मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ ओव्या ४०१ ते ५००
अतिथि आल्या वृक्षापासीं । वंचनार्थु न करी त्यासी ।
पत्रपुष्पफलमूळच्छायेसीं । त्वचाकाष्ठांसी देतसे ॥१॥
वृक्षापाशी अतिथि आला, तर तो त्याला कधीच विन्मुख दवडीत नाही. पान, फूल, फळ, मूळ, छाया, साल, लाकूड कांहीं ना काही तरी देतोच १.
जो वृक्षासी प्रतिपाळी । कां जो घावो घालूं ये मूळीं ।
दोंहीसीही सममेळीं । पुष्पीं फळीं संतुष्टी ॥२॥
दोंहीसीही सममेळीं । पुष्पीं फळीं संतुष्टी ॥२॥
वृक्षाचा जो प्रतिपाळ करतो त्याला, किंवा जो मुळांत धाव घालतो त्याला, त्या दोघांनाहीं सारख्याच रीतीनें पुष्पांनी आणि फळांनी तो संतुष्ट करतो २.
जैसा वृक्ष समूळ सगळा । अर्थियांलागीं सार्थक जाहला ।
तैसा चित्तें वित्तें देहें बोला । साधु संतुष्टला अर्थ्यांसी ॥३॥
तैसा चित्तें वित्तें देहें बोला । साधु संतुष्टला अर्थ्यांसी ॥३॥
वृक्ष ज्याप्रमाणें मूळासहवर्तमान सगळाच्या सगळा अतिथीप्रीत्यर्थच देह खर्ची घालून सार्थक्य करून घेतो, त्याचप्रमाणें साधुही चित्त, वित्त, देह आणि शब्द सारेच अतिथीला अर्पण करून संतुष्ट करतो, ३.
अतिथीसी नव्हे पराङ्मुदख । हा साधूसी गुण अलोलिक ।
अन्न धन उदक । यथासुखें देतुसे ॥४॥
अन्न धन उदक । यथासुखें देतुसे ॥४॥
अतिथीला पराङ्मुख होऊं द्यावयाचें नाहीं, हाच साधूमध्यें अलौलिक गुण असतो. तो त्याला अन्न, द्रव्य, पाणी इत्यादि मोठ्या आनंदानें देत असतो ४.
अर्थी आल्या अर्थावयासी । विमुख न व्हावें सर्वस्वेंसी ।
हें शिकलों वृक्षापासीं । विवेकेंसीं निजबुद्धीं ॥५॥
हें शिकलों वृक्षापासीं । विवेकेंसीं निजबुद्धीं ॥५॥
याचक मागावयास आला असतां सर्वस्व द्यावें लागले, तरी देऊन त्याला विन्मुख जाऊं द्यावयाचे नाही, हे विचारानें आणि आत्मबुद्धीनें मी वृक्षापाशी शिकलों ५.
एवं पृथ्वी गुरु झाली ऐसी । दुजें गुरुत्व तें वायूसी ।
आलें जें जें युक्तीसी । तें तें परियेसीं नरदेवा ॥६॥
आलें जें जें युक्तीसी । तें तें परियेसीं नरदेवा ॥६॥
अशा प्रकारें पृथ्वी ही माझी गुरु झाली. आतां दुसरा गुरुपणा वायूकडे आला. त्यापासून जें जें ग्रहण करावेसे वाटले, तेही राजा ! ऐक ६.
गुरुत्व जें वायूसी । तें दों प्रकारीं परियेसीं ।
एक तें प्राण वृत्तीसीं । बाह्य वायूसी दुसरें ॥७॥
एक तें प्राण वृत्तीसीं । बाह्य वायूसी दुसरें ॥७॥
वायूला जें गुरुत्व आले आहे, ते दोन प्रकारांनी असे समज. एक प्राणवायूच्या द्वारानें आणि दुसरें बाह्य वायूच्या द्वारानें ७.
प्राणवृत्त्यैव सन्तुष्येन्मुनिर्नैवेन्द्रियप्रियैः ।
ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वाङ्मनः ॥ ३९ ॥
ज्ञानं यथा न नश्येत नावकीर्येत वाङ्मनः ॥ ३९ ॥
[श्लोक ३९] -प्राणवायू कोणत्याही आहाराने संतुष्ट होतो, त्याचप्रमाणे साधकानेसुद्धा इंद्रियांना आवडणारे विषय न घेता शरीरनिर्वाहासाठी आवश्यक तेवढेच घ्यावेत. थोडक्यात, ज्यामुळे ज्ञान नष्ट होणार नाही, मन चंचल होणार नाही आणि वाणी निरर्थक बडबड करणार नाही, हे पाहावे. (३९)
प्राणाचियेपरी । जो विषयीं आसक्ती न धरी ।
विषय सेविलियाही वरी । नव्हे अहंकारी प्राणु जैसा ॥८॥
विषय सेविलियाही वरी । नव्हे अहंकारी प्राणु जैसा ॥८॥
प्राणाप्रमाणें जो विषयाची आसक्ति धरीत नाही, किंवा विषयसेवन केल्यावरही प्राणाला जसा अहंकार उत्पन्न होत नाही, त्याप्रमाणें त्याला अहंकार उत्पन्न होत नाहीं ८.
प्राणाभ्यासें क्षुधा अद्‌भुत । तेव्हां प्राणासीच क्षोभ येत ।
तेणें काया वाचा चित्त । विकळ पडत इंद्रियें ॥९॥
तेणें काया वाचा चित्त । विकळ पडत इंद्रियें ॥९॥
प्राणाच्या हालचालीमुळें क्षुधा उत्पन्न होते; तिच्यामुळें प्राण क्षुब्ध होतो; त्यामुळें काया, वाचा, मन व इंद्रियेंही विगलित होतात ९,
तया प्राणासी आधारु । भलतैसा मिळो आहारु ।
परी धडगोडांचा विचारु । न करी साचारु पैं प्राणु ॥४१०॥
परी धडगोडांचा विचारु । न करी साचारु पैं प्राणु ॥४१०॥
त्या प्राणाच्या रक्षणापुरता कसलाही का आहार मिळेना ! तो गोड आहे किंवा नाहीं ह्याचा खरोखर प्राण काही विचार करीत नाहीं ४१०.
तैसाचि योगिया पाहीं । तो अभिमान न धरी देहीं ।
विषयो सेवी परी कांही । आसक्ति नाहीं तयासी ॥११॥
विषयो सेवी परी कांही । आसक्ति नाहीं तयासी ॥११॥
त्याप्रमाणें योगी असतो तोही देहाचा अभिमान बाळगीत नाही. तो विषयसेवन करतो, पण त्याला त्याची आसक्ति नसते ११.
क्षुधेचिया तोंडा । मिळे कोंडा अथवा मांडा ।
परी रसनेचा पांगडा । न करी धडफुडा तयासी ॥१२॥
परी रसनेचा पांगडा । न करी धडफुडा तयासी ॥१२॥
भुकेच्या तोंडाला कोंडा मिळो की मांडा मिळो, पण तो त्याला जिभेचा अंकित होऊ देत नाहीं १२.
ज्ञानधारणा न ढळे । इंद्रियें नव्हती विकळें ।
तैसा आहार युक्तिबळें । सेविजे केवळें निजधैर्यें ॥१३॥
तैसा आहार युक्तिबळें । सेविजे केवळें निजधैर्यें ॥१३॥
ज्ञानधारणा ढळू नये, इंद्रिये विकल होऊ नयेत, अशा बेताबातानें व धैर्यानें तो आहार सेवन करतो १३.
