मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २६ ओव्या १0१ ते २००
तुझेनि संगें मी निर्धूत । शाप निस्तरले समस्त ।
मज तुज संग न घडे एथ । मी असें जात स्वर्गासी ॥ १ ॥
तुझ्या संगामुळे मी निष्पाप झाले, माझ्या साऱ्या शापाचे निरसन झाले, याकरितां आतां तुझा माझा संग या लोकी घडणार नाही. मी आता स्वर्गाला जात आहे १.
ऐकोनि उर्वशीचें वचन । राजा विरहें करी रुदन ।
तेव्हां कळवळलें तिचें मन । त्या उपाय पूर्ण दाविला ॥ २ ॥
तेव्हां कळवळलें तिचें मन । त्या उपाय पूर्ण दाविला ॥ २ ॥
उर्वशीचे भाषण ऐकून राजा तिच्या विरहाने रडूं लागला. तेव्हा तिचे मन कळवळले आणि तिने त्याला एक चांगला उपाय सांगितला २.
प्रार्थूनियां गंधर्वांसी । अग्निस्थाली दिधली रायासी ।
यावरी करूनि यागासी । मज पावसी महाराजा ॥ ३ ॥
यावरी करूनि यागासी । मज पावसी महाराजा ॥ ३ ॥
प्रथम तिने गंधर्वाची प्रार्थना करून एक अग्निस्थाली मिळविली व ती त्या राजास देऊन म्हणाली की, ह्या स्थालीवर यज्ञ कर, म्हणजे हे महाराजा ! तुला माझी प्राप्ति होईल ३.
उर्वशीवियोगें व्यथाभूत । अग्निस्थाली उपेक्षूनि तेथ ।
राजा निजमंदिरा येत । शोकाकुलित अतिदुःखी ॥ ४ ॥
राजा निजमंदिरा येत । शोकाकुलित अतिदुःखी ॥ ४ ॥
उर्वशीच्या वियोगाने व्याकुळ झाल्यामुळे अग्निस्थाली तेथेच टाकून देऊन राजा आपल्या मंदिरांत आला. त्या वेळी तो शोकाने अत्यंत व्याप्त होऊन फारच दुःखी झाला होता ४.
उर्वाशीची व्यथा रायासी । स्वप्नीं देखिलें तियेसी ।
त्वरेनें पाहूं आला स्थालीसी । तंव देखे अश्वत्थासी शमीगर्भा ॥ ५ ॥
त्वरेनें पाहूं आला स्थालीसी । तंव देखे अश्वत्थासी शमीगर्भा ॥ ५ ॥
त्याच्या मनाला उर्वशीची अगदी खंतच लागून राहिल्यामुळे ती त्याला स्वप्नामध्ये दिसली. तेव्हां तो जागा होऊन मोठ्या लगबगीने ती स्थाली पहावयास आला. तो त्याला, अंगावर शमीचे झाड उगवलेले आहे असा अश्वत्थवृक्ष दृष्टीस पडला ५.
त्याच्या अरणी करूनि देख । यज्ञाग्नि पाडिला चोख ।
यजूनि पावला उर्वशीलोक । कामसुखभोगेच्छा ॥ ६ ॥
यजूनि पावला उर्वशीलोक । कामसुखभोगेच्छा ॥ ६ ॥
तेव्हा त्याने त्या अश्वत्थाच्याच अरणी करून यज्ञाकरितां पवित्र अग्नि तयार केला, व यथासांग यज्ञ करून कामसुखभोगेच्छेमुळे तो उर्वशीच्या लोकी गेला ६.
भोग भोगितां उर्वशीसीं । विरक्ति उपजली रायासी ।
तो जें बोलिला अनुतापेंसीं । तें ऐक तुजसी सांगेन ॥ ७ ॥
तो जें बोलिला अनुतापेंसीं । तें ऐक तुजसी सांगेन ॥ ७ ॥
त्या उर्वशीशी विलास करता करता त्या राजाला विरक्ति उत्पन्न झाली. त्या वेळी पश्चात्तापाने तो जे जे काय बोलला तें तुला सांगतों ७.
अठरा श्लोकांचें निरूपण । राजा बोलिला आपण ।
आठे श्लोकीं अनुताप पूर्ण । तेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगें ॥ ८ ॥
आठे श्लोकीं अनुताप पूर्ण । तेंचि श्रीकृष्ण स्वयें सांगें ॥ ८ ॥
ते निरूपण राजा अठरा श्लोकांनी बोलला आहे. त्यांतील आठ श्लोकांत त्याचा खरा पश्चात्ताप आहे. तोच श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात ८.
ऐल उवाच-अहो मे मोहविस्तारः कामकश्मलचेतसः ।
देव्या गृहीतकण्ठस्य नायुःखण्डा इमे स्मृताः ॥ ७ ॥
देव्या गृहीतकण्ठस्य नायुःखण्डा इमे स्मृताः ॥ ७ ॥
[श्लोक ७] पुरूरवा म्हणाला - अरेरे ! माझा किती हा मूर्खपणा ! कामवासनेने चित्त कलुषित झालेल्या आणि उर्वशीने गळ्याला मिठी घातलेल्या माझ्या आयुष्याची किती वर्षे फुकट गेली, कळलचे नाही. (७)
ऐलगीताचा अनुताप । नाशी अगम्यागमनपाप ।
करी श्रोत्यांसी निष्पाप । साधकां कंदर्प बाधीना ॥ ९ ॥
करी श्रोत्यांसी निष्पाप । साधकां कंदर्प बाधीना ॥ ९ ॥
हें पुरूरव्याच्या पश्चात्तापाचे गीत ऐकलें असतां अगम्यागमनपातकाचा नाश होतो. त्याचे श्रवण करणारे निष्पाप होतात; आणि साधकांना मदनाची बाधा केव्हाही होत नाहीं ९.
जेवीं मदगज गजीसंगीं । नाना आपत्ति स्वयें भोगी ।
तेवीं उर्वशीच्या संभोगीं । झाला विरागी पुरूरवा ॥ ११० ॥
तेवीं उर्वशीच्या संभोगीं । झाला विरागी पुरूरवा ॥ ११० ॥
मत्त झालेला हत्ती ज्याप्रमाणे हस्तिणीच्या संगतीने नानाप्रकारच्या आपदा भोगतो, त्याप्रमाणे उर्वशीच्या संगतीने पुरूरवाही दुःख भोगून विरक्त झाला ११०.
जो उर्वशीलागीं अनुरक्त । तोचि तिसीं झाला विरक्त ।
तेणें वैराग्यें अनुतापयुक्त । स्वयें बोलत ऐलरावो ॥ ११ ॥
तेणें वैराग्यें अनुतापयुक्त । स्वयें बोलत ऐलरावो ॥ ११ ॥
जो उर्वशीवर अगदी लुब्ध झाला होता, तोच तिला विटला; आणि वैराग्याने पश्चात्ताप पावून तो पुरूरवा राजा स्वतःच बोलू लागला ११.
माझ्या मोहाचा विषयविस्तार । कामासक्त कामातुर ।
कुश्चित कंदर्पाचें घर । म्यांचि साचार सेविलें ॥ १२ ॥
कुश्चित कंदर्पाचें घर । म्यांचि साचार सेविलें ॥ १२ ॥
माझ्या मोहामुळे विषयवासना फारच वाढली, त्यामुळे त्या अमंगळ मदनाचें घर मीच सेवन केलें ! १२,
उर्वशीकामें अतिआसक्त । कामातुर झालें चित्त ।
तेणें म्यां जोडिला अनर्थ । थितें केलें व्यर्थ आयुष्य ॥ १३ ॥
तेणें म्यां जोडिला अनर्थ । थितें केलें व्यर्थ आयुष्य ॥ १३ ॥
उर्वशीच्या लालचीने मी अतिशय लंपट झालो. माझें चित्त कामाने अगदी व्याप्त होऊन गेलें व मी मोठा अनर्थ केला. माझे आयुष्य मी व्यर्थ घालविलें १३.
