मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २६ ओव्या २०१ ते ३००
जेवीं सूकरा विष्ठेची प्रीती । तेवीं सकामा कामिनीची रती ।
विवेकी देखोनि थुंकिती । तेंचि श्लोकार्थीं नृप बोले ॥ १ ॥
डुकराला ज्याप्रमाणे विष्ठेची प्रीति असते, त्याप्रमाणे विषयी पुरुषाला स्त्रीचा संग रमणीय वाटतो, परंतु विचारी लोक त्याच्याकडे पाहून थुंकतात. तेंच राजा श्लोकरूपाने सांगत आहे १.
क्कायं मलीमसः कायो दौर्गन्ध्याद्यात्मकोऽशुचिः ।
क्क गुणाः सौमनस्याद्या ह्यध्यासोऽविद्यया कृतः ॥ १८ ॥
क्क गुणाः सौमनस्याद्या ह्यध्यासोऽविद्यया कृतः ॥ १८ ॥
[श्लोक १८] कुठे ते मलिन, दुर्गंधीने भरलेले अपवित्र शरीर आणि कुठ ते सुकुमारता, इत्यादी फुलासारखे गुण ! परंतु मी अज्ञानाने वाइटाला चांगले मानले ! (१८)
स्त्री-पुरुष नामाभिधान । केवळ देहासीचि जाण ।
ते स्त्रीदेहीं पाहतां गुण । मलिनपणा अत्यंत ॥ २ ॥
ते स्त्रीदेहीं पाहतां गुण । मलिनपणा अत्यंत ॥ २ ॥
स्त्री, पुरुष ही जी नावे आहेत, ती फक्त देहालाच आहेत. त्यांत स्त्रीदेहांतील गुणधर्म पाहिले असता त्यांत अत्यंत मलीनपणाच भरलेला आहे २.
जे नीच नव्या विटाळाची खाणी । जे रजस्वलेची प्रवाहन्हाणी ।
जे कां दुर्गंधाची पोहणी । जे उतली चिडाणी विष्ठेची ॥ ३ ॥
जे कां दुर्गंधाची पोहणी । जे उतली चिडाणी विष्ठेची ॥ ३ ॥
जी नित्य नव्या विटाळाची खाण; जी रजस्वलेच्या प्रवाहाची मोरी; जी दुर्गधीचा झरा व विष्ठेची भरलेली पोतडी ३,
जे कां दोषांचें जन्मस्थान । जे विकल्पाचें आयतन ।
जे महादुःखाचें भाजन । अधःपतन जिचेनी ॥ ४ ॥
जे महादुःखाचें भाजन । अधःपतन जिचेनी ॥ ४ ॥
जी दोषाचे जन्मस्थान; जी विकल्पाचा आश्रय; जी महादुःखाचे पात्र; आणि जिच्या योगानें अधःपतन घडते ४
जे वाढवी अतिउद्वेग । जिचेनी मनासी लागे क्षयरोग ।
जिचा बाधक अंगसंग । अतिनिलाग निंद्यत्वें ॥ ५ ॥
जिचा बाधक अंगसंग । अतिनिलाग निंद्यत्वें ॥ ५ ॥
जी अतिशय उद्वेग वाढविणारी; जिच्या योगाने मनाला क्षयरोग जडतो; अत्यंत निर्लज्जपणामुळे जिचा अंगसंग त्रासदायक होतो ५.
जेवीं नीचाचा कांठपरा । गळां अडकल्या मांजरा ।
तें रिघोनि शुचीचिया घरा । नाना रसपात्रां विटाळी ॥ ६ ॥
तें रिघोनि शुचीचिया घरा । नाना रसपात्रां विटाळी ॥ ६ ॥
नीचाच्या घरच्या मडक्याचा फुटलेला कांठ मांजराच्या गळ्यात अडकला असता ते जसें शुचिर्भूताच्या घरांत जाऊन स्वयंपाकाची अनेक भांडी विटाळते ६.
तेवीं कामिनीची संगती । गळां पडली न निघे मागुती ।
कामिनीकामें कामासक्तीं । नेणों किती विटंबिले ॥ ७ ॥
कामिनीकामें कामासक्तीं । नेणों किती विटंबिले ॥ ७ ॥
त्याप्रमाणेच स्त्रियांची संगत आहे. ती एखाद्याच्या गळ्यांत पडली की फिरून निघत नाहीं; स्त्रीकामाने लंपट होऊन किती लोक फजित झाले आहेत त्याचा थांग नाहीं ७.
तें मांजर जेथें घाली मुख । तेथ कांठपरा रोधी देख ।
तेवीं स्त्रीसंगें अतिदुःख । मानिती सुख सकाम ॥ ८ ॥
तेवीं स्त्रीसंगें अतिदुःख । मानिती सुख सकाम ॥ ८ ॥
ते मांजर ज्यांत ज्यात तोंड घालते, त्यांत त्यांत तो गळ्यात अडकलेला काठ त्याला आड येतो; त्याप्रमाणेच स्त्रीसंगतीने अत्यंत दुःख होते, तरी विषयी पुरुष त्यांत सुखच मानतात ! ८.
मृगजळीं कमळ मनोहर । तैसें अंगनावदन सुंदर ।
सुस्मित चारु सुकुमार । सकाम नर वानिती ॥ ९ ॥
सुस्मित चारु सुकुमार । सकाम नर वानिती ॥ ९ ॥
मृगजळांतील कमळ मोठे मनोहर आहे म्हणावें, त्याप्रमाणे स्त्रीचे मुख किती सुंदर, सुहास्य, रमणीय व सुकुमार आहे असें विषयी पुरुष मोठे वर्णन करीत असतात ९.
अंगनावदनाची निजस्थिती । निखळ शेंबुडाची तेथ वस्ती ।
तें मुख चंद्रेसीं उपमिती । जेवीं अमृत म्हणती विखातें ॥ २१० ॥
तें मुख चंद्रेसीं उपमिती । जेवीं अमृत म्हणती विखातें ॥ २१० ॥
परंतु स्त्रियांच्या तोंडाची खरी स्थिति पाहिली असता तेथे नेहमी शेंबडाची वस्ती असते. असे असतां विषाला अमृत म्हणावे त्याप्रमाणे त्या मुखाला चंद्राची उपमा देतात २१०.
वनिताअधरीं झरे लाळ । ते म्हणती अधरामृत केवळ ।
बाप अविद्येचें बळ । भुलले सकळ सुरासुर ॥ ११ ॥
बाप अविद्येचें बळ । भुलले सकळ सुरासुर ॥ ११ ॥
स्त्रियांच्या ओठांतून लाळ झिरपत असते, तिला 'अधरामृत' असे म्हणतात. धन्य या अविद्येचे बळ. अशा स्त्रीला सारे देव-दानवही भुलून पडतात ११ .
स्त्रीपुरुषीं आत्मा एक । स्त्रीरूप तेथ आविद्यक ।
मिथ्या स्त्रीकामीं भुलले लोक । बाप कवतिक मायेचें ॥ १२ ॥
मिथ्या स्त्रीकामीं भुलले लोक । बाप कवतिक मायेचें ॥ १२ ॥
स्त्री आणि पुरुष यांच्यामधील आत्मा एकच आहे. पण स्त्रीचे रूप हे अविद्यात्मक आहे. विषयी पुरुष त्याला व्यर्थ भुलतात. तात्पर्य, मायेचा तडाखा मोठा जबर आहे १२.
आत्मा भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंभोगीं । तंव तो नित्यमुक्त असंगी ।
देह भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंयोगीं । तंव देहाचे अंगीं जडत्व ॥ १३ ॥
देह भोक्ता म्हणावा स्त्रीसंयोगीं । तंव देहाचे अंगीं जडत्व ॥ १३ ॥
स्त्रीसंभोगसमयीं आत्मा भोक्ता म्हणावा, तर तो नित्यमुक्त असून अलिप्त आहे. बरें स्त्रीसंयोगांत देहाला भोक्ता म्हणावें, तर देहाच्या अंगी जडत्व आहे १३.
