मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ ओव्या ३०१ ते ४००
गगनींचा सूर्यो न देखती । थिल्लरीं अडकला मानिती ।
तेवीं निर्गुणीं जया नाहीं प्रतीती । ते बद्ध म्हणती जीवातें ॥१॥
तेवीं निर्गुणीं जया नाहीं प्रतीती । ते बद्ध म्हणती जीवातें ॥१॥
आकाशांतील सूर्य पहात नाहीत, आणि तो डबक्यांतच अडकलेला आहे असे मानतात. त्याप्रमाणें निर्गुणांचा ज्यांना अनुभवच नाहीं, तेच जीवाला बद्ध असे म्हणतात ३०१.
अग्निज्वाळा जाळीं आकळितां । जाळें जळे आकळूं जातां ।
तेवीं आत्मया कर्मीं बांधतां । कर्मीं कर्मता निष्कर्म ॥२॥
तेवीं आत्मया कर्मीं बांधतां । कर्मीं कर्मता निष्कर्म ॥२॥
आगीच्या ज्वाळा जाळ्यांत अडकवावयाचा प्रयत्न केला असतां त्या जाळ्यांत धरितां धरितांच जाळे जळून जाते. त्याप्रमाणें आत्म्याला कर्मामध्यें बद्ध करतांना कर्मांतलाच कर्मपणा निसत्त्व होऊन जातो २.
नाद‍उत्पत्तीसी ठावो । मुख्य वावो कां दुसरा घावो ।
या दोहींवेगळा नित्य निर्वाहो । तो नादू पहा हो अनुहत ॥३॥
या दोहींवेगळा नित्य निर्वाहो । तो नादू पहा हो अनुहत ॥३॥
आवाज उत्पन्न होण्याला स्थानें म्हणजे एक वायु व दुसरा प्रत्याघात. पण या दोहोंशिवायच निरंतर जो आवाज घुमत असतो, त्या नादाला 'अनाहतध्वनि' असे म्हणतात ३.
अनुहताचा सोलींव शब्दू । परापरतीरीं पराख्य नादू ।
ज्याचा योगियां सदा छंदू- । बोलिला अनुवादू नव्हे त्याचा ॥४॥
ज्याचा योगियां सदा छंदू- । बोलिला अनुवादू नव्हे त्याचा ॥४॥
त्या अनाहतध्वनीचा जो मूळ शब्द, ज्याला परा व अपरा वाणींमध्यें परेचा नाद असें म्हणतात, आणि योगी लोकांना ज्याची नेहमी आवड लागलेली असते, त्याचा अनुवाद बोलण्यांत व्यक्त होणारा नव्हे ४.
ज्या नादाची सुखगोडी । सदाशिवूच जाणे फुडी ।
कां सनकादिकीं चोखडी । चाखिली गाढी ते चवी ॥५॥
कां सनकादिकीं चोखडी । चाखिली गाढी ते चवी ॥५॥
ज्या ध्वनीची आनंदकारक गोडी एक शंकरच पूर्णपणें जाणतो, किंवा ज्याची ती सुंदर गोडी सनकांदिकांनीच यथेच्छ चाखिली आहे ५.
वायूचें शोधितां सत्त्व । त्यासी एकवटलें तें शब्दतत्त्व ।
उभयचेतनें जीवित्व । मनोमयत्व धरूं पाहे ॥६॥
उभयचेतनें जीवित्व । मनोमयत्व धरूं पाहे ॥६॥
वायूचे सत्व शोधलें असतां व शब्दतत्त्व त्याच्याशी मिळाले असतां दोघांच्या चैतन्यानें जो सजीवपणा उत्पन्न होतो, त्यालाच मनाचे स्वरूप प्राप्त होते ६.
चेतनेचें चेतनत्व । तें वायूचें शोधित सत्त्व ।
तेंचि शब्दाचें निजतत्त्व । तेणे जीवित्व मनोरूप होय ॥७॥
तेंचि शब्दाचें निजतत्त्व । तेणे जीवित्व मनोरूप होय ॥७॥
चेतनेचें जें चैतन्य, तेच वायूचे शुद्ध सत्त्व होय. शब्दाचे मूलतत्त्व तेंच होय आणि त्याच्याच योगानें जीव मनोरूप होतो ७.