उर्वशी कंठसल्लग्न शस्त्र । आयुष्यच्छेदनीं सतेजधार ।
छेदिलें आयुष्य अपार । तें मी पामर स्मरेना ॥ १४ ॥
छेदिलें आयुष्य अपार । तें मी पामर स्मरेना ॥ १४ ॥
गळ्याला लागलेलें उर्वशीरूप शस्त्र, आयुष्य छेदण्याविषयी ज्याला तीक्ष्ण धार आहे, त्याने किती तरी आयुष्य छेदून टाकले. पण मला पामराला त्याची स्मृतिच राहिली नाही १४.
कांताआलिंगन विषवल्ली । म्यां कंठीं घातली सकाम भुलीं ।
तिणें आयुष्याची होळी केली । विवेक समूळी गिळिला ॥ १५ ॥
तिणें आयुष्याची होळी केली । विवेक समूळी गिळिला ॥ १५ ॥
मी कामेच्छेच्या मुलीने कांता-आलिंगनरूप विषवल्ली गळ्यांत अडकवून घेतली. तिने साऱ्या आयुष्याची होळी करून विचार सारा गिळूनच टाकला १५.
कामिनीकाम‍आलिंगनीं । कंठीं पेटविला दावाग्नी ।
तो धडाडिला आयुष्यवनीं । विवेक‍अवनी जाळित ॥ १६ ॥
तो धडाडिला आयुष्यवनीं । विवेक‍अवनी जाळित ॥ १६ ॥
स्त्रीचा आलिंगनरूपी दावाग्नि मी गळ्यांत पेटवून घेतला, तो आयुष्यरूप वनांत धडाधडा पेटून विवेकरूप जमीनही त्याने होरपळून टाकली १६.
नरदेहींचें उत्तमोत्तम । अमूल्य आयुष्य केलें भस्म ।
जळो जळो माझें कर्म । निंद्य अधर्म तो एक ॥ १७ ॥
जळो जळो माझें कर्म । निंद्य अधर्म तो एक ॥ १७ ॥
नरदेहाचे उत्तमोत्तम अमूल्य आयुष्य मी भस्म करून सोडलें ! आग लागो त्या माझ्या कर्माला ! तो एक निंद्य अधर्मच मी केला १७.
नरदेहींच्या आयुष्यपुष्टी । साधक रिघाले वैकुंठीं ।
ज्ञाते ब्रह्म होती उठाउठीं । तें म्यां कामासाठीं नाशिलें ॥ १८ ॥
ज्ञाते ब्रह्म होती उठाउठीं । तें म्यां कामासाठीं नाशिलें ॥ १८ ॥
नरदेहाच्या आयुष्याच्या आश्रयाने साधक लोक वैकुंठास जातात; ज्ञाते तर हां हां म्हणतां ब्रह्मपदाला पोचतात. ते आयुष्य मी स्त्रीव्यसनांत नासून टाकलें ! १८.
नाहं वेदाभिनिर्मुक्तः सूर्यो वाभ्युदितोऽमुया ।
मुषितो वर्षपूगानां बताहानि गतान्युत ॥ ८ ॥
मुषितो वर्षपूगानां बताहानि गतान्युत ॥ ८ ॥
[श्लोक ८] हिच्या सहवासात सूर्य मावळला की उगवला हेही मला समजत नसे अरेरे ! कित्येक वर्षाचे दिवसच्या दिवस निघून गेले हिने मला पुरते लुटले ! (८)
नरदेहाचा आयुष्यक्षण । न मिळे देतां कोटी सुवर्ण ।
तें म्यां नाशिलें संपूर्ण । आपणया आपण नाडिलें ॥ १९ ॥
तें म्यां नाशिलें संपूर्ण । आपणया आपण नाडिलें ॥ १९ ॥
नरदेहांतील आयुष्याचा एक क्षण कोट्यवधि सुवर्णमोहरा देऊनही मिळणार नाही. तें सारेंच्या सारे आयुष्य नष्ट करून माझा मीच घात करून घेतला १९.
साधूंचिया निजस्वार्था । साधूनि द्यावया उगवे सविता ।
निमेषोन्मेषें परमार्था । साधक तत्त्वतां साधिती ॥ १२० ॥
निमेषोन्मेषें परमार्था । साधक तत्त्वतां साधिती ॥ १२० ॥
साधूंचे हित साधण्याकरितांच रोज सूर्य उगवत असतो. म्हणूनच साधक निमिष निमिष करून परमार्थ साधीत असतात १२०.
तोचि सविता सकामासी । आयुष्य हरी अहर्निशी ।
हें न कळे ज्याचें त्यासी । नरकपातसी निजमूळ ॥ २१ ॥
हें न कळे ज्याचें त्यासी । नरकपातसी निजमूळ ॥ २१ ॥
तोच सूर्य स्त्रीलंपट पुरुषाचे आयुष्य रात्रंदिवस कमी करीत असतो. हे ज्याचे त्याला कळत नाही, हेच नरकपाताचे खरे मूळ आहे २१.
पुढिलांची गोठी ते कायसी । मीच नाडलों उर्वशीपासीं ।
ऱ्हास झाला आयुष्यासी । हे हानि कोणासी सांगावी ॥ २२ ॥
ऱ्हास झाला आयुष्यासी । हे हानि कोणासी सांगावी ॥ २२ ॥
इतरांची गोष्ट कशाला? मीच उर्वशीच्या नादाने गोत्यांत पडलों, त्यामुळे माझ्या आयुष्याची हानि झाली. ही गोष्ट सांगावयाची कोणाला ? २२.
जनांचिया हितासी वहिला । सूर्यो अनुदिनीं उगवला ।
तें मी नेणेंचि दादुला । उर्वशीकामें भुलला उन्मत्त ॥ २३ ॥
तें मी नेणेंचि दादुला । उर्वशीकामें भुलला उन्मत्त ॥ २३ ॥
लोकांचे हित करण्याकरितांच दररोज सूर्य उगवतो, हे मी पुरुष असूनही जाणले नाही. उर्वशीच्या नादाने भुलून मदोन्मत्त झालों २३.
सूर्याचा उदयो अस्तमान । वर्षेही लोटल्या नाहीं ज्ञान ।
करितां उर्वशी-अधरपान । तेणें मदें संपूर्ण मातलों ॥ २४ ॥
करितां उर्वशी-अधरपान । तेणें मदें संपूर्ण मातलों ॥ २४ ॥
सूर्योदय आणि सूर्यास्त होता होतां वर्षेच्या वर्षे लोटली, तरी मला दाद नाही. उर्वशीच्या अधरामृताचें पान करता करतां त्याच धुंदीनें धुंद झालों २४.
मद्यमदु उतरे दिनांतीं । धनमदु जाय निधनस्थितीं ।
तारुण्यमदु जाय क्षीणशक्ती । स्त्रीमदप्राप्ती कदा नुतरे ॥ २५ ॥
तारुण्यमदु जाय क्षीणशक्ती । स्त्रीमदप्राप्ती कदा नुतरे ॥ २५ ॥
दारूची धुंदी दुसऱ्या दिवशी उतरते; द्रव्याची धुंदी दरिद्र आले की उतरते; शक्ति क्षीण झाली की तारुण्याची धुंदी उतरते; परंतु स्त्रीपासून चढलेली धुंदी कधीच उतरत नाही २५,
नरदेहीची आयुष्यकथा । पुढती दुर्लभ न लभे हाता ।
जळो हे उर्वशी देवकांता । इणेंचि तत्त्वत्तां नागविलों । २६ ॥
जळो हे उर्वशी देवकांता । इणेंचि तत्त्वत्तां नागविलों । २६ ॥
नरदेहाचे आयुष्य अत्यंत दुर्लभ आहे. ते पुन्हा हाती लागावयाचे नाही. जळो ही देवांगना उर्वशी ! खरोखर हिनेच माझा सत्यानाश करून टाकला २६.