तेथ विषयभोगासी काःरण । मुख्यत्वें देहाभिमान ।
त्या देहाभिमानासी जाण । बहुत जण विभागी ॥ १४ ॥
त्या देहाभिमानासी जाण । बहुत जण विभागी ॥ १४ ॥
तर तेथे विषयोपभोगाला कारण मुख्यत्वेकरून देहाभिमान, त्या देहाभिमानालासुद्धा पुष्कळजण वाटेकरी आहेत १४.
पित्रोः किं स्वं नु भार्यायाः स्वामिनोऽग्ने श्वगृध्रयोः ।
किमात्मनः किं सुहृदामिति यो नावसीयते ॥ १९ ॥
किमात्मनः किं सुहृदामिति यो नावसीयते ॥ १९ ॥
[श्लोक १९] हे शरीर मात्यापित्यांच्या मालकीचे की पत्‍नीच्या ? हे मालकाचे की अग्नीचे की कुत्रीगिधाडांचे ? हे आपले की बांधवांचे ? खूप विचार केला तरी हे निश्चित ठरवता येत नाही. (१९)
गर्भधारण पोषण । स्वयें श्रमोनियां आपण ।
माता करी परिपालन । तो हा देह जाण 'मातेचा' ॥ १५ ॥
माता करी परिपालन । तो हा देह जाण 'मातेचा' ॥ १५ ॥
माता गर्भ धारण करून तो पोसून व स्वत: कष्ट सोसून त्याचे पालनपोषण करते, तेव्हां देह हा 'मातेचा' आहे १५.
एकलेपणें माता । स्वप्नीं न देखे पुत्रकथा ।
जो निजवीर्यनिक्षेपिता । तो हा देहो तत्त्वतां 'पित्याचा' ॥ १६ ॥
जो निजवीर्यनिक्षेपिता । तो हा देहो तत्त्वतां 'पित्याचा' ॥ १६ ॥
पण माता एकटीच असेल तर तिने पुत्राची गोष्ट स्वप्नातसुद्धा आणावयास नको; कारण तेथे वीर्याचा निक्षेप करणारा पिता असतो. तेव्हा खरोखर हा देह 'पित्याचा' होय १६.
जे अग्नि ब्राह्मण साक्षी करूनी । भार्या आणिली भाक देवोनी ।
जे जीवित्व समर्पोनी । सेवेलागोनी विनटली ॥ १७ ॥
जे जीवित्व समर्पोनी । सेवेलागोनी विनटली ॥ १७ ॥
परंतु अग्नि-ब्राह्मण साक्षी ठेवून आणभाक देऊन जी भार्या आणलेली असते, आणि जी आपला प्राण देऊनही सेवेला तत्पर असते १७.
जीसी याचेनि सुखशृंगार । जीसी याचेनि ऐहिक पर ।
ऐसा सूक्ष्म करितां विचार । देहो साचार 'स्त्रियेचा' ॥ १८ ॥
ऐसा सूक्ष्म करितां विचार । देहो साचार 'स्त्रियेचा' ॥ १८ ॥
जिला याच्यामुळेच सुख आणि शोभा; जिला याच्यामुळेच इहलोक व परलोक; या सर्वांचा सूक्ष्म रीतीने विचार केला असतां देह हा खरोखर ' स्त्रियेचाच ' आहे १८.
या देहाचीं आवश्यकें । 'सुहृद बंधू' जे कां सखे ।
देहाचेनि सुखावती सुखें । देह एके पाखें त्यांचाही ॥ १९ ॥
देहाचेनि सुखावती सुखें । देह एके पाखें त्यांचाही ॥ १९ ॥
'सुहृद-बंधु-मित्र' हेही या देहाला अवश्य लागणारेच आहेत. त्यांनाही या देहाच्या सौख्याने सौख्य होत असते, तेव्हां एकपक्षी हा देह त्यांचाही आहेच १९.
स्वयें घेऊनियां वेतन । देहो विकिला आपण ।
आज्ञेवीण न वचे क्षण । देहो जाण 'स्वामीचा' ॥ २२० ॥
आज्ञेवीण न वचे क्षण । देहो जाण 'स्वामीचा' ॥ २२० ॥
तसाच स्वत: वेतन घेऊन आपण होऊन ज्याला देह विकलेला असतो, आशेशिवाय क्षणभरही इकडे तिकडे फिरकतां येत नाही, त्याअर्थी हा देह त्या स्वामीचा म्ह. 'धन्याचा' होय २२०,
'श्वानशृंगालगिधांचें' खाजें । तरी हा देहो त्यांचा म्हणिजे ।
जीवास्तव देहीं कर्म निफजे । यालागीं देह बोलिजे 'जीवाचा' ॥ २१ ॥
जीवास्तव देहीं कर्म निफजे । यालागीं देह बोलिजे 'जीवाचा' ॥ २१ ॥
कुत्री कोल्ही-गिधाड यांचे हा देह खाद्यच आहे; तेव्हां देह हा त्यांचाही म्हटला पाहिजे. बरें, जीव असतो म्हणून देहाकडून कर्म होत असते, याकरितां देह हा ' जिवाचा' असेही म्हणता येईल २१.
पिता-माता-स्त्री-पुत्र-स्वजन । देहाचें अवश्य करिती दहन ।
यालागीं देह 'अग्नीचा' पूर्ण । विचक्षण बोलती ॥ २२ ॥
यालागीं देह 'अग्नीचा' पूर्ण । विचक्षण बोलती ॥ २२ ॥
आईबाप, बायकामुले व आप्त-इष्ट ही देहाचे अवश्य दहन करीत असतात; याकरिता हा देह खरोखर 'अग्नीचा' आहे असे विद्वान् म्हणतात २२.
यापरी देहाचे जाण । विभागी असती आठ जण ।
तेथ 'मी भोक्ता' हा अभिमान । तो केवळ जाण मूर्खत्वें ॥ २३ ॥
तेथ 'मी भोक्ता' हा अभिमान । तो केवळ जाण मूर्खत्वें ॥ २३ ॥
ह्याप्रमाणे ह्या देहाचे हे आठ जण वांटेकरी आहेत. असे असता त्यांत 'मी भोक्ता' हा अभिमान निखालस मूर्खपणाचा आहे २३.
एथ 'मी' विशिष्ट भोक्ता । 'माझा' देह ऐशी ममता ।
हेचि जाण तत्त्वतां । अधःपाता नेताती ॥ २४ ॥
हेचि जाण तत्त्वतां । अधःपाता नेताती ॥ २४ ॥
येथे 'मी' एक विशिष्ट भोक्ता असे समजणे किंवा 'माझा' देह म्हणून ममता धरणे हेच खरोखर अधःपाताला नेणारे आहे २४,
तस्मिन्कलेवरेऽमेध्ये तुच्छनिष्ठे विषज्जते ।
अहो सुभद्रं सुनसं सुस्मितं च मुखं स्त्रियः ॥ २० ॥
अहो सुभद्रं सुनसं सुस्मितं च मुखं स्त्रियः ॥ २० ॥
[श्लोक २०] अशा अपवित्र, तुच्छ शरीराच्या ठिकाणी माणूस आसक्त होऊन म्हणतो की, अहाहा ! स्त्रीचे मुख, नाक आणि हास्य किती सुंदर आहे ! (२०)
देहो तितुका अशुचिकर । त्यांत स्त्रीदेह अतिअपवित्र ।
केवळ विटाळाचें पात्र । निरंतर द्रवरूपें ॥ २५ ॥
केवळ विटाळाचें पात्र । निरंतर द्रवरूपें ॥ २५ ॥
देह म्हणून जितका तितका अमंगळच आहे, त्यांत स्त्रीदेह हा तर अत्यंत अपवित्र, निरंतर पाझरत असलेल्या विटाळाचे पात्र होय २५.