जीवाचा शरीरसंयोग । स्वयें सांगे तो श्रीरंग ।
आधारादिचक्रप्रयोग । क्रमेंचि साङ्ग सांगत ॥८॥
आधारादिचक्रप्रयोग । क्रमेंचि साङ्ग सांगत ॥८॥
जीवाचा शरीराशी संयोग कसा होतो ते स्वत:च श्रीकृष्ण सांगू लागला, तेव्हां आधारादि चक्रापासून घडणारे सारेच संस्कार क्रमानेंच सांगितले ८.
अहमिति प्रथमाध्यासें । जीवासी जीवत्व आभासे ।
तो जे जे तत्त्वीं प्रवेशे । तें मी ऐसें म्हणतचि ॥९॥
तो जे जे तत्त्वीं प्रवेशे । तें मी ऐसें म्हणतचि ॥९॥
'मी' ह्या पहिल्याच अध्यासानें जीवाला जीवपणाचा आभास होऊं लागतो; आणि तो ज्या ज्या तत्त्वामध्यें प्रवेश करतो, तें तें तत्त्व आपणच असें तो म्हणूं लागतो ९.
तेथ मी देहो म्हणतां । तत्काळ जाय पूर्णता ।
तेव्हां एकदेशी परिच्छिन्नता । देहात्मता लागली ॥३१०॥
तेव्हां एकदेशी परिच्छिन्नता । देहात्मता लागली ॥३१०॥
तेव्हां 'मी देह' असें त्यानें म्हटले असतां तत्काळ त्याची पूर्णता होऊन त्याच वेळी एकदेशीय व अंशभूत अशी देहात्मबुद्धि प्राप्त होते ३१०.
निर्विशेष नाद अतिसूक्ष्म प्राण । त्यासहित आधारीं प्रवेशोन ।
अतिसूक्ष्म प्रथम स्फुरण । पावोनि जाण परा झाली ॥११॥
अतिसूक्ष्म प्रथम स्फुरण । पावोनि जाण परा झाली ॥११॥
तो सूक्ष्म नाद आणि अतिसूक्ष्म प्राण मिळून प्रथमतः आधारचक्रांत प्रवेश करून आरंभासच अत्यंत सूक्ष्म असें स्फुरण पावून परा नामक वाचा उत्पन्न होते ११.
आधारचक्रीं सूक्ष्म प्राण । परा वाचा तेथींची जाण ।
मनाचें कोंवळें स्फुरण । अतिसपूरपण सूक्ष्मत्वें ॥१२॥
मनाचें कोंवळें स्फुरण । अतिसपूरपण सूक्ष्मत्वें ॥१२॥
आधारचक्रामध्यें सूक्ष्म प्राण असतो, आणि परा नांवाची वाणी तेथलीच असते. म्हणून मनाचें अत्यंत सूक्ष्म असें कोमल स्फुरण उत्पन्न होतें १२,
स्वाधिष्ठानचक्राच्या ठायीं । मनाचें वाढतें बाळसें पाहीं ।
पश्यंती वाचा तये ठायीं । बोलूं देखे परी कांहीं बोलेना ॥१३॥
पश्यंती वाचा तये ठायीं । बोलूं देखे परी कांहीं बोलेना ॥१३॥
आणि स्वाधिष्ठानचक्राच्या ठिकाणीं मनाचे बाळसें अधिक वाढू लागते. त्या ठिकाणीं पश्यंती वाचा बोलावयाचा प्रयत्न करीत असते, परंतु ती बोलूच शकत नाही १३.