प्राणास्तव इंद्रियें सबळें । प्राणायोगें देह चळे ।
त्या देहकर्मा प्राणु नातळे । अलिप्त मेळें वर्ततु ॥१४॥
त्या देहकर्मा प्राणु नातळे । अलिप्त मेळें वर्ततु ॥१४॥
प्राणामुळेच इंद्रिये सशक्त राहतात; प्राणाच्या योगानेंच देह, चालतो; पण देहकर्माला प्राण लिप्त होत नाही. तो अलिप्तपणानेंच वागत असतो १४,
त्या प्राणाच्या ऐसी स्थिती । योगियाची वर्तती वृत्ती ।
सर्व करूनि न करी आसक्ती । देहस्थिति नातळे ॥१५॥
सर्व करूनि न करी आसक्ती । देहस्थिति नातळे ॥१५॥
त्या प्राणाप्रमाणेच योग्याची स्थिति असते. सर्व करूनही त्याची कोठेच आसक्ति नसते. म्हणून देहस्थितीचा त्याला स्पर्श होत नाहीं १५.
ब्रह्मादिकांचा देह पाळूं । कां सूकरादिकांचा देह टाळूं ।
ऐसा न मानीच विटाळू । प्राणु कृपाळु समभावें ॥१६॥
ऐसा न मानीच विटाळू । प्राणु कृपाळु समभावें ॥१६॥
ब्रह्मादिकांचे देह चांगले म्हणून त्यांचे पालन करावें, आणि डुकरासारख्यांचे देह नीच म्हणून त्यांत शिरूंच नये, असा विटाळ प्राण हा दयाळू आणि समदृष्टि असल्यामुळें मानीत नाही. १६.
तैसेंचि योगियाचें कर्म । न धरी उंच नीच मनोधर्म ।
कदा न देखे अधमोत्तम । भावना सम समभावें ॥१७॥
कदा न देखे अधमोत्तम । भावना सम समभावें ॥१७॥
त्याचप्रमाणें योग्याचा मनोधर्म, हे कर्म उंच आहे किंवा नीच आहे ही भावनाच धरीत नाही. त्याची भावना सर्वत्र सम असल्यामुळें तो, हा उत्तम व हा अधम हें मनांतच आणीत नाहीं १७.
आवडीं प्रतिपाळावा रावो । रंकाचा टाळावा देहो ।
ऐसा प्राणासी नाहीं भावो । शुद्ध समभावो सर्वत्र ॥१८॥
ऐसा प्राणासी नाहीं भावो । शुद्ध समभावो सर्वत्र ॥१८॥
राजाचा देह आवडीनें प्रतिपाळ करावा आणि भिकाऱ्याचा देह सोडून द्यावा, असा कुढा भाव प्राणाचा कधीच असत नाही. त्याचा सर्वत्र शुद्ध समानभावच असतो १८.
प्राण अपान समान उदान । सर्व संधी वसे व्यान ।
इतुकीं नामें स्थानें पावोनि जाण । न सांडी प्राण एकपणा ॥१९॥
इतुकीं नामें स्थानें पावोनि जाण । न सांडी प्राण एकपणा ॥१९॥
प्राण, अपान, समान, उदान, किंवा सर्व संधी-संधींत राहणारा व्यान इतकी नांवें व इतकी त्याची स्थानें असूनही प्राण हा आपला एकपणा सोडीत नाहीं १९,
तैसे उंच नीच वर्णावर्ण । अधमोत्तमादि गुणागुण ।
देखोनियां योगी आपण । भावना परिपूर्ण न सांडी ॥४२०॥
देखोनियां योगी आपण । भावना परिपूर्ण न सांडी ॥४२०॥
त्याप्रमाणेच उंच नीच वर्णावर्ण पाहून किंवा उत्तम अधम इत्यादि गुणावगुण पाहून योगी आपला सर्वत्र समभाव कधीच सोडीत नाहीं २०.
प्राणु असोनि देहाभीतरीं । बाह्य वायूसी भेद न धरी ।
तैशी योगिया भावना करी । बाह्यभ्यंतरीं ऐक्यता ॥२१॥
तैशी योगिया भावना करी । बाह्यभ्यंतरीं ऐक्यता ॥२१॥
प्राण हा खरोखर देहाच्या आंत असूनही बाह्यवायूशीं भेदभाव धरीत नाही. त्याप्रमाणेच योग्याचीही अंतर्बाह्य एकच भावना असते २१.
विषयेष्वाविशन्योगी नानाधर्मेषु सर्वतः ।
गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्जेत वायुवत् ॥ ४० ॥
पार्थिवेष्विह देहेषु प्रविष्टस्तद्गुवणाश्रयः ।
गुणैर्न युज्यते योगी गन्धैर्वायुरिवात्मदृक् ॥ ४१ ॥
गुणदोषव्यपेतात्मा न विषज्जेत वायुवत् ॥ ४० ॥
पार्थिवेष्विह देहेषु प्रविष्टस्तद्गुवणाश्रयः ।
गुणैर्न युज्यते योगी गन्धैर्वायुरिवात्मदृक् ॥ ४१ ॥
[श्लोक ४०-४१]-वायू अनेक गुणधर्माच्या पदार्थावर जातो, पण कोठेही आसक्त होत नाही की कोणाचाही गुणदोष घेत नाही त्याचप्रमाणे योग्याने वेगवेगळ्या गुणधर्माच्या विषयांकडे जावे लागले, तरी त्यामध्ये आसक्त होऊ नये की कोणाचे गुणदोष पाहू नयेत. (४०)
पृथ्वीपासून उत्पन्न झालेल्या पदार्थांचा संपर्क झाला असता वायू त्यांचा वास वाहून नेत असला, तरी तो वास स्वतःला चिकटून घेत नाही त्याचप्रमाणे आत्मदर्शी योग्याने या पार्थिव शरीराशी संबंध असेपर्यंत त्याच्या आधिव्याधी, तहानभूक इत्यादी सहन करावे परंतु त्यांपासून सर्वथा अलिप्त असावे. (वायूपासून अल्पसंतुष्टता, इतरांचे गुणदोष न पाहाणे व न घेणे आणि अलिप्त असणे, हे गुण घ्यावेत). (४१)
पृथ्वीपासून उत्पन्न झालेल्या पदार्थांचा संपर्क झाला असता वायू त्यांचा वास वाहून नेत असला, तरी तो वास स्वतःला चिकटून घेत नाही त्याचप्रमाणे आत्मदर्शी योग्याने या पार्थिव शरीराशी संबंध असेपर्यंत त्याच्या आधिव्याधी, तहानभूक इत्यादी सहन करावे परंतु त्यांपासून सर्वथा अलिप्त असावे. (वायूपासून अल्पसंतुष्टता, इतरांचे गुणदोष न पाहाणे व न घेणे आणि अलिप्त असणे, हे गुण घ्यावेत). (४१)
ऐक्यता साधावी चतुरीं । ते वायूच्या ऐशी दोंहीपरी ।
बाह्य आणि अंतरीं । ऐक्यकरीं वर्तावें ॥२२॥
बाह्य आणि अंतरीं । ऐक्यकरीं वर्तावें ॥२२॥
चतुरपुरुषानें या वायूप्रमाणें दुहेरी ऐक्यता साधली पाहिजे. अंतर्बाह्य नेहमी सारखें ऐक्यभावानें वागावें २२.
प्राणवृत्तीचीं लक्षणे । तुज सांगितलीं संपूर्णें ।
आतां बाह्य वायूचीं चिन्हें । सावधानें परियेसीं ॥२३॥
आतां बाह्य वायूचीं चिन्हें । सावधानें परियेसीं ॥२३॥
(आतापर्यंत) प्राणवृत्तीची सारी लक्षणे तुला सांगितली. आतां बाह्य वायूची लक्षणेही नीट लक्ष देऊन ऐक २३.