स्वयें भोक्ता अतिकुश्चित । ऐसे अविवेकी कामासक्त ।
कामिनीकामीं लोलंगत । ते मूर्ख वानीत स्त्रियांतें ॥ २६ ॥
कामिनीकामीं लोलंगत । ते मूर्ख वानीत स्त्रियांतें ॥ २६ ॥
त्याचा भोक्ताही स्वतः अत्यंत अमंगळच. असे विषयलंपट अविचारी लोकच स्त्रीविषयावर लोलुप होतात व असे मूर्ख लोकच स्त्रियांचे वर्णन करीत सुटतात २६.
अहो हे सुंदर सुरेख । चंद्रवदना अतिसुमुख ।
सरळ शोभे नासिक । सुभग देख सुकुमार ॥ २७ ॥
सरळ शोभे नासिक । सुभग देख सुकुमार ॥ २७ ॥
'अहो ! हें मुखकमल किती सुंदर आहे ! किती सुरेख ! थेट चंद्रासारखे दिसते; आणि नाक तर किती सरळ त्यामध्ये खुलतें आहे ! फारच सुंदर आणि सुकुमार २७;
ऐशिये सुंदर स्त्रियेतें । पावलों आम्ही सभाग्य एथें ।
ऐशीं कामासक्तचित्तें । भुललीं भ्रांतें प्रमदांसी ॥ २८ ॥
ऐशीं कामासक्तचित्तें । भुललीं भ्रांतें प्रमदांसी ॥ २८ ॥
अशी सुंदर स्त्री आम्ही भाग्यवंत म्हणूनच आम्हाला मिळाली, अशी विषयलंपट मनेंच भ्रमिष्ट होऊन तरुण स्त्रियांना भुलून पडतात ! २८.
स्त्रीदेहाचे विवंचनें । विवंचितां ओकारा ये मनें ।
जळो स्त्रियेचें निंद्य जिणें । मूर्खीं रमणें ते ठायीं ॥ २९ ॥
जळो स्त्रियेचें निंद्य जिणें । मूर्खीं रमणें ते ठायीं ॥ २९ ॥
ह्याप्रमाणे स्त्रीदेहाचा विचार करीत असता त्या विचारानेच मनाला ओकारी येते. स्त्रियांचे जिणे अत्यंत निंद्य आहे. आग लागो त्याला. त्याच्या ठिकाणी मूर्खानींच रममाण व्हावें २९.
त्वङ्‍मांसरुधिरस्नायुमेदोमज्जास्थिसंहतौ ।
विण्मूत्रपूये रमतां कृमीणां कियदन्तरम् ॥ २१ ॥
विण्मूत्रपूये रमतां कृमीणां कियदन्तरम् ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] हे शरीर त्वचा, मांस, रक्त, स्नायू, मेद, मज्जा आणि हाडे यांचा समूह असून ते मलमूत्र व पुवाने भरलेले आहे यामध्ये रममाण होणार्‍या माणसांत आणि किड्यांत अंतर कुठे राहिले ? (२१)
स्त्रीदेहाचा उभारा । केवळ अस्थींचा पांजरा ।
त्याचें आवरण तें स्नायु शिरा । बांधोनि खरा दृढ केला ॥ २३० ॥
त्याचें आवरण तें स्नायु शिरा । बांधोनि खरा दृढ केला ॥ २३० ॥
स्त्रीदेहाची रचना पाहिली तर एक हाडाचा शुद्ध सांपळा उभा केलेला दिसतो. त्याच्यावर स्नायू, शिरा वगैरे बांधून त्याला बळकट केला आहे २३०.
तेथ रुधिरमांसाचें कालवण । करूनि पांजरा लिंपिला पूर्ण ।
अस्थीवरील जें वेष्टण । 'मज्जा' म्हणती त्या नांव ॥ ३१ ॥
अस्थीवरील जें वेष्टण । 'मज्जा' म्हणती त्या नांव ॥ ३१ ॥
मांस आणि रक्त कालवून त्याने तो सांपळा लिंपला आहे. हाडावरचे वेष्टण आहे त्याला ' मज्जा ' म्हणतात ३१.
अस्थिमाजील रसबद्ध । त्या नांव बोलिजे 'मेद' ।
वरी चर्म मडिलें सुबद्ध । 'त्वचा' शुद्ध ती नांव ॥ ३२ ॥
वरी चर्म मडिलें सुबद्ध । 'त्वचा' शुद्ध ती नांव ॥ ३२ ॥
हाडांच्या आंत जो मगज असतो, त्याला 'मेद ' असे म्हणतात; आणि त्याच्यावर नीटनेटके चामड्याने मढविलेले असते, तिचें नांव 'त्वचा' होय ३२.
त्या देहामाजीं सांठवण । विष्ठा मूत्र परिपूर्ण ।
ते स्त्रीदेहीं ज्याचें रमण । ते 'कृमि' जाण नररूपें ॥ ३३ ॥
ते स्त्रीदेहीं ज्याचें रमण । ते 'कृमि' जाण नररूपें ॥ ३३ ॥
ह्या देहांत काय भरलेले आहे ? तर सारे मल आणि मूत्र ! अशा देहामध्ये जे रममाण होतात ते नररूपी किडेच होत ३३.
विष्ठेमाजीं कृमि चरती । तैशी स्त्रीदेहीं ज्यां आसक्ती ।
तेही कृमिप्राय निश्चितीं । संदेह ये अर्थीं असेना ॥ ३४ ॥
तेही कृमिप्राय निश्चितीं । संदेह ये अर्थीं असेना ॥ ३४ ॥
विष्ठेमध्ये जसे किडे चरतात, त्याप्रमाणे स्त्रीच्या देहावर ज्यांची आसक्ति तेही खरोखर किड्यासारखेच, यांत संशय नाहीं ३४.
वनितादेह यापरी एथ । विचारितां अतिकुश्चित ।
तो वस्त्रालंकारीं शोभित । करूनि आसक्त नर होती ॥ ३५ ॥
तो वस्त्रालंकारीं शोभित । करूनि आसक्त नर होती ॥ ३५ ॥
अशा प्रकारे विचार केला असतां स्त्रियांचा देह हा अत्यंत घाणेरडा आहे. तो वस्त्रालंकारांनी सुशोभित करून पुरुष त्यावर आसक्त होतात ३५.
घंटापारधी पाश पसरी । त्यावरी तो मृगांतें धरी ।
पुरुष स्त्रियेतें शृंगारी । त्या पाशाभीतरीं स्वयें अडके ॥ ३६ ॥
पुरुष स्त्रियेतें शृंगारी । त्या पाशाभीतरीं स्वयें अडके ॥ ३६ ॥
घंटापारधी पाश पसरून त्यांत मृगांना धरतो, पण पुरुष स्त्रियेला श्रृंगारून त्या पाशामध्ये स्वतःच अडकतो ! ३६.
यालागीं स्त्रियाची संगति । कदा न करावी विरक्तीं ।
गृहस्थीं सांडावी आसक्ती । येचि अर्थीं नृप बोले ॥ ३७ ॥
गृहस्थीं सांडावी आसक्ती । येचि अर्थीं नृप बोले ॥ ३७ ॥
ह्याकरितां विरक्तांनी स्त्रियांची संगत कधीही करूं नये, गृहस्थाश्रमी ह्यांनीही आसक्ति सोडावी. ह्याविषयींच राजा सांगत आहे ३७.
