३.
ऐकें गा पुरुषोत्तमा । निजदासां आपुल्या आम्हां ।
सोडवी गा संसारश्रमा । आत्मयारामा श्रीकृष्णा ॥७४॥
सोडवी गा संसारश्रमा । आत्मयारामा श्रीकृष्णा ॥७४॥
हे पुरुषोत्तमा ! हे श्रीकृष्णा ! हे आत्मारामा ! ह्या आमच्यासारख्या आपल्या दासांना संसाराच्या यातनेंतून मुक्त कर ७४.
तुज सांडोनि हृषीकेशी । पुसों जावें आणिकांपासीं ।
तें नये माझिया मनासी । विषयीं सर्वांसी व्यापिलें ॥७५॥
तें नये माझिया मनासी । विषयीं सर्वांसी व्यापिलें ॥७५॥
हे श्रीकृष्णा ! तुला सोडून हे दुसऱ्या कोणाला विचारावयास जाणे माझ्या मनाला आवडत नाही. कारण साऱ्यांना विषयांनी ग्रासून सोडलें आहे ७५.
सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन आत्मनोऽन्यं
वक्तारमीश विबुधेष्वपि नानुचक्षे ।
सर्वे विमोहितधियस्तव माययेमे
ब्रह्मादयस्तनुभृतो बहिरर्थभावाः ॥ १७ ॥
वक्तारमीश विबुधेष्वपि नानुचक्षे ।
सर्वे विमोहितधियस्तव माययेमे
ब्रह्मादयस्तनुभृतो बहिरर्थभावाः ॥ १७ ॥
[श्लोक १७]-हे प्रभो ! आपण त्रिकालाबाधित सत्यस्वरूप, स्वयंप्रकाश व सर्वांचे आत्मा आहात हे प्रभो ! आत्मतत्त्वाचा उपदेश करणारा आपल्याव्यतिरिक्त देवतांमध्येसुद्धा मला दुसरा कोणी दिसत नाही कारण ब्रह्मदेव इत्यादी शरीराभिमानी देव आपल्या मायेने मोहित झालेले आहेत त्यामुळेच ते बाह्य विषयांना सत्य मानतात. (१७)
पुसों जावें ब्रह्मयासी । तो गुंतला सृष्टिकर्मासी ।
प्रजाउत्पत्ति मानसी । अहर्निशीं चिंतितु ॥७६॥
प्रजाउत्पत्ति मानसी । अहर्निशीं चिंतितु ॥७६॥
ब्रह्मदेवाला विचारावयाला जावें, तर तो सृष्टि उत्पन्न करण्यामध्यें गुंतलेला. रात्रंदिवस प्रजा उत्पन्न कशी करावी हीच त्याला विवंचना ७६.
जो आपुल्या निजस्वभावीं । सदा संसारु वाढवी ।
तो केवीं संसारु तोडवी । केलें न बुडवी सर्वथा ॥७७॥
तो केवीं संसारु तोडवी । केलें न बुडवी सर्वथा ॥७७॥
जो आपल्या अंगच्या स्वभावधर्माप्रमाणें सदासर्वदा संसार वाढवीत असतो, तो संसाराला तोडविणार कसा ? आपण केलेलें तो कधीच बुडविणार नाहीं ७७.
वाढों नेदी संसारासी । कोपु आला प्रजापतीसी ।
शापु दिधला नारदासी । ब्रह्म उपदेशी म्हणौनी ॥७८॥
शापु दिधला नारदासी । ब्रह्म उपदेशी म्हणौनी ॥७८॥
नारद ब्रह्मोपदेश करून संसार वाढू देईनासा झाला, म्हणून ब्रह्मदेवाला राग येऊन त्यानें नारदाला शाप दिला ७८.
ऐसे संसारी आसक्त । नित्य संसारयुक्त ।
त्यांसी पुसों न मनी चित्त । जाण निश्चित श्रीकृष्णा ॥७९॥
त्यांसी पुसों न मनी चित्त । जाण निश्चित श्रीकृष्णा ॥७९॥
श्रीकृष्णा ! असे संसाराच्या आसक्तीनें जे निरंतर त्यांत गढून गेलेले आहेत, त्यांना विचारावयाला मुळीच मन घेत नाहीं ७९.