वायु सर्वांतें स्पर्शोनि जाये । परी अडकला कोठें न राहे ।
तैसें विषय सेवितां पाहे । आसक्तु नव्हे योगिया ॥२४॥
तैसें विषय सेवितां पाहे । आसक्तु नव्हे योगिया ॥२४॥
वायु हा सर्वांना स्पर्श करून जातो, पण कोठेच अडकून राहत नाही. त्याप्रमाणेच योगीही विषयसेवन करीत असतां कोठेच आसक्त होत नाहीं २४.
असोनि इंद्रियांचेनि मेळें । तो विषयांमाजी जरी खेळे ।
तरी गुणदोष आसक्ति मेळें । बोधु न मळे तयाचा ॥२५॥
तरी गुणदोष आसक्ति मेळें । बोधु न मळे तयाचा ॥२५॥
तो इंद्रियांच्या संगतीत असून विषयांत जरी खेळत असला, तरी गुणदोषांच्या आसक्तीनें त्याच्या ज्ञानाचा कधीच बिघाड होत नाहीं २५.
वस्त्र चंदन वनिता माळा । सदा भोगितां विषयसोहळा ।
वायु नातळे जेवीं जाळा । तेवीं योगी वेगळा विषयांसी ॥२६॥
वायु नातळे जेवीं जाळा । तेवीं योगी वेगळा विषयांसी ॥२६॥
वस्त्र, चंदन, स्त्री किंवा सुगंधी पुष्पांच्या माळा इत्यादि विलासांचा उपभोग तो घेत असला तरी, वायु जसा जाळ्यांत अडकत नाही, त्याप्रमाणेच योगीही विषयांपासून अलिप्तच असतो २६.
जैसें वारेनीं जाळ उडे । परी जाळीं वारा नातुडे ।
तेवीं भोग भोगितां गाढे । भोगीं नातुडे योगिया ॥२७॥
तेवीं भोग भोगितां गाढे । भोगीं नातुडे योगिया ॥२७॥
ज्याप्रमाणें वाऱ्यानें जाळें उडत असते, परंतु वारा कांहीं जाळ्यांत सांपडत नाही, त्याप्रमाणें कितीही भोग भोगले तरी योगी त्या भोगांत अडकत नाहीं २७.
जातया वायूचे भेटी । सुगंध कोटी घालिती मिठी ।
त्यांची आसक्ती नाहीं पोटीं । उठाउठीं सांडितु ॥२८॥
त्यांची आसक्ती नाहीं पोटीं । उठाउठीं सांडितु ॥२८॥
वाहत असणाऱ्या वायूला कोट्यवधि सुगंध येऊन मिठी घालीत असतात, पण पोटांत त्यांची आसक्ति न धरितां तो तत्काल त्यांना सोडून पुढे चालता होतो २८.
तैसा आत्मत्वें योगिया पाहीं । प्रवेशलासे सर्वां देहीं ।
देह गुणाश्रयो पाहीं । ठायींच्या ठायीं तोचि तो ॥२९॥
देह गुणाश्रयो पाहीं । ठायींच्या ठायीं तोचि तो ॥२९॥
त्याप्रमाणेच आत्मस्वरूपानें योगीही सर्व देहांमध्यें शिरलेला असतो. त्यामुळें त्या त्या देहाच्या गुणाचा आश्रय त्या त्या ठिकाणी घेत असतो २९.
निजात्मदृष्टीचेनि बळें । तो देहगुणांसी नातळे ।
जैसा गंधावरी वारा लोळे । परी नाकळे गंधासी ॥४३०॥
जैसा गंधावरी वारा लोळे । परी नाकळे गंधासी ॥४३०॥
ज्याप्रमाणें सुगंधावर वारा लोळत असतो, तरी तो त्या सुगंधाला शिवत नाही, त्याप्रमाणें आत्मदृष्टीच्या सामर्थ्यानें तो देहाच्या गुणांना लिगटत नाहीं ४३०.
तेचि परिपूर्ण आत्मस्थिती । राया मी सांगेन तुजप्रती ।
जैसी आकाशाची प्रतीती । सर्व पदार्थीं अलिप्त ॥३१॥
जैसी आकाशाची प्रतीती । सर्व पदार्थीं अलिप्त ॥३१॥
ही परिपूर्ण आत्मस्थिति राजा ! तुला सांगतों ऐक, ज्याप्रमाणें आकाश हे सर्व पदार्थापासून अलिप्त असल्याची प्रचीति येते, त्याप्रमाणें ही स्थिति आहे ३१.
अन्तर्हितश्च स्थिरजङ्गमेषु
ब्रह्मात्मभावेन समन्वयेन ।
व्याप्त्याव्यवच्छेदमसङ्गमात्मनो
मुनिर्नभस्त्वं विततस्य भावयेत् ॥ ४२ ॥
ब्रह्मात्मभावेन समन्वयेन ।
व्याप्त्याव्यवच्छेदमसङ्गमात्मनो
मुनिर्नभस्त्वं विततस्य भावयेत् ॥ ४२ ॥
[श्लोक ४२]-आकाश ज्याप्रमाणे सर्व चराचरांत आतबाहेर व्यापून असते, तरी त्या वस्तूंपासून अलिप्त असते त्याचप्रमाणे साधकाने, आपण ब्रह्मस्वरूपाने सर्वत्र अधिष्ठानरूपात व्यापून असलो, तरी सर्वांपासून अलिप्त व अमर्याद आहोत, ही भावना आकाशापासून शिकावी. (४२)
सर्व पदार्थी समत्व । यालागीं आकाशासी गुरुत्व ।
असंगत्व अभेदत्व । निर्मळत्व जाणोनी ॥३२॥
असंगत्व अभेदत्व । निर्मळत्व जाणोनी ॥३२॥
आकाश हें निर्मळ, अभेद्य, अलिप्त, आणि सर्व पदार्थांशी समान भाव धरणारे आहे, म्हणून आकाशाला मी गुरुत्व दिले ३२.
विषमीं असोनि समत्व । संगीं असोनि असंगत्व ।
भेदु करितां अभेदत्व । यालागीं गुरुत्व आकाशा ॥३३॥
भेदु करितां अभेदत्व । यालागीं गुरुत्व आकाशा ॥३३॥
ते विषमांत असून सम, संगांत असून असंग, आणि भेद केला तरी त्याचा अभेद मोडत नाही; म्हणून आकाशाला गुरु केले आहे ३३.
वैर सर्पामुंगुसांसी । आकाश दोंहीचे हृदयवासी ।
वैर निर्वैरता आकाशासी । ते स्थिती योगियासी पाहिजे ॥३४॥
वैर निर्वैरता आकाशासी । ते स्थिती योगियासी पाहिजे ॥३४॥
सापाचे आणि मुंगसाचे वैर आहे, पण दोघांच्याही हृदयामध्यें आकाश हें आहेच; वैर आणि निर्वैर हे आकाशाला ठाऊक नाही. योग्याची स्थिति पण तशीच असली पाहिजे ३४.
तेणें आकाशदृष्टांतें । ब्रह्मभावें आपणियातें ।
योगी देखिजे पुरतें । व्यापकत्वें आपुल्या ॥३५॥
योगी देखिजे पुरतें । व्यापकत्वें आपुल्या ॥३५॥
त्या आकाशाच्या दृष्टांतानेंच योगीही आपल्या परिपूर्ण व्यापकत्वानें ब्रह्म ह्या भावनेनेंच आपल्याला पाहात असतो ३५.
ब्रह्मसमन्वयें पाहतां पाहीं । स्थावरजंगमांच्या ठायीं ।
तिळभरी वाढी रिती नाहीं । आपण पैं पाहीं कोंदला ॥३६॥
तिळभरी वाढी रिती नाहीं । आपण पैं पाहीं कोंदला ॥३६॥
ब्रह्मसमन्वयानें पाहूं लागले म्हणजे स्थावरजंगमांच्या ठिकाणी आपणच भरून राहिलो आहों, आपल्याशिवाय एक तिळभरही कमी जास्त जागा नाहीं असे त्यास दिसू लागते ३६.