अथापि नोपसज्जेत स्त्रीषु स्त्रैणेषु चार्थवित् ।
विषयेन्द्रियसंयोगान्मनः क्षुभ्यति नान्यथा ॥ २२ ॥
विषयेन्द्रियसंयोगान्मनः क्षुभ्यति नान्यथा ॥ २२ ॥
[श्लोक २२] म्हणून ज्याला आपले कल्याण करून घ्यावयाचे असेल अशा विवेकी मनुष्याने स्त्रिया आणि स्त्रीलंपट यांची संगत करू नये विषय आणि इंद्रिये यांच्या संयोगानेच मनात विकार उत्पन्न होतात, एरव्ही नाही. (२२)
स्त्रीदेह शोभनीय असता । तरी वस्त्रालंकारेंवीण शोभता ।
तो अतिनिंद्य कुश्चितता । उघडा सर्वथा शोभेना ॥ ३८ ॥
तो अतिनिंद्य कुश्चितता । उघडा सर्वथा शोभेना ॥ ३८ ॥
स्त्रियांचा देह जर खरोखरच शोभिवंत असता, तर तो वस्त्रालंकाराशिवायच शोभला असता. पण तो अत्यंत निंद्य व घाणेरडा असल्यामुळे उघडा असा मुळीच शोभत नाही ३८.
यालागीं वस्त्राभरणीं । देह गुंडिती कामिनी ।
जेवीं मैंद ब्राह्मणपणीं । विश्वासूनी घात कीजे ॥ ३९ ॥
जेवीं मैंद ब्राह्मणपणीं । विश्वासूनी घात कीजे ॥ ३९ ॥
म्हणूनच स्त्रिया आपला देह वस्त्रालंकारांनी गुंडाळतात. जसे भामटे लोक ब्राह्मणाचे सोंग आणून विश्वास दाखवून घात करतात, तशी ही स्त्रियांची संगति आहे ३९.
तैशी स्त्रियांची संगती । सेवा लावी नाना युक्तीं ।
शेखीं संगें पाडी अधःपातीं । तेथ विरक्तीं न वचावें ॥ २४० ॥
शेखीं संगें पाडी अधःपातीं । तेथ विरक्तीं न वचावें ॥ २४० ॥
स्त्रियांची संगत नानाप्रकारच्या युक्तीने दास्यत्व करावयास लावते, आणि शेवरी आपल्याबरोबर नरकांत पाडते; ह्याकरितां विरक्तांनी तिकडे जाऊं नये २४०.
जरी स्त्रियेची विरक्तस्थिती । तरी साधकीं न करावी संगती ।
अग्निसंगें घृतें द्रवती । तेवीं विकारे वृत्ति स्त्रीसंगें ॥ ४१ ॥
अग्निसंगें घृतें द्रवती । तेवीं विकारे वृत्ति स्त्रीसंगें ॥ ४१ ॥
स्त्री जरी विरक्त असली तरीही साधकांनी तिची संगत करूं नये. अग्नीच्या संगाने तूप जसे पातळ होते, त्याप्रमाणे स्त्रीच्या संगतीनेही वृत्तीला विकार प्राप्त होतो ४१.
अमृत म्हणोनि खातां विख । आवश्य मरण आणी देख ।
स्त्री मानूनि सात्त्विक । सेवितां दुःख भोगवी ॥ ४२ ॥
स्त्री मानूनि सात्त्विक । सेवितां दुःख भोगवी ॥ ४२ ॥
अमृत म्हणून विष खाल्ले तर ते हटकून मरण आणावयाचेच; त्याप्रमाणे स्त्री सात्विक आहे म्हणून सेवन केली तरी ती दुःखच भोगविते ४२.
अग्नीमाजीं घृताची वस्ती । जरी बहुकाळ निर्वाहती ।
तरी स्त्रीसंगें परमार्थीं । निजात्मस्थिती पावते ॥ ४३ ॥
तरी स्त्रीसंगें परमार्थीं । निजात्मस्थिती पावते ॥ ४३ ॥
अग्नीमध्ये तूप पुष्कळ दिवस टिकून राहिले असते, तर स्त्रीच्या संगतीनेही पारमार्थिक लोक आत्मस्वरूपाला पोंचते ४३.
घृत वेंचल्या वर्षे झालीं साठी । तरी अग्निसंगें द्रव उपजे घटीं ।
तेवीं प्रमदासंगपरिपाठीं । वार्धकींही उठी अतिकामु ॥ ४४ ॥
तेवीं प्रमदासंगपरिपाठीं । वार्धकींही उठी अतिकामु ॥ ४४ ॥
तूप संपून साठ वर्षे झाली असली, तरी अग्नीच्या संगतीने त्या घागरीला पाझर फुटू लागतो; त्याप्रमाणे स्त्रियांच्या सहवासाने म्हातारपणांतसुद्धा कामविकार प्रबळ होतो ४४.
जरी कापूर अग्नीआंत । नांदो लाहता न पोळत ।
तरीच स्त्रीसंगें परमार्थ । पावते समस्त परब्रह्म ॥ ४५ ॥
तरीच स्त्रीसंगें परमार्थ । पावते समस्त परब्रह्म ॥ ४५ ॥
कापूर अग्नीमध्ये जर न जळतां राहिला असता, तर स्त्रीच्या संगतीने सर्वांना परमार्थ साधून सारेच परब्रह्माला पोचले असते ४५.
अग्नी पोळी धरितां हातीं । तैशी स्त्रियांची संगती ।
संगे वाढवी आसक्ती । पाडी अनर्थीं पुरुषांतें ॥ ४६ ॥
संगे वाढवी आसक्ती । पाडी अनर्थीं पुरुषांतें ॥ ४६ ॥
अग्नि हातांत धरतांच पोळतो, त्याप्रमाणेच स्त्रियांची संगत आहे. तिच्या संगतीने आसक्ति वाढते आणि ती पुरुषाला अनर्थांत पाडते ४६.
स्त्रियेपरीसही स्त्रैण । संगती मीनलिया जाण ।
कोटि अनर्थांचें भाजन । अधःपतन तत्संगें ॥ ४७ ॥
कोटि अनर्थांचें भाजन । अधःपतन तत्संगें ॥ ४७ ॥
स्त्रीपेक्षाही स्त्रैणाची संगत मिळाली, तर ते कोट्यवधि अनर्थांचे मूळ आहे. त्याच्या संगतीने अधःपातच प्राप्त व्हावयाचा ४७.
स्त्रैणेंसीं झाल्या भेटी । ब्रह्मानंद स्त्रीसुखाच्या पोटीं ।
ऐशा विरक्तां प्रबोधी गोठी । करी उठाउठी स्त्रीकाम ॥ ४८ ॥
ऐशा विरक्तां प्रबोधी गोठी । करी उठाउठी स्त्रीकाम ॥ ४८ ॥
स्त्रीलंपट पुरुषाची भेट झाली की ब्रह्मानंद आहे तो सारा स्त्रीसुखांतच आहे अशा प्रकारच्या गोष्टी तो विरक्ताला सांगत असतो. त्यामुळे तत्काळ स्त्रीकामना उत्पन्न होते ४८.
तेथ स्वदारा आणि परदारा । या करूं नेदी विचारा ।
प्रवर्तवी स्वेच्छाचारा । स्त्रैण खरा अतिघाती ॥ ४९ ॥
प्रवर्तवी स्वेच्छाचारा । स्त्रैण खरा अतिघाती ॥ ४९ ॥
ती मग स्वदारा आणि परदारा ह्यांचा विचारच करू देत नाही आणि स्वेच्छाचाराकडेच वृत्ति वळते. म्हणून स्त्रैण हाच खरा घातकी होय ४९.
स्त्रैण जेथें प्रवेशला । तेथ अनाचार वेलीं गेला ।
अधर्म सर्वांगीं फुलला । बाधकत्वें फळला अनर्थफळीं ॥ २५० ॥
अधर्म सर्वांगीं फुलला । बाधकत्वें फळला अनर्थफळीं ॥ २५० ॥
स्त्रैण जेथें शिरला तेथे अनाचाराचा वेल वाढलाच म्हणून समजावें. सर्वांगांनी अधर्म फुलतो आणि तो बाधक होऊन अनर्थाची फळे देतो २५०.