तिये चक्रीं एकवटला प्राण । पुढारां न चलेचि गा जाण ।
प्राणापानां झालें भांडण । दोघेजण रूसले ॥१४॥
प्राणापानां झालें भांडण । दोघेजण रूसले ॥१४॥
त्या चक्रांत प्राणवायूही एकवटलेला असतो, म्हणून तो त्यापुढे चालून जात नाही. तेव्हां तेथें प्राणाचें आणि अपानाचें भांडण होऊन ते दोघेही रुसतात १४.
घरकलहो लागला भारी । मग निघाले वेगळेचारी ।
पांचही राहिले पांचापरी । ऐक निर्धारीं विचारू ॥१५॥
पांचही राहिले पांचापरी । ऐक निर्धारीं विचारू ॥१५॥
तेथेच मोठा गृहकलह माजतो आणि ते वेगळेपणा करूं लागतात. त्यामुळें प्राण, अपान, व्यान, उदान व समान असे ते पांचही प्राण पांच ठिकाणीं राहूं लागतात. त्याचाही निश्चयात्मक विचार ऐक १५.
मागें रुसोनि गेला जाण । त्या नांव म्हणती अपान ।
रागें पुढारां आला जाण । त्या नांव प्राण म्हणताती ॥१६॥
रागें पुढारां आला जाण । त्या नांव प्राण म्हणताती ॥१६॥
पूर्वी रुसून गेला होता म्हणून सांगितले होते, त्याला 'अपान' असे म्हणतात. रागारागानें जो पुढे येतो, त्याला 'प्राण' असे म्हणतात १६.
दोहींमाजीं समत्वें जाण । नाभीं राहिला तो समान ।
कंठीं राहिला तो उदान । व्यानासी रहावया स्थान असेना ॥१७॥
कंठीं राहिला तो उदान । व्यानासी रहावया स्थान असेना ॥१७॥
दोहोंमध्यें समानपणानें नाभीमध्यें जो राहतो, तो 'समान' होय. कंठांत राहतो तो उदान होय. पण व्यानाला राहावयाला जागाच नाही १७.
अद्यापि शरीरीं जाण । व्यानासी नाहीं एक स्थान ।
तो सर्वांगीं सर्वदा जाण । परिभ्रमण करीतसे ॥१८॥
तो सर्वांगीं सर्वदा जाण । परिभ्रमण करीतसे ॥१८॥
अद्यापि शरीरामध्यें व्यानाला एक नियमित ठिकाण नाही, म्हणून तो नेहमी सर्व अंगांमध्यें परिभ्रमण करीत असतो १८.
याहून धाकटे पांच प्राण । तेही वेगळे राहिले जाण ।
तिंहीं वेगळालें आपण । वस्तीसी स्थान योजिलें ॥१९॥
तिंहीं वेगळालें आपण । वस्तीसी स्थान योजिलें ॥१९॥
ह्याहूनही आणखी सूक्ष्म असे पंचप्राण असतात, तेही भिन्नभिन्न ठिकाणीं राहतात. त्यांनी आपल्याला रहावयाला आपणच वेगळें वेगळें ठिकाण ठरवून ठेविलें आहे १९.
नाग कूर्म कृकल देवदत्तू । पांचवां धनंजय जाण तेथू ।
यांची वस्ती जे शरीरांतू । ऐक निश्चितू सांगेन ॥३२०॥
यांची वस्ती जे शरीरांतू । ऐक निश्चितू सांगेन ॥३२०॥
नाग, कूर्म, कृकल, देवदत्त आणि पांचवा धनंजय हे ते सूक्ष्म पंचप्राण होत. यांची शरीरांत जेथे वस्ती असते, ती स्थानें निश्चितपणे सांगतों ऐक ३२०.
शिंक जांभई आणि ढेंकर । नाग कूर्म कृकलांचें घर ।
उचकी देवदत्ताचें बिढार । धनंजयासी थार मिळेचिना ॥२१॥
उचकी देवदत्ताचें बिढार । धनंजयासी थार मिळेचिना ॥२१॥
शिंक हें नागाचें घर, जांभई हें कूर्माचें घर, आणि टेंकर हे कृकलाचें घर होय, उचकी हें देवदत्ताचे बिर्‍हाड होय. मण धनंजयाला मात्र कोठेच थारा मिळत नाही २१.