आकाश सर्व पदार्थीं असे । परी असे हें सर्वासी न दिसे ।
तेवीं दृश्य-द्रष्टा-अतीतदशें । सर्वत्र असे योगिया ॥३७॥
तेवीं दृश्य-द्रष्टा-अतीतदशें । सर्वत्र असे योगिया ॥३७॥
आकाश साऱ्या पदार्थांत असतेच, पण ते सर्वांना काही दिसत नाही. त्याप्रमाणें योगीही दृश्य आणि द्रष्टा ह्याच्या पलीकडील स्थितीत सर्वत्र असतो ३७.
नभ न खोंचे सांबळें । जळेना वणव्याचेनि जाळें ।
नव्हतां ज्वाळांवेगळें । असे सगळें टवटवित ॥३८॥
नव्हतां ज्वाळांवेगळें । असे सगळें टवटवित ॥३८॥
बरची-भाल्यानें काही आकाशाला भोंक पडत नाही; किंवा वणव्याच्या जाळानें ते जळत नाही; ते ज्वाळांपासून वेगळे नसतांही जशाचे तसे टवटवीतच असते ३८.
तैसीं योगियासी द्वंद्वे सकळें । बाधूं न शकतीं कवणे काळें ।
नव्हतां द्वंद्वावेगळें । स्वरूप सगळें शोभत ॥३९॥
नव्हतां द्वंद्वावेगळें । स्वरूप सगळें शोभत ॥३९॥
त्याप्रमाणें योग्यालाही सारी द्वंद्वे कोणत्याही काली बाधू शकत नाहीत. द्वंद्वावेगळे न होतांच त्याचे स्वरूप शोभत असते ३९.
योगिया छेदावया लवलाहें । सोडिले शस्त्रांचे समुदाये ।
तो शस्त्रांमाजीं अपणियातें पाहे । न रुपती घाये जेवीं गगना ॥४४०॥
तो शस्त्रांमाजीं अपणियातें पाहे । न रुपती घाये जेवीं गगना ॥४४०॥
योग्याला तोडावा म्हणून त्याच्यावर लौकर लौकर शस्त्रांचे भारे जरी टाकले, तरी त्या शस्त्रांमध्यें तो आपणालाच पाहतो. त्यामुळें आकाशाला जसे घाव लागत नाहीत, त्याप्रमाणें त्यालाही ते धाव लागत नाहीत ४४०.
जें जें द्वंद्व बाधूं आलें । तें तें स्वरूप देखे आपुलें ।
सहजें द्वंद्वभावा मुकलें । अबाधित उरलें निजरूप ॥४१॥
सहजें द्वंद्वभावा मुकलें । अबाधित उरलें निजरूप ॥४१॥
जें जें द्वंद्व त्याला बाधा करावयाला येतें, तें तें आपलेंच स्वरूप आहे असें त्याला वाटते. त्यामुळें सहजच द्वंद्वभावाला मुकून अबाधित असे निजरूपच शिल्लक राहते ४१.
गगन बुडालें दिसे डोहीं । परी तें उदकें भिजलेंचि नाहीं ।
तैसा असोनियां सर्व देहीं । अलिप्त पाहीं योगिया ॥४२॥
तैसा असोनियां सर्व देहीं । अलिप्त पाहीं योगिया ॥४२॥
आकाश हे डोहांत बुडाल्यासारखे दिसते; पण ते काही पाण्यानें भिजत नाही, त्याप्रमाणें योगी हा सर्व देहांत असूनही अलिप्त असतो ४२.
आकाशा चिखल माखूं जातां । तें न माखे माखे लाविता ।
तैसा योगिया दोषी म्हणतां । दोषु सर्वथा म्हणत्यासी ॥४३॥
तैसा योगिया दोषी म्हणतां । दोषु सर्वथा म्हणत्यासी ॥४३॥
आकाशाला चिखल सारवावयाला गेले, तर तो आकाशाला न लागतां लावू जाणाराच चिखलानें माखतो. तद्वत् योग्याला दोषी असे म्हणतो, त्या म्हणणाराला मात्र दोष लागतो ४३.
गगन असोनियां जनीं । मैळेना जनघसणीं ।
तैसा योगिया सकळ कर्में करूनी । कर्मठपणीं न मैळे ॥४४॥
तैसा योगिया सकळ कर्में करूनी । कर्मठपणीं न मैळे ॥४४॥
आकाश हें लोकांमध्येंच असून लोकांच्या घर्षणानें ते कधी मळत नाही; त्याप्रमाणें योगीहि सारी कर्में करून कर्मठपणानें कधी मलिन होत नाहीं ४४.
मोटे बांधितां आकाशातें । चारी पालव पडती रिते ।
तेवीं कर्मी बांधितां योगियातें । कर्म तेथें निष्कर्म ॥४५॥
तेवीं कर्मी बांधितां योगियातें । कर्म तेथें निष्कर्म ॥४५॥
मोटेमध्यें आकाश बांधावयास गेलें तर चारही पदर रिकामे मात्र पडतात; त्याप्रमाणें कर्मानें योग्याला बद्ध करूं लागले तर तें कर्म निष्कर्मच होऊन जाते ४५.
घटामाजीं आकाश असे । तें वाच्य कीजे घटाकाशें ।
पाहतां घटा सबाह्य समरसें । आकाश असे परिपूर्ण ॥४६॥
पाहतां घटा सबाह्य समरसें । आकाश असे परिपूर्ण ॥४६॥
घटामध्यें आकाश असते, त्याला 'घटाकाश' असें म्हणतात; वास्तविक पाहूं गेलें असतां घटाच्या आंतून आणि बाहेरूनही आकाश परिपूर्ण भरलेलेच असते ४६.
तैसा आत्मा म्हणती देहीं । तंव तो देहा सबाह्य पाहीं ।
देह मिथ्यात्वें ठायींचे ठायीं । चिन्मात्र पाहीं परिपूर्ण ॥४७॥
देह मिथ्यात्वें ठायींचे ठायीं । चिन्मात्र पाहीं परिपूर्ण ॥४७॥
त्याप्रमाणें आत्मा हा देहांत आहे असे म्हणतात, परंतु तो देहाच्या बाहेरही असतो. देह हा जागच्याजागी मिथ्या असून चैतन्यस्वरूप मात्र परिपूर्ण आहे ४७.
तेजोऽबन्नमयैर्भावैर्मेघाद्यैर्वायुनेरितैः ।
न स्पृश्यते नभस्तद्वत्कालसृष्टैर्गुणैः पुमान् ॥ ४३ ॥
न स्पृश्यते नभस्तद्वत्कालसृष्टैर्गुणैः पुमान् ॥ ४३ ॥
[श्लोक ४३ ] तेज, पाणी, पृथ्वी इत्यादी पदार्थ किंवा वार्‍याने ढकललेले ढग, धूळ इत्यादी पदार्थ आकाशातच असतात, पण त्यांचा आकाशाला स्पर्श होत नाही, त्याचप्रमाणे काळाच्या ओघात उत्पन्न होणार्‍या देहादी पदार्थांचा आत्म्याशी संबंध असत नाही. (आकाशापासून अलिप्तपणा, अमर्यादपणा हे गुण घ्यावेत). (४३)
नभ पृथ्वीरजें न गदळे । उदकेंकरीं न पघळे ।
अग्नीचेनि ज्वाळें न जळे । वायुबळें उडेना ॥४८॥
अग्नीचेनि ज्वाळें न जळे । वायुबळें उडेना ॥४८॥
पृथ्वीवरच्या धुळीनें आकाश कांहीं गढूळ होत नाही; पाण्याच्या योगानें तें पाघळत नाहीं; अग्नीच्या ज्वाळांनी ते जळत नाही; किंवा वायूच्या बळानें ते उडतही नाहीं ४८.