पुसों जावें ऋषींप्रती । तंव ते सदा आपमती ।
आपुलें मत प्रतिष्ठिती । अन्यथा देती शापातें ॥१८०॥
आपुलें मत प्रतिष्ठिती । अन्यथा देती शापातें ॥१८०॥
बरे, ऋषींना विचारावयास जावे, तर ते सदा सर्वकाल स्वमताभिमानी ! आपलेच मत स्थापन करूं पाहातात; आणि त्यांच्या विरुद्ध जरा कोणी बोलले की, त्याला शाप देतात ! १८०.
जीवीं धरोनि अर्थासक्ती । शिष्यांतें उपदेशिती ।
विषयो धरोनियां चित्तीं । जीविकावृत्तीं उपदेशु ॥८१॥
विषयो धरोनियां चित्तीं । जीविकावृत्तीं उपदेशु ॥८१॥
मनांत द्रव्याचा अभिलाष धरून जे शिष्यांना उपदेश देतात, त्यांच्या मनांतच विषय असल्यामुळे, तो उपदेश म्हणजे पोट भरण्याचे एक साधन होय ८१.
गुरूसीच विषयासक्ती । तेथ शिष्यासी कैंची विरक्ती ।
ऐशियासी जे पुसती । ते भ्रंशती स्वार्थातें ॥८२॥
ऐशियासी जे पुसती । ते भ्रंशती स्वार्थातें ॥८२॥
गुरूलाच जर विषयासक्ति, तर शिष्याला विरक्ति येणार कोठून ? अशाला जे विचारावयाला जातात, ते स्वार्थाला मुकतात ८२.
सत्यस्वरूप स्वप्रकाश । आत्मा तूं अविनाश ।
युक्तिप्रयुक्तीं उपदेश । विकल्पनिरास जाणसी ॥८३॥
युक्तिप्रयुक्तीं उपदेश । विकल्पनिरास जाणसी ॥८३॥
तूं सत्यस्वरूप, स्वयंप्रकाश, सर्वात्मा व अविनाशी असा असल्यामुळें युक्तिप्रयुक्तीनें उपदेश कसा करावा व विकल्पाचा निरास कसा करून टाकावा हें तूंच जाणतोस ८३.
ब्रह्मज्ञानाचा वक्ता । तुजवेगळा श्रीकृष्णनाथा ।
न दिसे गा सर्वथा । मज पाहतां त्रिलोकीं ॥८४॥
न दिसे गा सर्वथा । मज पाहतां त्रिलोकीं ॥८४॥
हे श्रीकृष्णनाथा ! ब्रह्मज्ञानाचा उपदेश करण्यास समर्थ असा तुझ्याशिवाय मला त्रिभुवनांत कोणी दिसत नाहीं ८४.
एवं आत्मा तूं तत्वतां । तूंचि आत्मज्ञानदाता ।
आत्मबोधीं संस्थापिता । कृष्णनाथा तूं एकु ॥८५॥
आत्मबोधीं संस्थापिता । कृष्णनाथा तूं एकु ॥८५॥
अशा प्रकारे कृष्णा ! खरोखर आत्मा असा तूंच आहेस, आत्मज्ञान देणाराही तूंच, आत्मबोधामध्यें स्थिर करणाराही एक तूंच आहेस ८५.
तस्माद्‌भवन्तमनवद्यमनन्तपारं
सर्वज्ञमीश्वरमकुण्ठविकुण्ठधिष्ण्यम् ।
निर्विण्णधीरहमु हे वृजिनाभितप्तो
नारायणं नरसखं शरणं प्रपद्ये ॥ १८ ॥
सर्वज्ञमीश्वरमकुण्ठविकुण्ठधिष्ण्यम् ।
निर्विण्णधीरहमु हे वृजिनाभितप्तो
नारायणं नरसखं शरणं प्रपद्ये ॥ १८ ॥
[श्लोक १८]-भगवन ! आपण निर्दोष, अनन्त, सर्वज्ञ, नियन्ते, शक्तिमान आणि अविनाशी अशा वैकुंठधामाचे निवासी, तसेच माणसाचे नित्य सखा नारायण आहात म्हणूनच त्रिविध तापांनी पोळल्यामुळे विरक्त होऊन मी आपल्याला शरण आलो आहे. (१८)
यालागीं जी यादवपती । नित्य शुद्ध पवित्र मूर्ती ।
तुज मायामोहो नातळती । पवित्र ख्याती यालागीं ॥८६॥
तुज मायामोहो नातळती । पवित्र ख्याती यालागीं ॥८६॥
हे यादवश्रेष्ठा ! तूं नित्य, शुद्ध आणि पवित्रमूर्ति आहेस, म्हणून तुला मायामोह शिवत नाही, आणि म्हणून 'तूं पवित्र आहेस' अशी तुझी लोक कीर्ति गातात ८६.