जीवदेहांचे आप्तवादापासीं । धनंजयो राहिला वस्तीसी ।
जीवें सांडिल्या शरीरासी । मुहूर्तार्ध देहासी तो वांचवी ॥२२॥
जीवें सांडिल्या शरीरासी । मुहूर्तार्ध देहासी तो वांचवी ॥२२॥
म्हणून जीव आणि देह ह्यांचा संगम होण्याच्या ठिकाणीं (म्हणजेच चिज्जडग्रंथींत) धनंजय वस्तील राहतो. त्यामुळें जीवानें शरीराला सोडलें असतांही तो घटकाभर तरी ह्या शरीराला वांचवून धरतो २२.
स्वाधिष्ठानाहोनि जाण । अनुक्रमें दशधा होती प्राण ।
त्यांचें स्थान मान उपलक्षण । तुज म्यां जाण सांगीतलें ॥२३॥
त्यांचें स्थान मान उपलक्षण । तुज म्यां जाण सांगीतलें ॥२३॥
स्वाधिष्ठान नामक चक्रापासून अनुक्रमानेंच प्राणाचे दहा विभाग होतात. त्यांचे स्थान, मान व उपलक्षण हे सर्व मी तुला सांगितले २३.
मागें म्यां सांगितली गोष्टी । प्राणापान रुसल्यापाठीं ।
दोघां अद्यापि नाहीं भेटी । महाहटी छांदस ॥२४॥
दोघां अद्यापि नाहीं भेटी । महाहटी छांदस ॥२४॥
मी मागें तुला एक गोष्ट सांगितलीच आहे की, प्राण आणि अपान हे दोघे रुसले आहेत. त्यानंतर त्या दोघांची भेट अद्यापि झालेली नाही. कारण ते मोठे हट्टी व छांदिष्ट असे आहेत २४.
त्या दोघांसी करी बुझावण । तो माझा पढियंता तूं जाण ।
त्या सर्वस्व दें मी आपण । योगसाधन या नांव ॥२५॥
त्या सर्वस्व दें मी आपण । योगसाधन या नांव ॥२५॥
त्या दोघांची जो समजूत करील तोच माझा आवडता होय असें तूं समज. त्याला मी आपण होऊन आपले सर्वस्व अर्पण करतो. ह्याचेंच नांव योगसाधन होय २५.
उद्धवा प्राणलक्षणें सांगतां । अवचटें प्राणापानसमता ।
प्रसंगीं आली कथा । त्वांही स्वभावतां ऐकावी ॥२६॥
प्रसंगीं आली कथा । त्वांही स्वभावतां ऐकावी ॥२६॥
उद्धवा ! प्राणाची लक्षणे सांगतां सांगतां एकाएकी प्राण आणि अपान यांची साम्यस्थिति सांगण्याची कथा प्रसंगोपात्त आली. तेव्हां तूंही ती सहज ऐकून ठेव २६.
स्वाधिष्ठानाहूनि मणिपुरा येता । जीवामनांसी एकात्मता ।
सूक्ष्मप्राण तेथ वसतां । परेच्या ऐक्यता पश्यंती ॥२७॥
सूक्ष्मप्राण तेथ वसतां । परेच्या ऐक्यता पश्यंती ॥२७॥
स्वाधिष्ठानचक्रापासून मणिपूरचक्रांत येतांना जीव आणि मन ह्यांची ऐक्यता होते. तेथे सूक्ष्मप्राण राहात असल्यामुळें पश्यंती ही परावाणीच्या ऐक्यतेला प्राप्त होते २७.
तेथ मनाचें खेळुगेपण । कुमार अवस्था बाणली जाण ।
तंव डोलत पुढें चाले प्राण । अनाहतस्थान ठाकिलें ॥२८॥
तंव डोलत पुढें चाले प्राण । अनाहतस्थान ठाकिलें ॥२८॥
तेव्हां मनाला खेळाडूपणा उत्पन्न होऊन बाल्यदशा प्राप्त होते असे समज. त्यानंतर प्राण डुलत डुलत पुढें चालूं लागतो व अनाहतस्थान गांठतो २८.