यालागीं जो परमार्थीं । तेणें स्त्री आणि स्त्रैणाची संगती ।
सर्वथा न धरावी हातीं । पाडी अनर्थीं तो संग ॥ ५१ ॥
सर्वथा न धरावी हातीं । पाडी अनर्थीं तो संग ॥ ५१ ॥
ह्याकरिता ज्याला परमार्थ साधावयाचा आहे त्याने स्त्रीची व स्त्रैणाची संगत कधीही धरूं नये. कारण, त्यांची संगत नेहमी अनर्थात पाडते ५१.
मुख्य स्त्रैणचि वाळिला आहे । तेथें स्त्रीसंग कोठें राहे ।
हे संगतीचि पाहें । सेव्य नोहे परमार्थ ॥ ५२ ॥
हे संगतीचि पाहें । सेव्य नोहे परमार्थ ॥ ५२ ॥
मुख्य स्त्रैणच जर वर्ज्य केला आहे, तर मग स्त्रीसंग कोठे राहिला ? तात्पर्य, ही संगतच परमार्थाला सेव्य म्ह. उपयोगी नाही ५२.
यालागीं साधकीं आपण । स्त्रीनिरीक्षण संभाषण ।
सर्वथा न करावें जाण । एकांतशील न केव्हांही व्हावें ॥ ५३ ॥
सर्वथा न करावें जाण । एकांतशील न केव्हांही व्हावें ॥ ५३ ॥
ह्याकरितां साधकानें स्त्रियांकडे पहाणे किंवा त्यांच्याशी बोलणे कधीच करूं नये आणि एकांतांतही कधी बसू नये ५३.
म्हणशी विवेकी जो आहे । त्यासी स्त्रीसंग करील काये ।
स्त्रीसंगास्तव पाहें । सोशिले अपाये सुज्ञांनीं ॥ ५४ ॥
स्त्रीसंगास्तव पाहें । सोशिले अपाये सुज्ञांनीं ॥ ५४ ॥
आता तुम्ही म्हणाल की, जो विचारी आहे, त्याला स्त्रीसंगति काय करणार ? तर बाबा ! ह्या स्त्रीच्या संगतीच्या पायीं मोठमोठ्या ज्ञात्यांनीही आघात सोसले आहेत ५४.
पराशरासी अर्ध घडी । नावेसी मीनली नावाडी ।
ते अर्ध घटिकेसाठीं रोकडी । अंगीं परवडी वाजली ॥ ५५ ॥
ते अर्ध घटिकेसाठीं रोकडी । अंगीं परवडी वाजली ॥ ५५ ॥
पराशर ऋषीला नावेमध्ये अर्धघटका नावाडीण भेटली, त्याच अर्धघटकेसाठी अंगावर अपकीर्तीची बाजू येऊन कोसळली! ५५.
ऋष्यशृंग अतितापसी । तोही वश झाला वेश्येसी ।
इतरांची गोठी कायसी । मुख्य महादेवासी भुलविलें ॥ ५६ ॥
इतरांची गोठी कायसी । मुख्य महादेवासी भुलविलें ॥ ५६ ॥
ऋष्यशृंग मोठा तपस्वी ; पण तोसुद्धा वेश्येला वश झाला. इतरांची गोष्ट काय सांगावी? प्रत्यक्ष महादेवालाही मोहिनीने भुलविलें ! ५६.
विषय‍इंद्रियांचे संगती । अवश्य क्षोभे चित्तवृत्ती ।
तेथ सज्ञानही बाधिजती । मा कोण गती अज्ञाना ॥ ५७ ॥
तेथ सज्ञानही बाधिजती । मा कोण गती अज्ञाना ॥ ५७ ॥
विषय आणि इंद्रिये ह्यांच्या संगतीने चित्तवृत्ति हटकून क्षुब्ध होते. त्यांत सज्ञानही बांधले जातात, मग अज्ञानाची कथा काय? ५७.
हेही असो उपपत्ती । नसतां स्त्रियांची संगती ।
काम क्षोभे एकांतीं । तेंचि विशदार्थीं नृप बोले ॥ ५८ ॥
काम क्षोभे एकांतीं । तेंचि विशदार्थीं नृप बोले ॥ ५८ ॥
हेही बोलणे असो. पण स्त्रियांची प्रत्यक्ष संगति नसताही एकांत असतां (स्त्रीच्या स्मरणानेही) कामविकार उत्पन्न होतो. हेच स्पष्ट करून राजा सांगत आहे ५८.
अदृष्टादश्रुताद्भावान्न भाव उपजायते ।
असंप्रयुञ्जतः प्राणान् शाम्यति स्तिमितं मनः ॥ २३ ॥
असंप्रयुञ्जतः प्राणान् शाम्यति स्तिमितं मनः ॥ २३ ॥
[श्लोक २३] जी वस्तू कधी पाहिली नाही किंवा ऐकली नाही, तिच्याबद्दल विकार उत्पन्न होत नाही जे विषयांबरोबर इंद्रियांचा संयोग होऊ देत नाहीत, असे मन निश्चल होऊन शांत होते (२३)
जें देखिलें ऐकिलें नाहीं । ऐशिया विषयांचे ठायीं ।
पुरुषाचें मन पाहीं । सर्वथा कहीं क्षोभेना ॥ ५९ ॥
पुरुषाचें मन पाहीं । सर्वथा कहीं क्षोभेना ॥ ५९ ॥
जो कधी पाहिलेला नाही व ऐकलेला नाही, अशा विषयाने पुरुषाचें मन कधीच क्षुब्ध होत नाही ५९.
जे पूर्वभुक्त विषय असती । तेचि स्मरण झालिया चित्तीं ।
काम‌उद्रेकें क्षोभे वृत्ती । नसतां संगती स्त्रियेची ॥ २६० ॥
काम‌उद्रेकें क्षोभे वृत्ती । नसतां संगती स्त्रियेची ॥ २६० ॥
पण पूर्वी भोगलेले जे विषय असतात, त्यांचे स्मरण मनाला होतांच स्त्रीची संगत नसली तरी कामोद्रेक होऊन वृत्तीचा क्षोभ होतो २६०.
एवं पूर्वापर विषयासक्ती । पुरुषासी बाधक निश्चितीं ।
तो बैसल्याही एकांतीं । वासनासंस्कारें वृत्ति सकाम क्षोभे ॥ ६१ ॥
तो बैसल्याही एकांतीं । वासनासंस्कारें वृत्ति सकाम क्षोभे ॥ ६१ ॥
ह्याप्रमाणे पूर्वापार चालत आलेली विषयासक्तीच पुरुषाला निश्चयाने बाधक होते. तो एकांतात एकटाही बसला असला तरी वासनेच्या संस्कारानें वृत्ति सकाम होऊन क्षुब्ध होते ६१.
पूर्वदिवशींचीं पक्वान्नें । जीं ठेविलीं अतियत्नें ।
तीं न करितांही रांधणें । पहांटे भक्षणें स्वयें जेवीं ॥ ६२ ॥
तीं न करितांही रांधणें । पहांटे भक्षणें स्वयें जेवीं ॥ ६२ ॥
आदल्या दिवशींची पक्वान्ने नीट जपून ठेवलेली असतात; ती दुसऱ्या दिवशी स्वैपाक न करितांच सकाळी खातां येतात ६२.