मी निर्भय रक्षिता सर्वांसी । त्या मज नागविलें उर्वशीं ।
हे लाज सांगों कोणापाशीं । उकसाबुकसीं स्पुंदत ॥ २७ ॥
हे लाज सांगों कोणापाशीं । उकसाबुकसीं स्पुंदत ॥ २७ ॥
मी निर्भय सर्वांचे रक्षण करणारा, त्या मला उर्वशीनें नागविलें ! ही लाज सांगावी ' तरी कोणापाशी? असें म्हणून तो हुंदके देऊन रडूं लागला ! २७.
माझ्या निजहिताचा चोरू । हे उर्वशी जीवें मारूं ।
सवेंचि उपजला विचारू । येथ मीचि पामरू अविवेकी ॥ २८ ॥
सवेंचि उपजला विचारू । येथ मीचि पामरू अविवेकी ॥ २८ ॥
माझ्या निजहिताची चोरी करणारी ही उर्वशी आहे. हिला, परच केली पाहिजे असें तो म्हणाला, परंतु लगेच त्याला विचार उत्पन्न झाला की, यांत तिच्याकडे काय दोष आहे ? मीच अविचारी खरा २८.
मग म्हणे कटकटा । सृष्टीमाजीं मी करंटा ।
आयुष्य नाशिलें कामचेष्टा । अपाव मोठा मज झाला ॥ २९ ॥
आयुष्य नाशिलें कामचेष्टा । अपाव मोठा मज झाला ॥ २९ ॥
पुन्हा म्हणाला, हाय हाय ! जगामध्ये मीच एक भद्रकपाळी होय. कामचेष्टेनें मींच माझ्या आयुष्याचा नाश करून घेतला, ही फारच मोठी हानी झाली ! २९.
मग आक्रंदे अतिगर्जोनी । कामें नागविलों आयुष्य हरोनी ।
याहीहोनि आधिक हानी । पाहतां ये जनीं असेना ॥ १३० ॥
याहीहोनि आधिक हानी । पाहतां ये जनीं असेना ॥ १३० ॥
नंतर मोठ्याने आक्रोश करून व ओरडून म्हणाला, ह्या मदनाने मला नागविलें. मी आपले आयुष्य गमावून बसलो. खरोखर पहाता ह्याच्याहून मोठी हानी ह्या जगांत दुसरी नाही १३०.
अहो मे आत्मसंमोहो येनात्मा योषितां कृतः ।
क्रीडामृगश्चक्रवर्ती नरदेवशिखामणिः ॥ ९ ॥
क्रीडामृगश्चक्रवर्ती नरदेवशिखामणिः ॥ ९ ॥
[श्लोक ९] अहो ! माझ्या मनातील मोह इतका वाढला की, ज्याने चक्रवर्ती महापुरूष असलेल्या मला स्त्रियांचे खेळणे केले. (९)
राजे मुकुटांचे प्रतापी पूर्ण । माझ्या चरणा येती शरण ।
तो मी वेश्येचे धरीं चरण । हें निर्लज्जपण म्यां केलें ॥ ३१ ॥
तो मी वेश्येचे धरीं चरण । हें निर्लज्जपण म्यां केलें ॥ ३१ ॥
मोठमोठे पराक्रमी मुकुटमणि राजेसुद्धा माझ्या पायाला शरण येतात, तो मी एका क्षुद्र वेश्येचे पाय धरीत होतो, हा माझा केवढा निर्लज्जपणा बरें ! ३१.
मज पुरूरव्याचे आज्ञेंकरीं । राजे नाचती चराचरीं ।
तो मी वेश्येचे आज्ञेवरी । श्वानाचेपरी वर्तलों ॥ ३२ ॥
तो मी वेश्येचे आज्ञेवरी । श्वानाचेपरी वर्तलों ॥ ३२ ॥
मज पुरूरव्याच्या आज्ञेबरोबर कळसूत्री बाहुल्यांप्रमाणे सारे राजे नाचत असतात, तो मी वेश्येच्या आज्ञेनें कुत्र्याप्रमाणे लांगूलचालन करीत होतों ! ३२.
जैसें वानर गारुड्याचें । तैसा स्त्रियेचेनि छंदें नाचें ।
माझ्या चक्रवर्तीपणाचें । अतिनिंद्य साचें फळ झालें ॥ ३३ ॥
माझ्या चक्रवर्तीपणाचें । अतिनिंद्य साचें फळ झालें ॥ ३३ ॥
डोंबाऱ्याच्या माकडाप्रमाणे मी स्त्रीच्या छंदाने नाचलों. माझ्या चक्रवर्तीपणाचे मला असें निंद्य फळ आले ना! ३३.
सकळ राजे मज देती सन्मान । भूपति सदा वंदिती चरण ।
तो मी झालों स्त्रियेआधीन । हीनदीन अतिरंक ॥ ३४ ॥
तो मी झालों स्त्रियेआधीन । हीनदीन अतिरंक ॥ ३४ ॥
सारे राजे मला मोठा मान देतात, भूपति माझ्या चरणाचे वंदन करतात, तो मी एका स्त्रीचा दास बनून हीन, दीन, व भिकारी होऊन बसलों ना! ३४.
राखतां स्त्रियेचा रसरंगप्रेम । पायां पडणें हें उचित कर्म ।
म्हणती ते जळो जन सकाम । हेचि धाडी परम कामाची ॥ ३५ ॥
म्हणती ते जळो जन सकाम । हेचि धाडी परम कामाची ॥ ३५ ॥
स्त्रीला प्रसन्न राखण्याकरितां तिच्या पायां पडणे उचित आहे असे म्हणणाऱ्या कामी पुरुषांच्या तोंडाला आग लागो ! कारण ती मदनाची मोठी धाड होय ३५.
मी वलयांकित चक्रवर्ती । तोही योषिता घातलों आवर्तीं ।
त्याचि आवर्ताची स्थिती । स्वमुखें भूपति अनुवादे ॥ ३६ ॥
त्याचि आवर्ताची स्थिती । स्वमुखें भूपति अनुवादे ॥ ३६ ॥
मी समुद्रवलयांकित पृथ्वीचा सार्वभौम. त्या मला एका वेश्येने भोवऱ्यात अडकविले. त्याच भोवऱ्याचे वर्णन राजा स्वतः सांगत आहे ३६.
सपरिच्छदमात्मानं हित्वा तृणमिवेश्वरम् ।
यान्तीं स्त्रियं चान्वगमं नग्न उन्मत्तवद्रुदन् ॥ १० ॥
यान्तीं स्त्रियं चान्वगमं नग्न उन्मत्तवद्रुदन् ॥ १० ॥
[श्लोक १०] प्रजेवर सत्ता चालवणार्‍या मला आणि माझ्या राजसिंहासनाला गवताच्या काडीप्रमाणे सोडून उर्वशी निघून चालली असता मी वेडा होऊनउघडा रडतकढत तिच्या पाठीमागे निघालो. (१०)
केवळ साकार मायाभ्रम । यालागीं 'प्रमदा' स्त्रीचें नाम ।
संगें ठकिले उत्तमोत्तम । स्त्रीसंभ्रम वाढवितां ॥ ३७ ॥
संगें ठकिले उत्तमोत्तम । स्त्रीसंभ्रम वाढवितां ॥ ३७ ॥
स्त्री म्हणजे केवळ साकार माया-भ्रम होय. म्हणूनच स्त्रीला 'प्रमदा' असे म्हणतात. ह्या स्त्रियांचा छंद वाढवून मोठमोठाले लोक फशी पडले आहेत ३७.