गोंवळांचे उच्छिष्टकवळें । ज्याची पवित्रता न मैळे ।
तेणेंचि उच्छिष्टबळें । गोंवळें सकळें तारिलीं ॥८७॥
तेणेंचि उच्छिष्टबळें । गोंवळें सकळें तारिलीं ॥८७॥
गोपांच्या उच्छिष्ट घांसानें ज्याची पवित्रता भंग पावली नाही, उलट त्या उच्छिष्ट घांसानेंच गवळ्यांची पोरें तूं तारलींस ८७.
प्राणें शोषिलें पूतनेसी । तरी पवित्रता अधिक कैशी ।
तेणेंचि उद्धरिलें तिसी । दोषें दोषांसी तारकु ॥८८॥
तेणेंचि उद्धरिलें तिसी । दोषें दोषांसी तारकु ॥८८॥
पूतनेला प्राणांसहवर्तमान शोषून घेतलेंस, तरी तुझी पवित्रता कमी झाली नाही. कारण त्यामुळेच तिचा उद्धार झाला. अर्थात् दोषच दोषांना तारक झाले ! ८८.
करूनि कालीयमर्दन । मर्दिला त्याचा अभिमान ।
तरी मैळेना पवित्रपण । निर्विषें जाण तारिला ॥८९॥
तरी मैळेना पवित्रपण । निर्विषें जाण तारिला ॥८९॥
कालियासर्पाचे मर्दन करून त्याचा अभिमान नाहीसा केलास; तरी पवित्रता मोडली नाहीच. त्याला निर्विष करून त्याचा उद्धार केलास ८९.
रजक अपवित्र अत्यंत । आतळे तया अधःपात ।
त्यासी मारूनियां निश्चित । केला पुनीत सायुज्या ॥१९०॥
त्यासी मारूनियां निश्चित । केला पुनीत सायुज्या ॥१९०॥
रजक हा जातीनें अत्यंत हीन, तो अधःपातास जावयाचा; पण त्याला मारून पुनीत करून सायुज्यमुक्तीला पात्र केलेंस १९०.
करूनि गोपिकांसी निंद्य काम । तेणें त्या केल्या नित्य निष्काम ।
तेचि पवित्रता अनुत्तम । सायुज्यधाम पावल्या ॥९१॥
तेचि पवित्रता अनुत्तम । सायुज्यधाम पावल्या ॥९१॥
गोपीशी निंद्य भासणारे कर्म करूनच त्यांना निष्काम करून सोडलेंस. त्यामुळें त्या अत्यंत पवित्र होऊन सायुज्यसदनाला गेल्या ९१.
करितां सुकर्म कुकर्म । ज्याची पवित्रता अनुत्तम ।
यालागीं नामें 'पुरुषोत्तम' । अकर्तात्म निजबोधें ॥९२॥
यालागीं नामें 'पुरुषोत्तम' । अकर्तात्म निजबोधें ॥९२॥
सुकर्म असो की कुकर्म असो, करीत असतां पवित्रता निर्भेळ राहाते, म्हणूनच, म्हणजे अकर्तात्मबोधामुळेच तुला पुरुषोत्तम हे नाम पडले आहे ९२.