तेवीं वासनासंस्थित काम पुरुषास करी सकाम ।
कामक्षोभें पाडी भ्रम । कर्माकर्म स्मरेना ॥ ६३ ॥
कामक्षोभें पाडी भ्रम । कर्माकर्म स्मरेना ॥ ६३ ॥
त्याप्रमाणे वासनेत स्थित असलेला कामच पुरुषाला सकाम करून सोडतो. त्या कामाचा क्षोभ झाला म्हणजे भ्रम उत्पन्न होऊन कर्म व अकर्म कोणतें हें स्मरत नाहीं ६३.
एवं वासना कामसंगती । बाधक होय परमार्थीं ।
यालागीं साधकीं समस्तीं । स्त्रीकामासक्ती त्यागावी ॥ ६४ ॥
यालागीं साधकीं समस्तीं । स्त्रीकामासक्ती त्यागावी ॥ ६४ ॥
तात्पर्य, वासना-कामसंगति हीच परमार्थात बाधक होतात. याकरितां सर्व साधकांनी स्त्रीविषयींची आसक्ति सोडून धावी ६४.
मनीं क्षोभल्या कामासक्ती । साधकीं तेथें करावी युक्ती ।
आवराव्या बाह्य इंद्रियवृत्ती । तैं मनासी शांति हळूहळू होय ॥ ६५ ॥
आवराव्या बाह्य इंद्रियवृत्ती । तैं मनासी शांति हळूहळू होय ॥ ६५ ॥
मनांतील कामसक्ति क्षोभली म्हणजे साधकांनी तेथें एक युक्ति करावी. ती ही की, बाह्य इंद्रियवृत्ति आवरून धराव्यात; म्हणजे हळुहळू मनाला शांति प्राप्त होईल ६५.
कर्मेंद्रियीं राखण । दृढ वैराग्य ठेविलिया जाण ।
मनीं क्षोभल्या काम पूर्ण । आपल्या आपण उपशमे ॥ ६६ ॥
मनीं क्षोभल्या काम पूर्ण । आपल्या आपण उपशमे ॥ ६६ ॥
कमैंद्रियांना कट्टे वैराग्य हें राखण ठेवले म्हणजे मनांत काम कितीही क्षुब्ध झाला तरी तो आपल्या आपणच शांत होतो ६६.
जेणें पडिजे अनर्थीं । ते त्यागावी संगती ।
संगत्यागाची निजस्थिती । दृढ श्लोकार्थीं नृप बोले ॥ ६७ ॥
संगत्यागाची निजस्थिती । दृढ श्लोकार्थीं नृप बोले ॥ ६७ ॥
ज्यामुळे अनर्थात पडावे लागते, ती संगतच सोडून दिली पाहिजे. तो संगत्याग कसा करावा ह्याचे स्पष्टीकरण श्लोकार्थानं राजा करीत आहे ६७.
तस्मात्सङ्गो न कर्तव्यः स्त्रीषु स्त्रैणेषु चेन्द्रियैः ।
विदुषां चाप्यविश्रब्धः षड्‌वर्गः किमु मादृशाम् ॥ २४ ॥
विदुषां चाप्यविश्रब्धः षड्‌वर्गः किमु मादृशाम् ॥ २४ ॥
[श्लोक २४] म्हणून इंद्रियांचा स्त्रिया किंवा स्त्रीलंपट यांच्याशी संबंध येऊ देऊ नये माझ्यासारख्यांची गोष्ट कशाला, पण मोठमोठ्या विद्वानांच्या बाबतीत सुद्धा त्यांची इंद्रिये आणि मन विश्वास ठेवण्याजोगी नसतात. (२४)
जेणें सज्ञाना उठी छळ । सकाम भुलवी तत्काळ ।
ऐसा स्त्रीसंग अनर्थशीळ । त्याहूनि प्रबळ स्त्रैणाचा ॥ ६८ ॥
ऐसा स्त्रीसंग अनर्थशीळ । त्याहूनि प्रबळ स्त्रैणाचा ॥ ६८ ॥
ज्यामुळे ज्ञातेही गोत्यांत पडतात, कामी पुरुषाला तर तत्काळ भुरळ घालतो, असा स्त्रीसंग हा अनर्थकारक आहे आणि स्त्रैण पुरुषाचा तर त्याहूनही अनर्थकारक आहे ६८.
यालागीं कर्मेंद्रियांचे स्थितीं । स्त्री आणि स्त्रैणाची संगती ।
घडों नेदावी परमार्थीं । जे निजस्वार्थीं साधक ॥ ६९ ॥
घडों नेदावी परमार्थीं । जे निजस्वार्थीं साधक ॥ ६९ ॥
म्हणून जे आपलें खरें हित साधू इच्छीत असतील, अशा परमार्थी लोकांनी कर्मेंद्रियांना स्त्री आणि स्त्रैण ह्यांची संगत घडू देऊ नये ६९.
जरी विषयीं क्षोभेल मन । तरी इंद्रियें आवरावीं आपण ।
तरी मनींचा विषयो जाण । मनींचि आपण स्वयें विरे ॥ २७० ॥
तरी मनींचा विषयो जाण । मनींचि आपण स्वयें विरे ॥ २७० ॥
मन विषयांत क्षुब्ध झाले तरी आपण इंद्रिये आवरून धरावीत, म्हणजे मनांतला विषय मनातच आपोआप जिरून जातो २७०.
निकट विषय स्त्रीसंगती । मन क्षोभे विषयासक्तीं ।
क्षणार्ध स्त्रीसंगप्राप्ती । पडले अनर्थीं सज्ञान ॥ ७१ ॥
क्षणार्ध स्त्रीसंगप्राप्ती । पडले अनर्थीं सज्ञान ॥ ७१ ॥
विषय आणि स्त्रीसंगत ही जवळ असली म्हणजे विषयासक्तीने मन क्षुब्ध होते; क्षणार्धही स्त्रीसंगत झाल्याने सज्ञान लोक अनर्थात पडले आहेत ७१.
स्त्रीदर्शनें कामासक्त । देवेंद्र झाला भगांकित ।
चंद्र कळंकिया एथ । केला निश्चित गुरुपत्न्या ॥ ७२ ॥
चंद्र कळंकिया एथ । केला निश्चित गुरुपत्न्या ॥ ७२ ॥
स्त्रीला पाहून देवेंद्र कामातुर झाला आणि त्याच्या अंगाला भगें पडली, आणि गुरुपत्नी जी तारा, तिनें चंद्राला कलंकित करून सोडले ७२.
सौभरी तपस्वी तपयुक्त । तो मत्स्यमैथुनास्तव एथ ।
करूनि सांडिला कामासक्त । ऐसा संग अनर्थभूत स्त्रियांचा ॥ ७३ ॥
करूनि सांडिला कामासक्त । ऐसा संग अनर्थभूत स्त्रियांचा ॥ ७३ ॥
सौभरी नांवाचा ऋषि महान् तपस्वी होता, त्याने मत्स्याचें मैथुन पाहिल्यामुळे तो कामासक्त होऊन गेला ; (ही कथा नवम स्कंधांत ६ व्या अध्यायांत आहे). असा हा स्त्रियांचा संग अनर्थकारक आहे ७३.
निजकन्येचिया संगतीं । ब्रह्मा भुलला कामासक्ती ।
मा इतरांची कोण गती । संग अनर्थीं स्त्रियांचा ॥ ७४ ॥
मा इतरांची कोण गती । संग अनर्थीं स्त्रियांचा ॥ ७४ ॥
ब्रह्मदेव तर आपल्याच कन्येला पाहून कामासक्त झाला मग इतरांची काय कथा ? असा हा स्त्रियांचा संग अनर्थकारक आहे ७४.
कामिनीसंग अतिदारुण । शिवासी झालें लिंगपतन ।
प्रमदांसंगें सज्ञान । ठकले जाण महायोगी ॥ ७५ ॥
प्रमदांसंगें सज्ञान । ठकले जाण महायोगी ॥ ७५ ॥
कामिनीचा संग महाभयंकर आहे. शिवाचे लिंगपतन त्यामुळेच झाले. या स्त्रियांच्या संगतीने मोठमोठे सज्ञान व योगीही फसले आहेत ७५.