प्रमदा अंबरें अलंकार । हें मायेचें सोलीव सार ।
एथ भुलले थोरथोर । मीही पामर स्त्रीसंगें ॥ ३८ ॥
एथ भुलले थोरथोर । मीही पामर स्त्रीसंगें ॥ ३८ ॥
स्त्रिया, वस्त्रे व अलंकार हे मायेचे मुख्य तत्त्व आहे; ह्याला मोठमोठाले लोक भुललेले आहेत. तसाच मीही स्त्रीच्या संगतीने पामर बनलों ३८.
माझीच मज करणी । दिसतसे दैन्यवाणी ।
उर्वशी वेश्या कामचारिणी । जे बहुजनीं भोगिली ॥ ३९ ॥
उर्वशी वेश्या कामचारिणी । जे बहुजनीं भोगिली ॥ ३९ ॥
मलाच माझी करणी दीनवाणी वाटते. कारण उर्वशी ही बोलूनचालून वेश्या. तिला किती तरी लोकांनी भोगली असेल ३९.
ऐशियेच्या कामासक्तता । मी स्वर्वस्वें भुललों सर्वथा ।
ते भुललेपणाची कथा । अनुतापतां स्वयें बोले ॥ १४०॥
ते भुललेपणाची कथा । अनुतापतां स्वयें बोले ॥ १४०॥
असलीला कामासक्तपणामुळे मी सर्वस्वी भुललों ना ! ती भुललेपणाची कथा पश्चात्तापपूर्वक राजा स्वत:च सांगत आहे १४०.
धर्मपत्नीसीं भोगितां काम । सहसा नासेना स्वधर्म ।
मज वोढवलें दुष्ट कर्म । वेश्येसी परम भुललों ॥ ४१ ॥
मज वोढवलें दुष्ट कर्म । वेश्येसी परम भुललों ॥ ४१ ॥
धर्मपत्नीशी कामोपभोग घेतला असतां स्वधर्माची सहसा हानी होत नाही; परंतु माझे दुष्कर्म ओढवले व मी वेश्येला भुलून पडलों ! ४१.
परदारा अभिलाषिती । ते अवश्य नरका जाती ।
मा स्वदारा-कामासक्ती । तेथही अधोगती सोडीना ॥ ४२ ॥
मा स्वदारा-कामासक्ती । तेथही अधोगती सोडीना ॥ ४२ ॥
परस्त्रीचा अभिलाष करतात, ते तर हटकून नरकाला जातात; पण आपल्या पत्नीवरही जे आसक्त होतात त्यांनाही अधोगति सुटत नाहीं ४२.
स्त्रियां भुलविले हरिहर । स्त्रियां भुलविले ऋषीश्वर ।
स्त्रियां भुलविले थोरथोर । मीही किंकर स्त्रियां केलों ॥ ४३ ॥
स्त्रियां भुलविले थोरथोर । मीही किंकर स्त्रियां केलों ॥ ४३ ॥
स्त्रियांनी हरिहरांनासुद्धा भुरळ घातली आहे; स्त्रियांनी मोठमोठ्या ऋषींनाही भुलवून सोडलें आहे; स्त्रियांनी मोठमोठ्यांना पाशांत गुंतविले आहे; तसे मलाही स्त्रियांनी दास बनविलें ! ४३.
राज्य आणि राजवैभव । वेश्येअधीन केलें सर्व ।
याहीहूनि केलें अपूर्व । तीलागीं जीव अर्पिला ॥ ४४ ॥
याहीहूनि केलें अपूर्व । तीलागीं जीव अर्पिला ॥ ४४ ॥
राज्य आणि राजवैभव सारें मी वेश्येच्या हवाली केलें ! इतकेच नव्हे, तर ह्याहूनही एक विलक्षण केलें तें हें की, तिच्यासाठी मी जीवही अर्पण केला ! ४४.
मी राजवर्यां मुकुटमणे । तो दास झालों तिचे चरणीं ।
बाप कंदर्पाची करणी । केलों कामिनी अधीन ॥ ४५ ॥
बाप कंदर्पाची करणी । केलों कामिनी अधीन ॥ ४५ ॥
सर्व राजांचा मुकुटमणि मी; तो मी तिच्या पायांचा केवळ दास बनलों. मदनाची करणी मोठी विलक्षण खरी ! तिने मला स्त्रीच्या अधीन करून सोडलें ! ४५.
ऐशिया मज राजेश्वरातें । वेश्येनें हाणोनि लातें ।
उपेक्षूनियां तृणवतें । निघाली निश्चितें सांडोनी ॥ ४६ ॥
उपेक्षूनियां तृणवतें । निघाली निश्चितें सांडोनी ॥ ४६ ॥
अशा मला राजराजेश्वराला त्या वेश्येनें लाथ मारून कसपटाप्रमाणे माझी उपेक्षा करून ती मला सोडून चालती झाली ४६.
तीसी जातां देखोनियां पुढें । मी नागवा धांवें लवडसवडें ।
लाज सांडोनियां रडें । तरी ते मजकडे पाहेना ॥ ४७ ॥
लाज सांडोनियां रडें । तरी ते मजकडे पाहेना ॥ ४७ ॥
तिला पुढे चाललेली पाहून मी नागवा उघडाच तिच्यामागे धावलों; सारी लाज सोडून देऊन रडलों; तरीसुद्धा ती माझ्याकडे पाहीना ! ४७.
जेवीं कां लागलें महद्भूत । नातरी पिशाच जैसें उन्मत्त ।
तेवीं नागवा धांवे रडत । तरी तिचे चित्त द्रवेना ॥ ४८ ॥
तेवीं नागवा धांवे रडत । तरी तिचे चित्त द्रवेना ॥ ४८ ॥
जसा एखादा ब्रह्मसमंध लागावा, नाही तर एखादें उन्मत्त पिशाच असावे, त्याप्रमाणे मी नागवाच रडत रडत तिच्यामागे धावत होतो, तरी तिच्या चित्ताला द्रव येईना ! ४८.
तरी रडत पडत अडखळत । मी निर्लज्ज तीमागें धांवत ।
माझे मोहाचा अतिअनर्थ । अपमानग्रस्त मज झाला ॥ ४९ ॥
माझे मोहाचा अतिअनर्थ । अपमानग्रस्त मज झाला ॥ ४९ ॥
तरीही मी रडत पडत, अडखळत निर्लज्जासारखा तिच्यामागे धावतच होतो; माझ्या मोहापासून झालेल्या अनर्थामुळे मी अपमानग्रस्त झालो ४९.
कुतस्तस्यानुभावः स्यात्तेज ईशत्वमेव वा ।
योऽन्वगच्छं स्त्रियं यान्तीं खरवत्पादताडितः ॥ ११ ॥
योऽन्वगच्छं स्त्रियं यान्तीं खरवत्पादताडितः ॥ ११ ॥
[ श्लोक ११] गाढवाप्रमाणे मारलेल्या लाथा सहन करूनही मी त्या स्त्रीच्या पाठीमागे निघालो ! अशा स्थितीत माझ्या ठिकाणी प्रभाव, तेज आणि स्वामित्व कसे राहू शकेल बरे ? (११)
मी महत्त्वें राजराजेश्वरु । ऐसा गर्व होता अति दुर्धरु ।
तो मी वेश्येचा अनुचरु । झालों किंकरु निजांगें ॥ १५० ॥
तो मी वेश्येचा अनुचरु । झालों किंकरु निजांगें ॥ १५० ॥
मी मोठा राजराजेश्वर आहे, असा मला अतिदुर्धर गर्व होता. तो मी आपण होऊनच वेश्येचा हुजऱ्या व दास बनलों ! १५०.