जो आकळे गुणांआंतु । त्यासी ते गुण करिती प्रांतु ।
त्या गुणांसी तुजमाजीं अंतु । यालागीं तूं 'अनंतु' सर्वथा ॥९३॥
त्या गुणांसी तुजमाजीं अंतु । यालागीं तूं 'अनंतु' सर्वथा ॥९३॥
त्रिगुणांमध्यें जो सांपडतो, त्याला ते गुण जखडून टाकतात. पण त्या गुणाचा तुझ्यामध्यें अंतच होऊन जातो, म्हणून तूं सर्वथा 'अनंत' आहेस ९३.
देशतः कालतः पार । तुज न करवेचि साचार ।
यालागीं अनंत तूं अपार । श्रुतींसी पार न कळेचि ॥९४॥
यालागीं अनंत तूं अपार । श्रुतींसी पार न कळेचि ॥९४॥
देशाच्यानें किंवा कालाच्यानें तुला कांही मर्यादा घालवत नाही, म्हणून तूं 'अनंत' व 'अपार' आहेस. श्रुतींना सुद्धा तुझा पार लागत नाहीं ९४.
तुज म्यां करावी विनंती । किती यावें काकुळती ।
तूं हृदयस्थ ज्ञानमूर्ती । जाणता त्रिजगतीं तूं एकु ॥९५॥
तूं हृदयस्थ ज्ञानमूर्ती । जाणता त्रिजगतीं तूं एकु ॥९५॥
तुला मी काय विनंति करावी आणि किती म्हणून काकुळतीला यावें ? तूं हृदयस्थ ज्ञानमूर्ति आहेस, त्यामुळें सार्‍या त्रैलोक्यांत जाणता असा काय तो तूंच एक ९५.
ज्ञान अज्ञान मायाशक्ती । ईश्वराआधीन गा असती ।
त्या ईश्वराची तूं ईश्वरमूर्ती । सत्यकीर्ति तूं श्रीकृष्णा ॥९६॥
त्या ईश्वराची तूं ईश्वरमूर्ती । सत्यकीर्ति तूं श्रीकृष्णा ॥९६॥
ज्ञान, अज्ञान ह्या मायाशक्ति, ह्या सार्‍या ईश्वराधीन आहेत. पण त्या ईश्वराचीही ईश्वरमूर्ति तूं आहेस. हे श्रीकृष्णा ! ही तुझी कीर्ति सत्य आहे ९६.
तूं सर्वांचा नियंता । सर्व करूनि अकर्ता ।
ऐसा 'ईश्वरु' तूं कृष्णनाथा । भोगूनि अभोक्ता तूं एकु ॥९७॥
ऐसा 'ईश्वरु' तूं कृष्णनाथा । भोगूनि अभोक्ता तूं एकु ॥९७॥
हे कृष्णनाथा ! सर्वांचा नियंता, सर्व करून अकर्ता व सर्व भोगून अभोक्ता असा ईश्वर तूंच एक आहेस ९७.
देशतः कालतः स्वभावेंसीं । नाशु न पावे ज्या स्थानासी ।
तेथींचा तूं निवासवासी । पूर्ण पूर्णांशी अवतारु ॥९८॥
तेथींचा तूं निवासवासी । पूर्ण पूर्णांशी अवतारु ॥९८॥
ज्या स्थानाचा देशानें किंवा कालानेही नाश होत नाही, तेथचा तूं रहिवाशी असून पूर्णाशाचा पूर्ण अवतार आहेस ९८
नराचें अविनाशस्थान । यालागी तूं 'नारायण' ।
तुझेनि जीवासी चळणवळण ।
तुझेनि जीवासी चळणवळण ।
चाळकपण तुजपाशीं ॥९९॥
नराचें तूं अविनाश स्थान आहेस, म्हणून तुला 'नारायण' असे म्हणतात. तुझ्यामुळेच जीवाचें चलनवलन होते. सर्वांचें चालकपण तुझ्यापाशी आहे ९९.
ऐसा ईश्वर तूं आपण । 'नरसखा-नारायण' ।
युद्धसमयीं अर्जुनासी जाण ।
युद्धसमयीं अर्जुनासी जाण ।
ब्रह्मज्ञान त्वां दिधलें ॥२००॥
अशा प्रकारचा तूं स्वतः ईश्वर असून नराचा खास नारायण आहेस, तूंच युद्धाच्या प्रसंगी अर्जुनाला ब्रह्मज्ञान दिलेंस २००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...