नारदें विनोददृष्टीं । कृष्णपत्नी मागितल्यासाठीं ।
तो नारदी केला गंगातटीं । तेथ जन्मले पोटीं साठी पुत्र ॥ ७६ ॥
तो नारदी केला गंगातटीं । तेथ जन्मले पोटीं साठी पुत्र ॥ ७६ ॥
नारदानें केवळ विनोदानें कृष्णाची स्त्री मागितली, त्याला त्यासाठी गंगातीरी नारदी करून सोडली व तिच्या पोटीं साठ पुत्र जन्मास आले ७६.
कौतुकें स्त्रीयांप्रति जातां । सज्ञान पावे बाधकता ।
मा मजसारिख्या मूर्खाची कथा । कोण वार्ता ते ठायीं ॥ ७७ ॥
मा मजसारिख्या मूर्खाची कथा । कोण वार्ता ते ठायीं ॥ ७७ ॥
सहज मौजेने जरी स्त्रियांकडे गेले, तरी सज्ञानालासुद्धा ती संगति बाधते; मग माझ्यासारख्या मूर्खाची काय कथा? ७७.
क्षणार्ध स्त्रियांची संगती । सज्ञान ठकले ऐशा रीतीं ।
जे स्त्रीसंगा विश्वासती । ते दुःखी होती मज‍ऐसे ॥ ७८ ॥
जे स्त्रीसंगा विश्वासती । ते दुःखी होती मज‍ऐसे ॥ ७८ ॥
स्त्रियांची संगत अर्धक्षण करून ज्ञातेही अशा रीतीने ठकले आहेत. म्हणून स्त्रीसंगावर विश्वास ठेवतील, ते माझ्यासारखेच दुःखी होतील ७८.
यालागीं विश्वासतां स्त्रीसंगासी । इंद्रियषड्‍वर्ग ठकी सर्वांसी ।
एथ आवरूनि इंद्रियांसी । सर्वथा स्त्रियांसी त्यागावें ॥ ७९ ॥
एथ आवरूनि इंद्रियांसी । सर्वथा स्त्रियांसी त्यागावें ॥ ७९ ॥
याकरिता स्त्रीसंगावर विश्वास ठेवला असता सहा इंद्रियांचा वर्ग सर्वाना गोत्यांत घालतो. एवण्याकरिता इंद्रियांना आवरून स्त्रियांचा सर्वथा त्याग करावा ७९.
त्यागूनि स्त्रियांची संगती । उपरमूनि इंद्रियवृत्ती ।
राजा पावला परम शांती । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥ २८० ॥
राजा पावला परम शांती । तेंचि श्रीपति स्वयें सांगे ॥ २८० ॥
याप्रमाणे स्त्रियांची संगत सोडून इंद्रियवृत्तीला आवरून तो राजा परम शांतीला पावला. तेच श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात २८०.
श्रीभगवानुवाच -
एवं प्रगायन् नृपदेवदेवः
स उर्वशीलोकमथो विहाय ।
आत्मानमात्मन्यवगम्य मां वै
उपारमञ्ज्ञानविधूतमोहः ॥ २५ ॥
एवं प्रगायन् नृपदेवदेवः
स उर्वशीलोकमथो विहाय ।
आत्मानमात्मन्यवगम्य मां वै
उपारमञ्ज्ञानविधूतमोहः ॥ २५ ॥
[श्लोक २५] भगवान श्रीकृष्ण म्हणतात - राजराजेश्वर पुरूरव्याच्या मनामध्ये जेव्हा अशा तर्‍हेचे उद्‌गार उमटू लागले, तेव्हा त्याने उर्वशीलोक सोडून दिला आणि ज्ञानाचा उदय झाल्यामुळे त्याचा मोह नाहीसा झाला नंतर त्याने आपल्या हृदयातच आत्मस्वरूपाने माझा साक्षात्कार करून घेतला व तो शांत झाला. (२५)
जो उर्वशीस्वर्गभोग पावोनी । ज्यासी देव मानिती श्रेष्ठपणीं ।
जो सकळराजचूडामणी । ज्यासी येती लोटांगणीं भूपाळ ॥ ८१ ॥
जो सकळराजचूडामणी । ज्यासी येती लोटांगणीं भूपाळ ॥ ८१ ॥
ज्याने उर्वशीसह स्वर्गातील सारे भोग मिळविले, ज्याला देवही श्रेष्ठ असे समजत, जो सर्व राजांचा मुकुटमणि ज्याच्यापुढे राजे लोटांगण घालीत ८१,
ऐसा पुरूरवा चक्रवर्ती । लाहोनि उर्वशीभोगप्राप्ती ।
स्वर्गभोगीं पावला विरक्ती । सभाग्य नृपति तो एक ॥ ८२ ॥
स्वर्गभोगीं पावला विरक्ती । सभाग्य नृपति तो एक ॥ ८२ ॥
असा चक्रवर्ती पुरूरवा राजा उर्वशीचा व स्वर्गाचा उपभोग घेऊन विरक्त झाला, म्हणून तो एक मोठा भाग्यशालीच राजा होय ८२.
अप्राप्तविषयें योगी । बहुत देखिले विरागी ।
परी प्राप्तस्वर्गांगनाभोगीं । धन्य विरागी पुरूरवा॥ ८३ ॥
परी प्राप्तस्वर्गांगनाभोगीं । धन्य विरागी पुरूरवा॥ ८३ ॥
ज्यांना विषय मिळालेच नाहीत असे विरक्त झालेले योगी पुष्कळ दृष्टीस पडतात. परंतु स्वर्गातील देवांगनेचा उपभोग घेऊन पुरूरवा राजा विरक्त झाला, त्याअर्थी तो मोठा धन्य होय ८३.
पुरूरव्याऐशी विरक्ती । नाहीं देखिली आणिकांप्रती ।
धन्य पुरूरवा त्रिजगतीं । स्वमुखें श्रीपति वाखाणी ॥ ८४ ॥
धन्य पुरूरवा त्रिजगतीं । स्वमुखें श्रीपति वाखाणी ॥ ८४ ॥
पुरूरव्यासारखी विरक्ति दुसऱ्या कोणाचीच पाहिली नाही, म्हणून पुरूरवा हा साऱ्या त्रिभुवनांत धन्य होय, असें श्रीकृष्ण आपल्या मुखानेच त्याचे वर्णन करितात ८४.
तेणें अनुतापाच्या अनुवृत्तीं । निंदोनियां निजात्मस्थिती ।
क्षाळिली कामिनीकामासक्ती । धुतला निश्चितीं महामोहो ॥ ८५ ॥
क्षाळिली कामिनीकामासक्ती । धुतला निश्चितीं महामोहो ॥ ८५ ॥
त्याने अनुतापाच्या भरात आपल्या स्थितीची निंदा करून स्त्रीविषयाची आसक्ति टाकून दिली व मोहाला खरोखर धुऊन काढले ८५.
अनुतापआगिठीं अभंग । वैराग्यपुट देऊनि चांग ।
विवेकें दमितां साङ्ग । काममोहाचे डाग क्षाळिले तेणें ॥ ८६ ॥
विवेकें दमितां साङ्ग । काममोहाचे डाग क्षाळिले तेणें ॥ ८६ ॥
पश्चात्तापाची अखंड आगटी पेटवून, वैराग्याचे चांगलें पुट देऊन, विचारानें नीट इंद्रियदमन करून त्याने काममोहाचे डाग धुऊन टाकले ८६.