धरोनि पश्यंतीचें अनुसंधान । मध्यमा वाचा उपजे जाण ।
मौनाची मिठी न सोडून । करी गुणगुण आपणांत ॥२९॥
मौनाची मिठी न सोडून । करी गुणगुण आपणांत ॥२९॥
तेव्हां पश्यंती वाणीच्याच अनुरोधानें मध्यमा नांवाची वाचा उत्पन्न होते. ती मौनाची मिठी न सोडतां आपल्याशीच गुणगुण करूं लागते २९.
तेथ मनाची पौगंड अवस्था । मागें पुढें सांभाळितां ।
वांछी नाना भोग अवस्था । लाजा सर्वथा बोलेना ॥३३०॥
वांछी नाना भोग अवस्था । लाजा सर्वथा बोलेना ॥३३०॥
तेथे मनाला मुग्धावस्था (सोळा वर्षे वयाच्या आंतील अवस्था ) प्राप्त होऊन ती मागेपुढे सांभाळतांना अनेक प्रकारचे उपभोग व सुखस्थिति ह्यांची इच्छा करते. पण लज्जेनें मुळींच बोलत नाही ३३०.
मग वेगें ठाकिलें विशुद्धिस्थान । तेथ उसळत उदान झाला प्राण ।
तंव मनासी तारुण्यपण । पुरतें जाण बाणलें ॥३१॥
तंव मनासी तारुण्यपण । पुरतें जाण बाणलें ॥३१॥
मग प्राण मोठ्या त्वरेनें विशुद्धिस्थानाला प्राप्त होतो व तेथे उच्छृंखल अशा उदानाचे स्वरूप तो प्राण धारण करतो. तेव्हां मनालाही परिपूर्ण तारुण्यपण प्राप्त होते ३१.
त्या विशुद्धचक्राप्रती । परा मिळोनि आंतौती ।
पश्यंती मध्यमा एक होती । वाचा घुमघुमती झणत्कारें ॥३२॥
पश्यंती मध्यमा एक होती । वाचा घुमघुमती झणत्कारें ॥३२॥
त्या विशुद्धिचक्रामध्यें आंतून परावाणीही येऊन मिळते आणि पश्यंती व मध्यमा ह्याही एक होतात, अशा प्रकारे त्या सर्व वाचा तेथे मोठ्या दिमाखानें घुमावयास लागतात ३२.
त्या झणत्कारापरिपाठीं । वक्त्रीं वाचा तत्काळ उठी ।
तारुण्यें उन्मत्त झाली मोठी । त्या स्वरवर्ण चावटी मांडिली ॥३३॥
तारुण्यें उन्मत्त झाली मोठी । त्या स्वरवर्ण चावटी मांडिली ॥३३॥
त्यांच्या त्या झणकार्‍याच्या मागोमाग लागलीच तोंडांतून वाणी प्रगट होते. ती तारुण्यानें मोठी उन्मत्त झालेली असते व त्यामुळें ती स्वरांची आणि वर्णांची भलभलती बडबड सुरू करते ३३.
आज्ञाचक्र भ्रूस्थान । तें याहूनि वेगळें जाण ।
तेथें वाचेसी नाहीं गमन । हंसलक्षण योग्यांचें ॥३४॥
तेथें वाचेसी नाहीं गमन । हंसलक्षण योग्यांचें ॥३४॥
आज्ञाचक्र हें भुंवयांमध्यें असून ते ह्यांच्याहून निराळे आहे. तेथें वाणीला जातां येत नाही. योग्यांचे हंसलक्षण ते तेंच ३४.