एवढाही मी राजेश्वरु । मांगे धांवें हो‍ऊनि किंकरु ।
तरी ते न करी अंगीकारु । जेवीं वोसंडी खरुखरी जैशी ॥ ५१ ॥
तरी ते न करी अंगीकारु । जेवीं वोसंडी खरुखरी जैशी ॥ ५१ ॥
एवढा मी राजराजेश्वर असून तिच्यामागे हुजऱ्यासारखा धावत होतो, तरी तिने माझा अंगीकार केला नाही, इतकेच नव्हे, तर गाढवी जशी गाढवाला लाथा मारून हांकून लावते, त्याप्रमाणे तिने मला हांकून लावले ५१.
जेवीं खरी देखोनियां खरु । धांवोनि करी अत्यादरु ।
येरी उपेक्षूनि करी मारु । अतिनिष्ठुरु लातांचा ॥ ५२ ॥
येरी उपेक्षूनि करी मारु । अतिनिष्ठुरु लातांचा ॥ ५२ ॥
गाढवी पाहिली म्हणजे गाढव जसा धावत जाऊन तिच्याशी अत्यंत लाडीगोडी करितो, पण ती त्याला झुगारून देऊन तडातड लाथा मारते ५२.
तिच्या लाता लागतां माथां । खरु निघेना मागुता ।
त्या खराऐशी मूर्खता । माझें अंगीं सर्वथा बाणली ॥ ५३ ॥
त्या खराऐशी मूर्खता । माझें अंगीं सर्वथा बाणली ॥ ५३ ॥
तिच्या त्या दुगाण्या टाळक्यांत बसत असतात, तरी गाढव माघारा फिरतच नाही, त्या गाढवाप्रमाणेच मूर्खपणा माझ्या अंगांत पूर्णपणे बिंबला होता ! ५३.
स्त्री उदास कामदृष्टीं । मीं आसक्त लागें पाठीं ।
माझ्या समर्थपणाची गोठी । सांगतां पोटीं मी लाजें ॥ ५४ ॥
माझ्या समर्थपणाची गोठी । सांगतां पोटीं मी लाजें ॥ ५४ ॥
कामदृष्टीने ती उदास; पण मीच आसक्त होऊन तिच्या पाठीस लागलों ! माझ्या पराक्रमाची गोष्ट सांगतांना माझी मलाच लाज वाटते ५४.
ऐसें स्त्रीकामीं ज्याचें मन । त्याचें योग याग अनुष्ठान ।
अवघेंचि वृथा जाण । तेंचि निरूपण निरूपी ॥ ५५ ॥
अवघेंचि वृथा जाण । तेंचि निरूपण निरूपी ॥ ५५ ॥
याप्रमाणे स्त्रीविषयांत ज्याचें मन लंपट झाले, त्याचे योग, याग, अनुष्ठान, सर्व काही व्यर्थ होते. तेच निरूपण निरूपितात ५५.
किं विद्यया किं तपसा किं त्यागेन श्रुतेन वा ।
किं विविक्तेन मौनेन स्त्रीभिर्यस्य मनो हृतम् ॥ १२ ॥
किं विविक्तेन मौनेन स्त्रीभिर्यस्य मनो हृतम् ॥ १२ ॥
[श्लोक १२] स्त्रियांनी ज्याचे मन चोरले, त्याची विद्या, तपश्चर्या, त्याग, शास्त्राभ्यास, एकांतात राहाणे किंवा मौन, सारे सारे निष्फळच आहे. (१२)
स्त्रीकाममय ज्याचें मन । त्याची वृथा विद्या वृथा श्रवण ।
वृथा तप वृथा ध्यान । त्याग मुंडण तें वृथा ॥ ५६ ॥
वृथा तप वृथा ध्यान । त्याग मुंडण तें वृथा ॥ ५६ ॥
ज्याचे मन स्त्रीकाममय बनले, त्याची विद्या, बहुश्रुतपणा, तप, धन, त्याग व संन्यास वगैरे सारे व्यर्थ होय ५६.
वृथा एकांतसेवन । वृथा जाण त्याचें मौन ।
राखेमाजीं केलें हवन । तैसें अनुष्ठान स्त्रीकामा ॥ ५७ ॥
राखेमाजीं केलें हवन । तैसें अनुष्ठान स्त्रीकामा ॥ ५७ ॥
त्याचा एकांतवास वृथा; त्याचे मौन वृथा; तसेंच राखेंत हवन केल्याप्रमाणे त्या स्त्रैणाचे अनुष्ठानही व्यर्थ होय ५७.
कामासक्त ज्याचें चित्त । त्याचे सकळही नेम व्यर्थ ।
आपुलें पूर्ववृत्त निंदित । अनुतापयुक्त नृप बोले ॥ ५८ ॥
आपुलें पूर्ववृत्त निंदित । अनुतापयुक्त नृप बोले ॥ ५८ ॥
ज्याचे चित्त कामासक्त झालेले असेल, त्याचे सारे नेमही व्यर्थ होत. याप्रमाणे आपल्या पूर्वीच्या वागणुकीची निंदा करून पश्चात्तापपूर्वक राजा बोलत आहे ५८.
स्वार्थस्याकोविदं धिङ्‍मां मूर्ख पण्डितमानिनम् ।
योऽहमीश्वरतां प्राप्य स्त्रीभिर्गोखरवज्जितः ॥ १३ ॥
योऽहमीश्वरतां प्राप्य स्त्रीभिर्गोखरवज्जितः ॥ १३ ॥
[श्लोक १३] स्वार्थ न कळणार्‍या, तरीसुद्धा स्वतःला पंडित समजणार्‍या मज मूर्खाचा धिक्कार असो ! अरेरे ! मी सम्राट असूनही स्त्रियांनी मला गाढवबैलासारखे आपल्या अधीन केले. (१३)
चहूं पुरुषार्थाचें अधिष्ठान । नरदेह परम पावन ।
जेणें देहें करितां भजन । ब्रह्म सनातन पाविजे ॥ ५९ ॥
जेणें देहें करितां भजन । ब्रह्म सनातन पाविजे ॥ ५९ ॥
चारही पुरुषार्थाचे केवळ अधिष्ठान असा जो परम पावन नरदेह, त्या देहाच्या योगाने भजन केलें असतां सनातन ब्रह्माची प्राप्ति होते ५९.
नरदेहींचा क्षण क्षण । समूळ निर्दळी जन्ममरण ।
भावें करितां हरिस्मरण । महापापें जाण निर्दळती ॥ ६० ॥
भावें करितां हरिस्मरण । महापापें जाण निर्दळती ॥ ६० ॥
नरदेहांतील एक एक क्षणसुद्धा जन्ममरणाचा नाश करतो; भक्तिभावानें हरीचे स्मरण केले असतां मोठमोठी पातकेंही नष्ट होतात १६०.
त्या नरदेहाची लाहोनि प्राप्ती । नरवर्य झालों चक्रवर्ती ।
त्या माझी जळो जळो स्थिती । जो वेश्येप्रती भुललों ॥ ६१ ॥
त्या माझी जळो जळो स्थिती । जो वेश्येप्रती भुललों ॥ ६१ ॥
अशा नरदेहाचा लाभ होऊन नृपश्रेष्ठ असा चक्रवर्ती राजा झालों आणि वेश्येला भुलून पडलों ! आग लागो त्या माझ्या स्थितीला! ६१.
मानी श्रेष्ठ मी सज्ञान । परी अज्ञानांहूनि अज्ञान ।
नेणेंचि निजस्वार्थसाधन । वेश्येआधीन मी झालों ॥ ६२ ॥
नेणेंचि निजस्वार्थसाधन । वेश्येआधीन मी झालों ॥ ६२ ॥
मी मोठा श्रेष्ठ व ज्ञानी म्हणवीत होतो, पण अज्ञाहुनही अज्ञान होतो. कारण आपले खरे हित कशांत ते मला कळले नाही आणि मी वेश्येच्या आधीन झालों ! ६२.