जेवीं सोनें पुटीं पडे । तुक तुटे वानीं चढे ।
तेवीं निजात्मप्राप्तीनिवाडें । वृत्ति वाडेंकोडें क्षाळिली ॥ ८७ ॥
तेवीं निजात्मप्राप्तीनिवाडें । वृत्ति वाडेंकोडें क्षाळिली ॥ ८७ ॥
ज्याप्रमाणे सोन्याला पुटे दिली असता त्याचे वजन कमी होते, पण कस वाढतो. त्याप्रमाणे आत्मानुभवाच्या लाभाने वृत्तीला नीटनेटकी धुऊन काढली ८७.
ऐशिये अतिशुद्ध निजवृत्तीं । विवेकवैराग्यसंपत्ती ।
पूर्ण अनुतापाचे स्थितीं । माझी कृपाप्राप्ती पावला ॥ ८८ ॥
पूर्ण अनुतापाचे स्थितीं । माझी कृपाप्राप्ती पावला ॥ ८८ ॥
अशी अत्यंत शुद्ध वृत्ति झाल्यामुळे व विवेकवैराग्यरूप संपत्तीने व पूर्ण पश्चात्तापाने माझ्या कृपाप्रसादाला तो पात्र झाला ८८.
माझिया कृपेवीण कांहीं । कदा अनुताप नुपजे देहीं ।
शुद्ध अनुताप ज्याच्या ठायीं । ते माझी कृपा पाहीं परिपूर्ण ॥ ८९ ॥
शुद्ध अनुताप ज्याच्या ठायीं । ते माझी कृपा पाहीं परिपूर्ण ॥ ८९ ॥
माझ्या कृपेशिवाय देहांत कधी अनुतापही उत्पन्न होत नाही. ज्याच्या ठिकाणी पूर्ण अनुताप झालेला दिसेल, त्याच्या ठिकाणी माझी परिपूर्ण कृपा आहे म्हणून समजावें ८९.
माझी कृपा झलिया जाण । जीव होय ब्रह्म पूर्ण ।
निःशेष गळे देहाभिमान । मीतूंपण भासेना ॥ २९० ॥
निःशेष गळे देहाभिमान । मीतूंपण भासेना ॥ २९० ॥
माझी कृपा झाली असता जीव पूर्ण ब्रह्मरूप होतो आणि देहाभिमान समूळ गळून जाऊन मीतूंपणही त्याला भासत नाही २९०.
तेथ कार्य कर्म आणि कर्ता । भोग्य भोग आणि भोक्ता ।
दृश्य दर्शन द्रष्टता । हे त्रिपुटी सर्वथा असेना ॥ ९१ ॥
दृश्य दर्शन द्रष्टता । हे त्रिपुटी सर्वथा असेना ॥ ९१ ॥
तेव्हां कार्य, कर्म आणि कर्ता; भोग्य, भोग आणि भोक्ता ; दृश्य, दर्शन आणि द्रष्टा ; ही त्रिपुटी मुळीच उरत नाही ९१.
त्रिगुणत्रिपुटीचें कारण । मूळभूत निज‍अज्ञान ।
तें सद्गुरुकृपेस्तव जाण । गेलें हरपोन मिथ्यात्वें ॥ ९२ ॥
तें सद्गुरुकृपेस्तव जाण । गेलें हरपोन मिथ्यात्वें ॥ ९२ ॥
तीन गुणांच्या त्रिपुटीचे कारण जे मूळभूत अज्ञान, ते सद्गुरुकृपेने मिथ्यापणाने हारपून जाते ९२.
जेवीं दोराचें सापपण । निर्धारितां हारपे पूर्ण ।
तेवीं गुणेंसी अविद्या जाण । जाय हारपोन गुरुबोधें ॥ ९३ ॥
तेवीं गुणेंसी अविद्या जाण । जाय हारपोन गुरुबोधें ॥ ९३ ॥
दोराचा सापपणा, दोर ओळखला म्हणजे निखालस नाहीसा होतो; त्याप्रमाणे गुणांसहवर्तमान अविद्याही गुरूपदेशाने नाहींशी होऊन जाते ९३.
सद्गुरुबोधें पाहतां जाण । दिसेना द्वैताचें भान ।
तेथ उर्वशी भोगी कोण । राजा स्वानंदें पूर्ण निवाला ॥ ९४ ॥
तेथ उर्वशी भोगी कोण । राजा स्वानंदें पूर्ण निवाला ॥ ९४ ॥
सद्गुरूच्या उपदेशाप्रमाणे पाहिले असता द्वैताचे भानच दिसत नाही; मग उर्वशीला कोण भोगणार ? इतका राजा आत्मानंदाने तृप्त झाला ९४.
राजा निवाला ब्रह्मरसीं । मग सांडूनियां उर्वशी ।
त्यजोनियां स्वर्गलोकासी । निजबोधेंसीं निघाला ॥ ९५ ॥
त्यजोनियां स्वर्गलोकासी । निजबोधेंसीं निघाला ॥ ९५ ॥
राजा ब्रह्मरसाने तृप्त झाला, तेव्हां उर्वशीला सोडून व स्वर्गलोक टाकून देऊन आत्मानंदाने तृप्त होऊन तेथून निघाला ९५.
इतर ज्ञाते स्त्रिया त्यागिती । परी त्यागेना कामासक्ती ।
तैसी नव्हे रायाची स्थिती । परमार्थविरक्ती पावला ॥ ९६ ॥
तैसी नव्हे रायाची स्थिती । परमार्थविरक्ती पावला ॥ ९६ ॥
इतर ज्ञाते स्त्रियांचा त्याग करतात; पण त्यांना कामासक्ति त्यागवत नाही. तशी काही राजाची स्थिति नव्हती. तो खऱ्या विरक्तीला पोचला होता ९६.
जे परम विरक्तीचे पोटीं । कामिनीकामवार्ता नुठी ।
ब्रह्मानंदें कोंदली सृष्टी । स्वानंदपुष्टीं निवाला ॥ ९७ ॥
ब्रह्मानंदें कोंदली सृष्टी । स्वानंदपुष्टीं निवाला ॥ ९७ ॥
ज्या विरक्तीच्या पोटीं स्त्रीविषयाची गोष्टच उठत नाही. ब्रह्मानंदानें सारी सृष्टि भरून जाते, अशा आत्मानंदाच्या पुष्टीनें तो तृप्त झाला ९७.
ऐसा सुखरूपें सहज । मी हो‍ऊनि पावला मज ।
जिणोनि कल्पनाकामकाज । नाचत भोज स्वानंदें ॥ ९८ ॥
जिणोनि कल्पनाकामकाज । नाचत भोज स्वानंदें ॥ ९८ ॥
अशा आनंदरूपानें तो सहज मत्स्वरूप होऊन मलाच पावला. कल्पनेनें उत्पन्न केलेल्या काम-विषयाला निश्चितपणे जिंकून तो आत्मानंदाने नाचूं लागला९८.
ऐसा निश्चयेंसीं निश्चित । माझें निजस्वरूप झाला प्राप्त ।
तेणें हा इतिहास एथ । निजसुखार्थ गायिला ॥ ९९ ॥
तेणें हा इतिहास एथ । निजसुखार्थ गायिला ॥ ९९ ॥
अशा दृढनिश्चयाने त्याला माझे निजस्वरूप प्राप्त झाले, आणि त्यानेच हा आपला इतिहास आपल्या सुखासमाधानाकरितां सांगितला ९९,
अनुताप‍आवडीं इतिहास । गातां प्रकटे पूर्ण परेश ।
तेथ सहजें अविद्येचा नाश । निजसुखें क्षितीश निवाला ॥ ३०० ॥
तेथ सहजें अविद्येचा नाश । निजसुखें क्षितीश निवाला ॥ ३०० ॥
अनुतापाच्या भराने हा इतिहास गाइल्यामुळे तेथे परमेश्वर प्रगट झाला, आणि त्यामुळे सहजच अविद्येचा नाश होऊन आत्मसुखानें तो राजा तृप्त झाला ३००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...