कडकडीत आभाळें । येऊनि आकाश झांकोळे ।
त्या समस्तां नभ नातळे । अलिप्त बळें संस्थित ॥४९॥
त्या समस्तां नभ नातळे । अलिप्त बळें संस्थित ॥४९॥
कडकडून अभ्रे आली, म्हणजे आकाश झांकून जाते; पण त्यांतील कोणालाही ते स्पर्श करीत नाही. ते अलिप्तपणाच्या सामर्थ्यानें जशाचे तसे असते ४९.
तैसेंचि योगियासी । असतां निजात्मसमरसीं ।
काळें सृजिलिया गुणांसी । वश्य त्यांसी तो नव्हे ॥४५०॥
काळें सृजिलिया गुणांसी । वश्य त्यांसी तो नव्हे ॥४५०॥
त्याचप्रमाणें योगीही आत्मस्वरूपाच्या समरसतेंत असतांना काळानें निर्माण केलेल्या गुणांना वश होत नाहीं ४५०.
काळाचें थोर सामर्थ्य जाण । देहासी आणी जरामरण ।
योगी देहातीत आपण । जन्ममरण न देखे ॥५१॥
योगी देहातीत आपण । जन्ममरण न देखे ॥५१॥
काळाचे सामर्थ्य फार थोर आहे; तो देहाला जरामरण आणतो; पण योगी हा स्वतः देहातीत असल्यामुळें तो जन्ममरण पाहात नाहीं ५१.
स्वप्नीं चिंतामणी जोडला । सवेंचि अंधकूपीं पडला ।
जागा जाहल्या न म्हणे नाडला । तैसा घडला देहसंगु ॥५२॥
जागा जाहल्या न म्हणे नाडला । तैसा घडला देहसंगु ॥५२॥
स्वप्रांत चिंतामणी सांपडला, आणि तो लागलाच एखाद्या अंधेर्‍या विहिरीत पडला, तर जागा झाल्यावर मोठी हानी झाली असें तो म्हणत नाही. त्याप्रमाणेच योग्याला देहसंग घडत असतो ५२.
जो ब्रह्मादि देहांसी खाये । तो काळु वंदी योगियाचे पाये ।
जो काळाचाही आत्मा होये । निधडा पाहें महाकाळु ॥५३॥
जो काळाचाही आत्मा होये । निधडा पाहें महाकाळु ॥५३॥
ब्रहादेवादिकांच्या देहांनाहीं खाऊन टाकणारा जो काळ, तोसुद्धा योग्याच्या चरणाचें वंदन करतो. कारण, योगी हा काळाचाही आत्मा असल्याकारणानें तो स्वतःच काळाचा महाकाळ असतो ५३.
विजू कडकडूनि आकाशीं । तेजें प्रकाशी गगनासी ।
गगन नातळे ते विजूसी । असोनि तिशीं सबाह्य ॥५४॥
गगन नातळे ते विजूसी । असोनि तिशीं सबाह्य ॥५४॥
वीज आकाशामध्यें कडकडाट करून आपल्या तेजानें आकाशाला प्रकाशित करते; पण आकाश तिच्या आंत व बाहेर असूनही तिला लिप्त होत नाहीं ५४.
तैसा सत्त्वगुण प्रकाशी ज्ञान । त्यासी योगिया नातळे जाण ।
ज्ञानस्वरूप निखळ आपण । वृत्तिज्ञान मग नेघे ॥५५॥
ज्ञानस्वरूप निखळ आपण । वृत्तिज्ञान मग नेघे ॥५५॥
त्याप्रमाणें सत्त्वगुण हा ज्ञानाचा प्रकाशक आहे, पण त्यालासुद्धा योगी शिवत नाहीं हे लक्षात ठेव. कारण तो स्वतः शुद्धज्ञानस्वरूपच असतो, म्हणून तो वृत्तिज्ञान घेत नाहीं ५५.
झालिया सूर्यउिदयासी । दीपप्रभा नये उपेगासी ।
तेवीं 'सहज' आलिया हातासी । वृत्तिज्ञानासी कोण पुसे ॥५६॥
तेवीं 'सहज' आलिया हातासी । वृत्तिज्ञानासी कोण पुसे ॥५६॥
सूर्याचा उदय झाला म्हणजे दिव्याच्या प्रकाशाचा काही उपयोग नाही, त्याप्रमाणें 'सहजज्ञान' हाती आल्यावर वृत्तिज्ञानाला कोण विचारतो ? ५६.
सत्त्वें प्रकाशिलें ज्ञान । तें आवडोनि नेघे जाण ।
अथवा खवळल्या रजोगुण । कर्मठपण त्या न ये ॥५७॥
अथवा खवळल्या रजोगुण । कर्मठपण त्या न ये ॥५७॥
सत्त्वानें ज्ञान उत्पन्न झालेले असते, तेही तो आवडीनें घेत नाही; किंवा रजोगुण खवळला तरी त्याला कर्मठपणा येत नाहीं ५७.
हो कां तमोगुणाचेनि मेळें । क्रोधमोहांसी नातळे ।
गुणातीत झाला बळें । बोधकल्लोळें स्वानंदें ॥५८॥
गुणातीत झाला बळें । बोधकल्लोळें स्वानंदें ॥५८॥
किंवा तमोगुणाच्यामुळें तो क्रोधमोहालाही वश होत नाही. तो ज्ञानाच्या कल्लोळानें व आत्मानंदानें आपोआप गुणातीतच झालेला असतो ५८.
उदकासी गुरुपण । आलें तें ऐक लक्षण ।
अवधूत म्हणे सावधान । नृपनंदन यदुवीरा ॥५९॥
अवधूत म्हणे सावधान । नृपनंदन यदुवीरा ॥५९॥
अवधूत म्हणाला, "राजकुमारा ! यदुवीरा ! आतां उदकाकडे गुरुपण कसे आले, ती लक्षणे नीट लक्ष देऊन श्रवण कर" ५९.
स्वच्छः प्रकृतितः स्निग्धो माधुर्यस्तीर्थभूर्नृणाम् ।
मुनिः पुनात्यपां मित्रमीक्षोपस्पर्शकीर्तनैः ॥ ४४ ॥
मुनिः पुनात्यपां मित्रमीक्षोपस्पर्शकीर्तनैः ॥ ४४ ॥
[श्लोक ४४]- जसे पाणी स्वभावतःच स्वच्छ, स्निग्ध, मधुर आणि पवित्र करणारे असते, तसेच तीर्थांचे दर्शन, स्पर्श आणि नामोच्चार यांनीसुद्धा लोक पवित्र होतात, त्याचप्रमाणे साधक पाण्यासारखा स्वभावतःच शुद्ध, प्रेमळ, मधुरभाषी आणि लोकपावन असतो व त्याचे दर्शन, स्पर्श आणि नामोच्चार यांनी लोक पवित्र होतात. (पाण्यापासून शुद्धता, पावित्र्य इत्यादी गुण घ्यावेत). (४४)
लक्षणें पाहतां जळ । स्वभावें अतिनिर्मळ ।
प्रकृतीस्तव कोमळ । मधुर केवळ सर्वांसी ॥४६०॥
प्रकृतीस्तव कोमळ । मधुर केवळ सर्वांसी ॥४६०॥
उदकाची लक्षणे पाहिली तर ते स्वभावतःच अत्यंत निर्मळ असते. आणि त्याच्या अंगच्या धर्माप्रमाणेच ते सर्वांना केवळ मधुर आणि कोमल असेंच लागते ४६०.
पवित्र व्हावया प्राणियांसी । तीर्थीं तीर्थत्व उदकासी ।
इतुकीं लक्षणें योगीयासी । अहर्निशीं असावीं ॥६१॥
इतुकीं लक्षणें योगीयासी । अहर्निशीं असावीं ॥६१॥
प्राण्यांनी पवित्र व्हावे, म्हणूनच तीर्थाच्या ठिकाणी पवित्रता असते. योग्याच्या अंगामध्येंही रात्रंदिवस इतकी लक्षणे असावीत ६१.