लाभोनि नरदेहनिधान । म्यां देहीं धरिला ज्ञानाभिमान ।
न करींच निजस्वार्थसाधन । हें मूर्खपण पैं माझे ॥ ६३ ॥
न करींच निजस्वार्थसाधन । हें मूर्खपण पैं माझे ॥ ६३ ॥
नरदेहासारखा ठेवा सांपडला असतां मी ज्ञानाचा ताठा धरला आणि स्वहिताचे साधन कांहींच केले नाही. हे माझे मूर्खपण आहे ६३.
जैसा गायीमागें कामयुक्त । धांवतां बैल न मानी अनर्थ ।
कां खरीमागें खर धांवत । तैसा कामासक्त मी निर्लज्ज ॥ ६४ ॥
कां खरीमागें खर धांवत । तैसा कामासक्त मी निर्लज्ज ॥ ६४ ॥
उल्लू होऊन गाईमागें बैल धावत सुटतो, पुढील अनर्थ त्याला कळत नाही, किंवा गाढवीच्या पाठीमागे गाढव धावतो, त्याप्रमाणेच मी कामासक्त व निर्लज्ज बनलो होतो ६४.
खरी खरास हाणी लाताडें । तरी तो धसे पुढें पुढें ।
तैसाचि मीही वेश्येकडे । कामकैवाडें भुललों ॥ ६५ ॥
तैसाचि मीही वेश्येकडे । कामकैवाडें भुललों ॥ ६५ ॥
गाढवी गाढवाला लाथा मारीतच असते, तरी तो पुढे पुढे घुसत असतो, त्याप्रमाणेच मीही विषयाच्या इच्छेनें वेश्येला भुलून गेलो ६५.
'कामभोगांतीं विरक्ती' । ऐसे मूर्ख विवेकी बोलती ।
ते अधःपातीं घालिती । हे मज प्रतीति स्वयें झाली ॥ ६६ ॥
ते अधःपातीं घालिती । हे मज प्रतीति स्वयें झाली ॥ ६६ ॥
'कामभोगाच्या अंती विरक्ति उत्पन्न होते,' असें विचारी लोक म्हणतात पण ते मूर्ख होत. ते अधःपातालाच नेऊन घालतात, हा मला स्वतःला अनुभव आला ! ६६.
सेवतो वर्षपूगान्मे उर्वश्या अधरासवम् ।
न तृप्यत्यात्मभूः कामो वह्निराहुतिभिर्यथा ॥ १४ ॥
न तृप्यत्यात्मभूः कामो वह्निराहुतिभिर्यथा ॥ १४ ॥
[श्लोक १४] अनेक वर्ष उर्वशीचे अधरामृत सेवन करूनही माझी कामवासना तृप्त झाली नाही जसा आहुतीमागून आहुती दिल्या तरी अग्नी तृप्त होत नाही. (१४)
सत्ययुगींचें आयुष्य माझें । ऐश्वर्य सार्वभौमराज्यें ।
उर्वशी स्वर्गमंडनकाजें । सर्वभोगसमाजें भोगितां ॥ ६७ ॥
उर्वशी स्वर्गमंडनकाजें । सर्वभोगसमाजें भोगितां ॥ ६७ ॥
सत्ययुगाचे माझे आयुष्य; ऐश्वर्य तर सार्वभौमराजाचें. उर्वशी आपल्या स्वर्गातील स्वार्थासाठी अनेक प्रकारचे भोग मजकडून भोगवीत होती ६७.
भोगितां लोटल्या वर्षकोटी । परी विरक्तीची नाठवे गोठी ।
मा 'वैराग्य भोगाचे शेवटीं' । हे मिथ्या चावटी मूर्खांची ॥ ६८ ॥
मा 'वैराग्य भोगाचे शेवटीं' । हे मिथ्या चावटी मूर्खांची ॥ ६८ ॥
असे सुखविलास भोगतांभोगतां कोट्यवधि वर्षे लोटली, परंतु विरक्तीची कल्पना मला आली नाही. ह्यावरून ‘भोगाच्या शेवटीं वैराग्य होत' म्हणतात, ती व्यर्थ मूर्खांची बडबड होय ६८.
स्त्रियेचें म्हणती अधरामृत । तेही मूर्ख गा निश्चित ।
तें उन्मादमद्य यथार्थ । अधिकें चित्तभ्रामक ॥ ६९ ॥
तें उन्मादमद्य यथार्थ । अधिकें चित्तभ्रामक ॥ ६९ ॥
स्त्रीच्या अधरपानाला 'अमृत' असें म्हणातत तेही खरोखर मूर्खच होत. तें अमृत तर नव्हेच, पण खरोखर अंमल आणणारी ती दारू आहे व ती विशेष चित्तभ्रामक आहे ६९.
वनिताअधरपानगोडी । त्यापुढें सकळ मद्यें बापुडीं ।
तत्काळ अनर्थीं पाडी । निजस्वार्थकोडीनाशक ॥ १७० ॥
तत्काळ अनर्थीं पाडी । निजस्वार्थकोडीनाशक ॥ १७० ॥
स्त्रीच्या अधरपानाची जी गोडी आहे, तिच्यापुढे सारी मद्ये बिचारी कःपदार्थ होत. कारण, ती तत्काल अनर्थात पाडते, आणि निजस्वार्थाच्या राशी नष्ट करिते १७०.
घालितां कोटि घृताहुती । अग्नीसी कदा नव्हे तृप्ती ।
तेवीं वनिताकामासक्ती । कदा विरक्ती उपजेना ॥ ७१ ॥
तेवीं वनिताकामासक्ती । कदा विरक्ती उपजेना ॥ ७१ ॥
कोट्यवधि तुपाच्या आहुती घातल्या, तरी अग्नीची जशी तृप्ति होत नाही, त्याप्रमाणे स्त्रीसंगापासूनही कधी विरक्ति उत्पन्न होत नाहीं ७१.
ऐसा आठ श्लोकीं अनुताप । स्वयें बोलोनियां नृप ।
हृदयीं उपजला विवेकदीप । जेणें झडे कंदर्प तें स्मरलें ॥ ७२ ॥
हृदयीं उपजला विवेकदीप । जेणें झडे कंदर्प तें स्मरलें ॥ ७२ ॥
ह्याप्रमाणे राजाने आपला पश्चात्ताप आठ श्लोकांनी स्वतःच बोलून दाखविला. कारण हृदयामध्ये विवेकदीप पेटला, त्यामुळे मदनाचा ताप कशाने नष्ट होईल ह्याची त्याला आठवण झाली ७२.
सकामासी विषय त्यागितां । वासना न त्यागे सर्वथा ।
कां आदरें विषय भोगितां । विरक्ती सर्वथा उपजेना ॥ ७३ ॥
कां आदरें विषय भोगितां । विरक्ती सर्वथा उपजेना ॥ ७३ ॥
कामिक पुरुषाने विषय सोडले तरी त्याची वासना मुळीच सुटत नाही. मग आवडीने विषय सेवन करीत राहिला तर विरक्ति कोठून उत्पन्न होणार ? ७३.
ऐशिये अर्थींचा उपावो । विचारोनि बोले रावो ।
कामत्यागाचा अभिप्रावो । साचार पहा हो संबोधी ॥ ७४ ॥
कामत्यागाचा अभिप्रावो । साचार पहा हो संबोधी ॥ ७४ ॥
तेव्हा त्याला उपाय काय, याचा विचार करून, स्त्रीविषयत्यागाचा खरा विचार कोणता तोच राजा आता सांगत आहे ७४.
पुंश्चल्यापहृतं चित्तं को न्वन्यो मोचितुं प्रभुः ।
आत्मारामेश्वरमृते भगवन्तमधोक्षजम् ॥ १५ ॥
आत्मारामेश्वरमृते भगवन्तमधोक्षजम् ॥ १५ ॥
[श्लोक १५] कुलटेने चोरलेल्या चित्ताला जीवन्मुक्तांचे स्वामी, इंद्रियातीत अशा भगवंताखेरीज कोण मुक्त करू शकेल ? (१५)
पुरुष सदा स्त्रीअनुराग । परी सहसा न करवे प्रसंग ।
त्यासी पुंश्चलीचा घडल्या संग । ते बाधी निलाग हावभावीं ॥ ७५ ॥
त्यासी पुंश्चलीचा घडल्या संग । ते बाधी निलाग हावभावीं ॥ ७५ ॥
पुरुष हा सदोदित स्त्रीवर अनुरक्त असतोच; पण त्याला एकाएकी तिच्याशी अतिप्रसंग करवत नाही. त्यामुळे त्याला वेश्येची संगत घडली असता तिच्या हावभावांनी तो अत्यंत कामपीडित होतो ७५.
पुंश्चलीचे कटाक्ष गुण । तेंचि पुरुषासी दृढ बंधन ।
स्त्रीकामबंधन सोडवी कोण । एक नारायणावांचूनि ॥ ७६ ॥
स्त्रीकामबंधन सोडवी कोण । एक नारायणावांचूनि ॥ ७६ ॥
वेश्येचे नेत्रकटाक्ष हेंच पुरुषाला मोठे बंधन आहे. हे स्त्रीविषयाचे बंधन एका नारायणावांचून दुसरा कोण सोडविणार आहे ? ७६.
कामिनीकामापासूनि निर्मुक्त । कर्ता ईश्वर समर्थ ।
जो कां आत्माराम भगवंत । तोचि निश्चित सोडविता ॥ ७७ ॥
जो कां आत्माराम भगवंत । तोचि निश्चित सोडविता ॥ ७७ ॥
स्त्रीविषयापासून मुक्त करणारा फक्त एक ईश्वरच समर्थ आहे. आत्माराम भगवंतच त्यातून निश्चयाने सोडविणारा आहे ७७.
मायागुणें कामसंचार । अविद्या वाढवी साचार ।
मायानियंता जो ईश्वर । तो कामकरकर निर्दळी ॥ ७८ ॥
मायानियंता जो ईश्वर । तो कामकरकर निर्दळी ॥ ७८ ॥
कामाचा संचार मायेच्या गुणांनी होतो; अविद्या त्याला वाढवीत असते. ह्याकरितां मायेचा नियंता असा ईश्वरच त्या मदनाची पीडा दूर करूं शकतो ७८.
स्वस्वरूपीं रमण आराम । ऐसा जो कां आत्माराम ।
जो निवारी सकळ काम । करी निर्भ्रम निजात्मता ॥ ७९ ॥
जो निवारी सकळ काम । करी निर्भ्रम निजात्मता ॥ ७९ ॥
आत्मस्वरूपामध्ये रममाण होऊन आनंदस्वरूप असणारा जो आत्माराम, तोच सर्व विषयांचे निवारण करून आत्मस्वरूपविषयक भ्रम दूर करितो ७९.
जो भोग भोगूनि अभोक्ता । त्या शरण रिघाल्या अनंता ।
बाधूं न शके विषयावस्था । स्त्रीसंगीं सोडविता तो एक ॥ १८० ॥
बाधूं न शके विषयावस्था । स्त्रीसंगीं सोडविता तो एक ॥ १८० ॥
भोग भोगूनही जो अभोक्ता असतो, त्या अनंतालाच शरण गेले असता, विषयविकार बाधा करूं शकत नाहीत. स्त्रीसंगापासून सोडविणारा असा तोच एक आहे १८०.
जो निवारी अधोगती । तो अधोक्षज असतां भक्तपती ।
त्यासी शरण रिघाल्या निश्चितीं । कामासक्ती निवारी ॥ ८१ ॥
त्यासी शरण रिघाल्या निश्चितीं । कामासक्ती निवारी ॥ ८१ ॥
अधोगतीपासून सोडविणारा असा जो अधोक्षज तो भक्तांचे पालन करणारा असल्यामुळे त्याला शरण गेले असतां तोच कामासक्तीचे निवारण करितो ८१.
राजा कामासक्तीं अतित्रासला । सबाह्य विषयीं उदास झाला ।
त्याचा वासनाकाम जो उरला । तो न वचे त्यागिला त्याचेनीं ॥ ८२ ॥
त्याचा वासनाकाम जो उरला । तो न वचे त्यागिला त्याचेनीं ॥ ८२ ॥
राजा कामासक्तीने अतिशय त्रासला, विषयासंबंधाने अंतर्बाह्य उदासीन झाला, तथापि हृदयांतील वासना काही त्याच्याने त्यागवेना ८२.
सर्वभावेंसीं संपूर्ण । हरीसि रिघालिया शरण ।
सकळ कामाचें निर्दळण । सहजें जाण स्वयें होय ॥ ८३ ॥
सकळ कामाचें निर्दळण । सहजें जाण स्वयें होय ॥ ८३ ॥
सर्वोपरी हरीला शरण गेले तरच साऱ्या वासनांचे निवारण आपोआप होते ८३.
एकाचा मतवाद निश्चितीं । करितां श्रुतिवाक्य व्युत्पत्ती ।
यजितां इंद्रादि देवांप्रती । कामनिवृत्ति हृदयस्थ ॥ ८४ ॥
यजितां इंद्रादि देवांप्रती । कामनिवृत्ति हृदयस्थ ॥ ८४ ॥
कोणी असेंही मत प्रतिपादन करतात की, वेदाध्ययन करून इंद्रादि देवांप्रीत्यर्थ यज्ञयाग केले असता हृदयांतील वासनांची निवृत्ति होते ८४.
ऐसें बोलती जे सज्ञान । ते सर्वथा गा अज्ञान ।
हरीसी न रिघतां शरण । कामसंचरण शमेना ॥ ८५ ॥
हरीसी न रिघतां शरण । कामसंचरण शमेना ॥ ८५ ॥
असें जे ज्ञाते सांगतात, ते निखालस अज्ञान होत. कारण, श्रीहरीला शरण गेल्याशिवाय कामबाधा शमन होत नाही ८५.
इंद्रादि देव कामासक्तीं । विटंबले नेणों किती ।
त्यांचेनि भजनें कामनिवृत्ति । जे म्हणती ते अतिमूर्ख ॥ ८६ ॥
त्यांचेनि भजनें कामनिवृत्ति । जे म्हणती ते अतिमूर्ख ॥ ८६ ॥
इंद्रादि देव हे स्वतःच कामासक्तीमुळे किती फजिती झाले आहेत त्याचा पत्ता नाही. असे असता त्यांच्या भजनाने कामनिवृत्ति होते असें जे म्हणतात ते अतिमूर्ख होत ८६.
बोधितस्यापि देव्या मे सूक्तवाक्येन दुर्मतेः ।
मनोगतो महामोहो नापयात्यजितात्मनः ॥ १६ ॥
मनोगतो महामोहो नापयात्यजितात्मनः ॥ १६ ॥
[ श्लोक १६] वैदिक सूक्तांनी उर्वशीने मला चांगल्या रीतीने उपदेश करूनसुद्धा मन ताब्यात नसलेल्या मज मूर्खाच्या मनातील तो भयंकर मोह नाहीसा झाला नाही ! (१६)
काम्य कर्मीं होईल सुख । हें बोलणें समूळ लटिक ।
काम्य कर्मीं अधिक दुःख । हें नेणती मूर्ख सकाम ॥ ८७ ॥
काम्य कर्मीं अधिक दुःख । हें नेणती मूर्ख सकाम ॥ ८७ ॥
काम्य कर्मापासून सुख होईल असे म्हणणे हेच मुळी खोटें आहे. कारण काम्य कर्मामध्ये अधिकच दुःख असते. पण ते मूर्ख सकाम लोकांना कळत नाही ८७.