उदकीं रिघाले जे समैळ । ते स्वभावें करी निर्मळ ।
परी न धरी अहंबळ । जे म्यां हे मळ क्षाळिले ॥६२॥
परी न धरी अहंबळ । जे म्यां हे मळ क्षाळिले ॥६२॥
मळलेल्या अंगानें जे जे कोणी उदकांत शिरतात, त्यांना त्यांना ते आपल्या स्वभावधर्मानेंच निर्मळ करून सोडते. परंतु 'मी या सर्वांचे मळ धुऊन काढले' ... असा अहंभाव तें धरीत नाहीं ६२.
तैसें योगियासी भजनशीळ । भावें भाविक जे केवळ ।
त्यांचे निरसूनि कळिमळ । न धरी बळ गुरुत्वें ॥६३॥
त्यांचे निरसूनि कळिमळ । न धरी बळ गुरुत्वें ॥६३॥
त्याप्रमाणें योगीही केवळ भक्तीनें भजनी लागलेल्या भाविक लोकांचे, कलिकाळजन्य पातकांचा नाश करूनही गुरुत्वाची आढ्यता धरीत नाहीं ६३.
प्राणु गेला तरी प्राणियांसी । कठिणत्व उपजेना मानसीं ।
जें जें भेटे तयासी । मृदुता कैसी वर्तत ॥६४॥
जें जें भेटे तयासी । मृदुता कैसी वर्तत ॥६४॥
त्याला जो जो कोण भेटतो, त्याच्याशी त्याची वागणूक इतकी कोमल असते की, त्याचा प्राण गेला तरी प्राणिमात्राविषयी त्याच्या मनांत कठोरता उत्पन्न होत नाहीं ६४.
जेवीं चंद्रकिरण चकोरांसी । पांखोवा जेवीं पिलियांसी ।
जीवन जैसें कां जीवांसी । तेवीं सर्वांसी मृदुत्व ॥६५॥
जीवन जैसें कां जीवांसी । तेवीं सर्वांसी मृदुत्व ॥६५॥
चकोराला ज्याप्रमाणें चंद्राचे किरण; किंवा पक्ष्याच्या पिलांना जसे त्यांच्या मातेचे पंख; किंवा जीवांना जसें जीवन; तशी त्याची सर्वांशी मृदुलता ६५.
जळ वरिवरी क्षाळी मळ । योगिया सबाह्य करी निर्मळ ।
उदक सुखी करी एक वेळ । योगी सर्वकाळ सुखदाता ॥६६॥
उदक सुखी करी एक वेळ । योगी सर्वकाळ सुखदाता ॥६६॥
उदक हे वरवरचा मळ धुऊन काढते; पण योगी हा आंतील व बाहेरीलही दोष धुऊन काढून अंतर्बाह्य शुद्ध करतो. उदक हे एक वेळच सुखी करते, पण योगी हा सर्वकाल सुख देणारा असतो ६६.
उदकाचें सुख तें किती । सवेंचि क्षणें तृषितें होती ।
योगिया दे स्वानंदतृप्ती । सुखासी विकृती पैं नाहीं ॥६७॥
योगिया दे स्वानंदतृप्ती । सुखासी विकृती पैं नाहीं ॥६७॥
उदकाचें सुख ते कितीसें ? क्षणभरानंतर लगेच पुन्हा तहान लागते. परंतु योगी आत्मानंदानें असा काही तृप्त करून सोडतो की, पुन्हा त्या सुखांत व्यत्यय म्हणून नाहीं ६७.
उदकाची जे मधुरता । ते रसनेसीचि तत्त्वतां ।
योगियांचें गोडपण पाहतां । होय निवविता सर्वेंद्रियां ॥६८॥
योगियांचें गोडपण पाहतां । होय निवविता सर्वेंद्रियां ॥६८॥
उदकाची गोडी फक्त जिव्हेलाच असते; पण योग्याची गोडी पाहूं गेलें तर तो साऱ्याच इंद्रियांना तृप्त करून सोडतो ६८.
लागल्या योगियाची गोडी । अमृताची चवी थोडी ।
ब्रह्मेंद्रादि पदें बापुडीं । अर्धघडीमाजीं करीत ॥६९॥
ब्रह्मेंद्रादि पदें बापुडीं । अर्धघडीमाजीं करीत ॥६९॥
योग्याची गोडी एकदां लागली, की त्याच्यापुढे अमृताची रुचीसुद्धा कमीच वाटू लागते. ती एका अर्ध्या घटकेंत ब्रह्मदेवाची किंवा इंद्राचीं पदेंसुद्धां कःपदार्थ करून सोडते ६९.
तापले आले उदकापाशीं । अंगस्पर्शे निववी त्यांसी ।
तैसीचि दशा योगियासी । स्पर्शें तापासी निवारी ॥४७०॥
तैसीचि दशा योगियासी । स्पर्शें तापासी निवारी ॥४७०॥
उन्हानें तप्त झालेले लोक उदकापाशी आले असतां उदक आपल्या स्पर्शानेंच त्यांना गार करून सोडते. योग्याची स्थितिही तशीच आहे. तोही आपल्या स्पर्शानें सर्वांचा ताप दूर करतो ४७०.
उदकें निवविलें ज्यासी । परतोनि ताप होये त्यासी ।
योगी कृपेनें स्पर्शें ज्यासी । त्रिविध तापांसीं निर्मुक्त ॥७१॥
योगी कृपेनें स्पर्शें ज्यासी । त्रिविध तापांसीं निर्मुक्त ॥७१॥
उदकानें ज्याला शांत केलेले असते, त्याला पुन्हा ताप हा होतोच; परंतु योगी कृपा करून ज्याला स्पर्श करतो, तो त्रिविध तापांतूनही मुक्त होतो ७१.
योगी ज्यासी निववी जिवेंभावें । त्यासी जीवु गेलियाही तापु नव्हे ।
निवालेपणें तो वोल्हावे । स्वानुभवें डुल्लत ॥७२॥
निवालेपणें तो वोल्हावे । स्वानुभवें डुल्लत ॥७२॥
योगी ज्याला जिवाभावानें निववितो, त्याला जीव गेला तरी पुन्हा ताप म्हणून होत नाही. तो त्या निवालेपणानेंच भिजून जाऊन स्वानुभवानें डुलत राहतो ७२.
मेघमुखें अधःपतन । उदकाचें देखोनि जाण ।
अधःपाते निवती जन । अन्नदान सकळांसी ॥७३॥
अधःपाते निवती जन । अन्नदान सकळांसी ॥७३॥
मेघाच्या मुखांतून उदकाचे अधःपतन होते. आणि त्या त्याच्या खालती येण्यानेंच सारे लोक शांत होऊन, त्यांना अन्नदानही मिळतें ७३.
तैसें योगियासी खालुतें येणें । जे इहलोकीं जन्म पावणें ।
जन निववी श्रवणकीर्तनें । निजज्ञानें उद्धरी ॥७४॥
जन निववी श्रवणकीर्तनें । निजज्ञानें उद्धरी ॥७४॥
त्याप्रमाणें योग्याचे खालती येणे म्हणजे या लोकांत जन्म घेणे असते, ते एवढ्याचकरतां की, श्रवणकीर्तनानें लोक तृप्त करावेत, आणि आत्मज्ञानानें त्यांचा उद्धार करावा ७४.
पर्जन्योदक देखतां जाण । जेवीं निवती सकळही जन ।
कां गंगादिकांचें दर्शन । करी मोचन पापाचें ॥७५॥
कां गंगादिकांचें दर्शन । करी मोचन पापाचें ॥७५॥
पर्जन्याचे उदक पाहतांच, ज्याप्रमाणें सर्व लोक आनंदयुक्त होतात, किंवा गंगादिकांच्या दर्शनानें जसें पातकाचे क्षालन होते ७५,
तैसें योगियाचें दर्शन । भाग्येंवीण नव्हे जाण ।
ज्याने देखिले त्याचे चरण । करी मोचन भवरोगा ॥७६॥
ज्याने देखिले त्याचे चरण । करी मोचन भवरोगा ॥७६॥
त्याप्रमाणें योग्याचे दर्शनही भाग्याशिवाय होत नाही. त्याच्या चरणाचें जो दर्शन घेतो, तो भवरोगापासून मुक्त होतो ७६.
न घडे दर्शन स्पर्शन । तरी करावें त्याचें नामस्मरण ।
इतुकेनि भवमूळ जाण । करी छेदन तें नाम ॥७७॥
इतुकेनि भवमूळ जाण । करी छेदन तें नाम ॥७७॥
त्याचे दर्शन किंवा स्पर्शन न घडेल, तर त्याचे नामस्मरण करावें. म्हणजे तेवढ्यानेंही तें नाम संसाराचें मूळ छेदून टाकील ७७.
सांडूनि भगवंताचें कीर्तन । केल्या भक्ताचें नामस्मरण ।
केवीं तुटेल भवबंधन । ऐसें न म्हणा सर्वथा ॥७८॥
केवीं तुटेल भवबंधन । ऐसें न म्हणा सर्वथा ॥७८॥
भगवंताचे कीर्तन करावयाचे सोडून देऊन भक्ताचे नामस्मरण केल्यानें संसारबंधन कसें तुटेल ? असें मात्र कधीच म्हणू नको ७७.
देवासी पूर्वी नामचि नाहीं । त्यासी भक्तीं प्रतिष्ठूनि पाहीं ।
नामरूपादि सर्वही । नानाविलासही अर्पिले ॥७९॥
नामरूपादि सर्वही । नानाविलासही अर्पिले ॥७९॥
खरें म्हटले तर देवाला मुळी नामच नाही. भक्तांनी त्याची प्रतिष्ठा करून नामरूपादि सारे विलास त्याला अर्पण केले आहेत ७९,
ऐसा भक्तीं देव थोर केला । आणूनि वैकुंठीं बैसविला ।
भक्तउकपकारें दाटला । मग त्याच्या बोलामाजीं वर्ते ॥४८०॥
भक्तउकपकारें दाटला । मग त्याच्या बोलामाजीं वर्ते ॥४८०॥
अशी भक्तांनींच देवाची प्रतिष्ठा वाढविली, आणि वैकुंठांत आणून त्याला बसविले. असा भक्ताच्या उपकारानें तो वांकून गेल्यामुळेच त्याच्या आज्ञेत वागतो ४८०.
देवो भक्तवचनेंकरी । झाला नर ना केसरी ।
प्रगटला खांबामाझारीं । शब्द करी भक्ताचा ॥८१॥
प्रगटला खांबामाझारीं । शब्द करी भक्ताचा ॥८१॥
देव भक्ताच्या वचनाप्रमाणें धड नर नव्हे व धड सिंहही नव्हे, असे स्वरूप धारण करून खांबामध्यें प्रगट झाला, आणि त्यानें भक्ताचा शब्द खरा केला ८१.
आतांही प्रत्यक्ष प्रमाण । दासांचेनि वचनें जाण ।
पाषाणप्रतिमे देवो आपण । आनंदघन प्रगटे पैं ॥८२॥
पाषाणप्रतिमे देवो आपण । आनंदघन प्रगटे पैं ॥८२॥
आतांसुद्धा प्रत्यक्ष प्रमाण आहेच, की तो ज्ञानानंदघन देव आपल्या दासांच्या वचनासाठी पाषाणाच्या प्रतिमेतही प्रगट होतो ८२.
भक्तभावें आभारला । देवो उपकारें दाटला ।
यालागीं नुलंघवे बोला । पांगें पांगला भक्तांच्या ॥८३॥
यालागीं नुलंघवे बोला । पांगें पांगला भक्तांच्या ॥८३॥
भक्तांच्या भावाचे देवावर ओझे होऊन त्या उपकारानें तो वांकून जातो. म्हणून भक्तांचे वचन त्याला मोडवत नाहीं; भक्ताच्या पांगेमुळें देव पांगला होतो ८३.
एवं जेथ भक्तांचें नाम घेणें । तेथ अवश्य देवें धांवणें ।
भक्तउेपकारा उत्तीर्ण होणें । वेगें पावणें यालागीं ॥८४॥
भक्तउेपकारा उत्तीर्ण होणें । वेगें पावणें यालागीं ॥८४॥
म्हणून भक्तांचें नांव जेथे घेतले जाते, तेथे देवाला अवश्य धावून जावे लागते. भक्ताच्या उपकाराचे उतराई होण्याकरतां त्याला त्वरित पावावें लागतें, ८४.
यालागीं भक्ताचें नाम घेतां । तुटती भवबंधनव्यथा ।
ऐसें सांगतां अवधूता । प्रेम सर्वथा न संडे ॥८५॥
ऐसें सांगतां अवधूता । प्रेम सर्वथा न संडे ॥८५॥
म्हणून भक्तांचे नाम घेतले तरीसुद्धा संसारबंधनव्यथा नाहीशी होऊन जाते. असे सांगतांना अवधूताचेही प्रेम अनावर झाले ८५.
आतां अग्नि गुरु जो करणें । त्याचीं सांगेन लक्षणें ।
काना मना एक करणें । सावधपणें परियेसीं ॥८६॥
काना मना एक करणें । सावधपणें परियेसीं ॥८६॥
ह्यानंतरचा गुरु अग्नि आहे. त्याचीही लक्षणे सांगतो. ती कानाला आणि मनाला एक करून अगदी सावधपणानें ऐक (असें अवधूत म्हणाला) ८६.
तेजस्वी तपसा दीप्तो दुर्धर्षोदरभाजनः ।
सर्वभक्ष्योऽपि युक्तात्मा नादत्ते मलमग्निवत् ॥ ४५ ॥
सर्वभक्ष्योऽपि युक्तात्मा नादत्ते मलमग्निवत् ॥ ४५ ॥
[श्लोक ४५] दुसर्‍या तेजाने पराभूत न होणारा, सर्व काही पोटात ठेवणारा तेजस्वी अग्नी काहीही खाऊनसुद्धा त्यांच्या दोषांनी लिप्त होत नाही त्याचप्रमाणे आत्मज्ञानाने तळपणारा, तपश्चर्येने देदीप्यमान, मनइंद्रियांकडून पराभूत न होणारा, संग्रह न करणारा साधक सर्व विषयांचा योग्य उपभोग घेऊनही मन आणि इंद्रिये यांना त्यांचा दोष लागू देत नाही. (४५)
अग्नि निजतेजें देदीप्यमान । साक्षात हातीं न धरवे जाण ।
उदरमात्रीं सांठवण । सर्व भक्षण निजतेजें ॥८७॥
उदरमात्रीं सांठवण । सर्व भक्षण निजतेजें ॥८७॥
अग्नि आपल्या स्वयंभू तेजानेंच देदीप्यमान असतो. त्याला प्रत्यक्ष हातात धरवत नाही; पण तोच अग्नि प्रत्येकाच्या पोटांत साठलेला असून तो आपल्या तेजानें सारें भक्षण करून टाकतो ८७.
तैसाचि योगियाही जाण । भगवद्‌भावें देदीप्यमान ।
त्यासी धरावया आंगवण । नव्हे जाण सुरनरां ॥८८॥
त्यासी धरावया आंगवण । नव्हे जाण सुरनरां ॥८८॥
त्याचप्रमाणें योगीही भगवद्‌भावानें देदीप्यमान असल्यामुळे, देवादिकांनासुद्धा त्याला धरण्याचे सामर्थ्य नसते ८८.