प्रत्यक्ष म्यां याग करून । इंद्रादि देवांतें यजून ।
उर्वशीसंभोगा लाधून । अतिदुःखी जाण मी झालों ॥ ८८ ॥
उर्वशीसंभोगा लाधून । अतिदुःखी जाण मी झालों ॥ ८८ ॥
मी प्रत्यक्ष याग करून इंद्रादि देवांचे यजन करून उर्वशीचा उपभोग घेऊनही शेवटीं अत्यंत दुःखी झालों ८८.
नारायणऊरूसीं जन्मली । यालागीं 'उर्वशी' नांव पावली ।
त्या मज श्रुतिवाक्यें बोधिलीं । निष्काम बोली अतिशुद्ध ॥ ८९ ॥
त्या मज श्रुतिवाक्यें बोधिलीं । निष्काम बोली अतिशुद्ध ॥ ८९ ॥
नारायण ऋषीच्या उरूपासून म्हणजे मांडीपासून जन्मास आली म्हणून तिला 'उर्वशी' असें नांव पडले. तिने मला निष्कामपणे शुद्ध अशा वेदवाक्याने उपदेश केला ८९.
ऐकतां श्रुतिनिष्कामबोली । माझी न वचेच सकाम भुली ।
जंव गोविंदें कृपा नाहीं केली । तंव कामाची चाली खुंटेना ॥ १९० ॥
जंव गोविंदें कृपा नाहीं केली । तंव कामाची चाली खुंटेना ॥ १९० ॥
श्रुतीचे निष्कामवचन श्रवण करूनही माझी सकामपणाची भूल गेली नाही. जोपर्यंत श्रीहरीची कृपा होणार नाही, तोपर्यंत कामाची चाल खुंटणार नाही, १९०.
भावें हरीसी निघाल्या शरण । हृदयीं प्रकटे नारायण ।
तेव्हा सर्व काम सहजें जाण । जाती पळोन हृदयस्थ ॥ ९१ ॥
तेव्हा सर्व काम सहजें जाण । जाती पळोन हृदयस्थ ॥ ९१ ॥
भक्तिभावाने श्रीहरीला शरण गेले असतां हृदयस्थ नारायण प्रगट होतो. तेव्हा हृदयांतील सारे काम आपोआप पळून जातात ९१.
उर्वशीकामसंगें जाण । थोर कष्टलों मी आपण ।
असो तिचा अपराध कोण । मीचि हरिस्मरण विसरलों ॥ ९२ ॥
असो तिचा अपराध कोण । मीचि हरिस्मरण विसरलों ॥ ९२ ॥
उर्वशीच्या आसक्तीमुळे मी तर फारच कष्ट सोसले. पण त्यांत तिचा काय अपराध ? मीच मुळी श्रीहरीचे स्मरण विसरलो होतों ९२.
जरी मी करितों हरीचें स्मरण । तरी काम बापुडें बाधी कोण ।
मज माझी असती आठवण । तैं तुच्छ जाण उर्वशी ॥ ९३ ॥
मज माझी असती आठवण । तैं तुच्छ जाण उर्वशी ॥ ९३ ॥
मीच जर हरीचे स्मरण केले असते, तर बिचारा काम मला काय बाधणार होता ? माझीच आठवण जर मला असती, तर उर्वशी मला अगदी तुच्छ वाटली असती ९३.
किमेतया नोऽपकृतं रज्ज्वा वा सर्पचेतसः ।
रज्जुस्वरूपाविदुषो योऽहं यदजितेन्द्रियः ॥ १७ ॥
रज्जुस्वरूपाविदुषो योऽहं यदजितेन्द्रियः ॥ १७ ॥
[श्लोक १७] दोरीचे स्वरूप न जाणल्याने तिच्याजागी सापाची कल्पना करून जो भयग्रस्त होतो, त्याला दोरी काय करणार ! मनच जर माझ्या ताब्यात नाही, तर मी तिला का दोष द्यावा ? (१७)
मूढमतिचा प्रबोध । मानी उर्वशीचा अपराध ।
विवेकें पाहतां शुद्ध । मीच मतिमंद सकाम ॥ ९४ ॥
विवेकें पाहतां शुद्ध । मीच मतिमंद सकाम ॥ ९४ ॥
मीसुद्धा इतका वेळ मूर्खपणाने उर्वशीचाच अपराध मानीत होतो. परंतु नीट विचार करून पाहिले तेव्हां मीच सकाम व मतिमंद आहे अशी खात्री झाली ९४.
उर्वशी देखतां दृष्टीं । मी कामासक्त झालों पोटीं ।
माझिये लंपटतेसाठीं । मज म्या शेवटीं नाडिलें ॥ ९५ ॥
माझिये लंपटतेसाठीं । मज म्या शेवटीं नाडिलें ॥ ९५ ॥
उर्वशी डोळ्याला दिसतांच मीच कामासक्त झालों आणि त्या माझ्याच लंपटपणामुळे अखेरीस मीच नागवलों ९५.
जेवीं सांजवेळे पडिला दोरु । भेडा सर्प भासे थोरु ।
जंव नाही केला निर्धारु । तंव महाअजगरु भयानक ॥ ९६ ॥
जंव नाही केला निर्धारु । तंव महाअजगरु भयानक ॥ ९६ ॥
संध्याकाळच्या वेळी दोर दृष्टीस पडला असता भित्र्याला तो मोठा थोरला सापच भासतो, नीट न्याहाळून पाहिले नाही तोपर्यंत तो एक भयंकर अजगरच वाटतो ९६.
तेणें सर्पभयें लवडसवडीं । पळों जातां पैं तांतडी ।
दुपावुलीं पडली आढी । त्याची कल्पना नाडी तयासी ॥ ९७ ॥
दुपावुलीं पडली आढी । त्याची कल्पना नाडी तयासी ॥ ९७ ॥
त्या सापाच्या भयाने घाईघाईने पळतांना त्याच्या दोन्ही पायांत त्या दोराची आढी पडते व सर्पानं वेटाळा घातला असें त्याला वाटते. त्यांत त्याचीच कल्पना त्याला बाधते ९७.
तेवीं माझिये कामभ्रांतीं उर्वशी सुंदर युवती ।
एथ माझिया कामासक्ती । सुरत-रतीं भुललों ॥ ९८ ॥
एथ माझिया कामासक्ती । सुरत-रतीं भुललों ॥ ९८ ॥
त्याप्रमाणे माझ्या कामभ्रांतीनें उर्वशी सुंदर स्त्री वाटली आणि माझ्याच कामासक्तीने मी रतिविलासांत मग्न झालों ९८.
यापरी मी अविवेकात्मा । भुललों उर्वशीच्या कामा ।
तीवरी कोपणें जें आम्हां । हेंचि अधर्माचें मूळ ॥ ९९ ॥
तीवरी कोपणें जें आम्हां । हेंचि अधर्माचें मूळ ॥ ९९ ॥
ह्याप्रमाणे मीच अविचारी प्राणी, त्या उर्वशीच्या कामाला लुब्ध झालों, असें असतां तिच्यावर रागावलों हें केवळ अधर्म्य होय ९९.
दृष्टीं देखतां कामिनी । कामासक्ता ते अतिरमणी ।
विवेकिया पोहणघाणी । नरकमाथणी ते कांता ॥ २०० ॥
विवेकिया पोहणघाणी । नरकमाथणी ते कांता ॥ २०० ॥
स्त्री डोळ्याने पाहिली की विषयलंपट पुरुषाला ती अत्यंत रमणीय वाटते; परंतु विचारी पुरुषाला तीच घाणेरडी व नरकाची खाण वाटते २००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...