हातीं न धरवे खदिरांगारु । तैसा योगिया अतिदुर्धरु ।
तयासी न शके आवरूं । मायाव्यवहारु गुणेंसीं ॥८९॥
तयासी न शके आवरूं । मायाव्यवहारु गुणेंसीं ॥८९॥
खैराचे निखारे जसे हातांत धरवत नाहीत, त्याप्रमाणें योगीही धरावयाला अतिशय कठिण आहे. गुणांसहवर्तमान मायेचा व्यवहारसुद्धा त्याला आवरण्याला समर्थ नाहीं ८९.
अग्नीसी जेवीं मुखचि पात्र । तैसें योगियासी उदर मात्र ।
ठेवा ठेवणें विचित्र । नाहीं पात्र गांठीसी ॥४९०॥
ठेवा ठेवणें विचित्र । नाहीं पात्र गांठीसी ॥४९०॥
अग्नीला ज्याप्रमाणें मुख हेच एक पात्र असते, त्याप्रमाणें योग्याचे पात्र म्हणजे एक उदर मात्र असते. काही विशिष्ट ठेवा ठेवणे झाल्यास त्याच्या संग्रहीं दुसरे पात्रच नसते ४९०.
अग्नीनें जें जें सेवणें । तें जाळूनि आपुल्याऐसें करणें ।
यापरी सर्व भक्षणें । नाहीं स्पर्शणें मळासी ॥९१॥
यापरी सर्व भक्षणें । नाहीं स्पर्शणें मळासी ॥९१॥
अग्नि जें जें सेवन करतो, त्याला जाळून आपल्यासारखेच करून टाकतो. अशाच रीतीनें योगी सारें भक्षण करतो, पण मलिनतेला शिवतही नाहीं ९१.
चंदन सुवासे दुर्गंध धुरे । निंब कडू ऊंस गोडिरे ।
तें जाळूनि आकारविकारें । कीजे वैश्वानरें आपणाऐसीं ॥९२॥
तें जाळूनि आकारविकारें । कीजे वैश्वानरें आपणाऐसीं ॥९२॥
सुगंधी चंदनकाष्ठ असो, की दुर्गंधयुक्त दुसरे लाकूड असो, कडूनिंबाचे लाकूड असो की गोड उसाचे चिपाड असो, त्यांचा आकार विकार सारा जाळून टाकून अग्नि हा त्यांना आपल्यासारखेच करून टाकतो ९२.
तैसा योगी जें अंगीकारी । तें आत्मदृष्टीं निर्धारी ।
दोष दवडूनियां दूरी । मग स्वीकारी निजबोधें ॥९३॥
दोष दवडूनियां दूरी । मग स्वीकारी निजबोधें ॥९३॥
त्याप्रमाणें योगी ज्या वस्तूचा स्वीकार करतो, तिच्याकडे तो प्रथम आत्मदृष्टीनें पाहतो; त्यांतील दोष बाहेर घालवून मग त्या पदार्थाचा आत्मभावानें स्वीकार करतो ९३.
भोग्य जें भोगूं जाये । तेथ आत्मप्रतीति पाहे ।
भोक्ता तद्रूपचि होये । हा भोगु पाहे योगिया ॥९४॥
भोक्ता तद्रूपचि होये । हा भोगु पाहे योगिया ॥९४॥
जे भोग्य तो भोगावयाला जातो, तेथें तो आत्मप्रतीति पाहतो, त्यामुळें भोक्ताही तद्‌रूपच होऊन जातो. हाच योग्याचा भोग होय ९४.
अग्नींत पडिलें जें समळ । तें अग्निमुखें होय निर्मळ ।
योगिया जें सेवी अळुमाळ । परम मंगळ तें होय ॥९५॥
योगिया जें सेवी अळुमाळ । परम मंगळ तें होय ॥९५॥
अग्नींत जी मळकी वस्तु पडते, ती अग्निमुखानें निर्मळच होऊन जाते. त्याप्रमाणें योगी जे काही अल्पस्वल्प सेवन करतो, तें परमपवित्रच होऊन जातें ९५.
अग्निमुखीं यागु घडे । तेणें अदृष्टें स्वर्ग जोडे ।
योगियाचे मुखीं जें पडे । तेणें जोडे निजपद ॥९६॥
योगियाचे मुखीं जें पडे । तेणें जोडे निजपद ॥९६॥
अग्नीच्या मुखानें यज्ञ घडतो आणि त्या कर्मानें स्वर्ग प्राप्त होतो. पण योग्याच्या मुखांत जे पडते, त्यानें आत्मपदच प्राप्त होते ९६.
आणिक अग्नीचें चिन्ह । ऐक राया सावधान ।
तेंचि साधकासी साधन । सिद्ध लक्षण सिद्धाचें ॥९७॥
तेंचि साधकासी साधन । सिद्ध लक्षण सिद्धाचें ॥९७॥
राजा ! अग्नीचे आणखीही एक लक्षण आहे. तेही लक्ष देऊन श्रवण कर. तेच साधकाचे साधन व सिद्धाचे लक्षण होय ९७.
क्वचिच्छन्नः क्वचित्स्पष्ट उपास्यः श्रेय इच्छताम् ।
भुङ्क्ते सर्वत्र दातृणां दहन्प्रागुत्तराशुभम् ॥ ४६ ॥
भुङ्क्ते सर्वत्र दातृणां दहन्प्रागुत्तराशुभम् ॥ ४६ ॥
[श्लोक ४६] अग्नी लाकडात गुप्त असतो पण कल्याणेच्छू याजकांसाठी यज्ञकुंडात प्रगट असतो सर्वांकडून हविर्द्रव्य घेऊन त्यांचे भूतभविष्यांतील पाप नाहीसे करतो त्याचप्रमाणे सिद्धपुरूष बहुधा एकांतात, अप्रगट असतो, पण मुमुक्षूंसाठी त्यांच्याजवळ राहातो शिवाय सर्वत्र दात्यांनी दिलेले स्वीकारून त्यांचे पूर्वोत्तर पाप धुऊन टाकतो. (४६)
भीतरीं तेजस्वी वरी झांकिला । होमकुंडीं अग्नि पुरिला ।
कां यज्ञशाळे प्रज्वळला । याज्ञिकीं केला महायागु ॥९८॥
कां यज्ञशाळे प्रज्वळला । याज्ञिकीं केला महायागु ॥९८॥
होमकुंडामध्यें पुरलेला अग्नि आंत तेजस्वी असून वरून भस्मानें झांकलेला असतो. किंवा यज्ञशाळेमध्यें त्याला प्रज्वलित करून याज्ञिक लोक मोठा यज्ञही करतात ९८.
जो जो उपासका भावो जीवीं । त्या त्या श्रेयातें उपजवीं ।
पूर्वोत्तर अशुचित्वें आघवीं । जाळूनि हवी सेवितु ॥९९॥
पूर्वोत्तर अशुचित्वें आघवीं । जाळूनि हवी सेवितु ॥९९॥
उपासकाच्या मनांत जी जी भावना असते, ते ते श्रेय अग्नि त्याला उत्पन्न करून देतो; आणि पूर्वोत्तर सर्व पातकें जाळून टाकून हवि ग्रहण करतो ९९.
तैशीचि योगियाची लीळा । भाविकां प्रकट दिसे डोळां ।
एकां गुप्तचि होऊनि ठेला । न दिसे पाहिला सर्वथा ॥५००॥
एकां गुप्तचि होऊनि ठेला । न दिसे पाहिला सर्वथा ॥५००॥
तशीच योग्याची लीलाही भाविकांच्या नेत्रांना प्रकट दिसते. एकाद्यापासून तो अगदी गुप्तच होऊन असतो; पाहूं गेलें तर मुळीच दृष्टीस पडत नाहीं ५००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...