हीं साही चक्रें अनुक्रमें जाण । चार मातृका अठ्ठावीस वर्ण ।
सोळाही स्वर संपूर्ण । हंसलक्षण योगियांचें ॥३५॥
सोळाही स्वर संपूर्ण । हंसलक्षण योगियांचें ॥३५॥
ही अनुक्रमानेंच सहा चर्के आहेत हे लक्षांत ठेव. चार मातृका, अठ्ठावीस वर्ण व सोळाही संपूर्ण स्वर हे सर्व प्राप्त झाले म्हणजे तेंच योग्यांचे हंसप्राप्तीचे लक्षण होय ३५.
कोण चक्रीं कोण वर्ण । मातृकांचें कोणतें स्थान ।
कोठें उठती स्वर संपूर्ण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३६॥
कोठें उठती स्वर संपूर्ण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३६॥
आता कोणत्या चक्रांत कोणते वर्ण उत्पन्न होतात ? मातृकांचे स्थान कोणतें ? सर्व स्वर कोठे उत्पन्न होतात ? तेंही लक्षण ऐक ३६.
आधारचक्रीं चतुर्दळ उभारा । तेथ न्यसिल्या चारी मात्रा ।
व श ष स या अक्षरां । बोलिजे मात्रा शास्त्रज्ञीं ॥३७॥
व श ष स या अक्षरां । बोलिजे मात्रा शास्त्रज्ञीं ॥३७॥
आधारचक्रामध्यें चार पाकळ्यांची आकृति असते, आणि त्या आकृतीमध्यें चार मात्रा राहिलेल्या असतात. व, श, ष आणि स या अक्षरांना शास्त्रज्ञ लोकांनी मात्रा असें म्हटले आहे ३७.
स्वाधिष्ठान षड्दळ जेथ । साही वर्ण स्थापिले तेथ ।
बकरादि लकारान्त । जाण निश्चित ते स्थानीं ॥३८॥
बकरादि लकारान्त । जाण निश्चित ते स्थानीं ॥३८॥
जेथें स्वाधिष्ठान हें सहा पाकळ्यांचे चक्र आहे, तेथे सहा वर्ण स्थापन केलेले आहेत. 'ब' कारापासून तो 'ल' कारापर्यंत (ब, भ, म, य, र, ल,) हे जे सहा वर्ण आहेत ते त्या ठिकाणीं असतात असें निश्चित समज ३८.
मणिपूर दशदळ निश्चित । दहा वर्ण स्थापिले तेथ ।
डकारादि फकारान्त । वर्ण नांदत ते चक्रीं ॥३९॥
डकारादि फकारान्त । वर्ण नांदत ते चक्रीं ॥३९॥
मणिपूरचक्राला दहा पाकळ्या आहेत, तेथे दहा वर्ण स्थापन केलेले आहेत. 'ड' कारापासून 'फ' कारापर्यंत (ड, ढ, ण, त, थ, द, ध, न, प, फ) जे दहा वर्ण, ते त्या चक्रांत राहात असतात ३९.
अनाहतचक्र द्वादशदळयुक्त । बारा वर्ण न्यसिले तेथ ।
ककारादि ठकारान्त । वर्ण विराजत ते चक्रीं ॥३४०॥
ककारादि ठकारान्त । वर्ण विराजत ते चक्रीं ॥३४०॥
अनाहतचक्र बारा पाकळ्यांचे आहे. तेथे 'क' कारापासून 'ठ' कारापर्यंत (क, ख, ग, घ, ङ, च, छ, ज, झ, ज, झ, ञ, ट, ठ) बारा वर्ण ठेवलेले आहेत. ते त्या चक्रामध्यें शोभत असतात ३४०.
विशुद्धिचक्रींच्या सोळा दळां । अ इ उ ऋ लृ हे वर्ण सोळा ।
कंठस्थानीं मीनला मेळा । यांचा वेदीं आगळा प्रताप ॥४१॥
कंठस्थानीं मीनला मेळा । यांचा वेदीं आगळा प्रताप ॥४१॥
विशुद्धचक्र सोळा पाकळ्यांचे असून त्यांत अ, इ, उ, ऋ, ऌ, वगैरे एकंदर सोळा स्वर आहेत. कंठस्थानामध्यें या सर्व स्वरांचा समुदाय जमलेला असतो. वेदांमध्यें त्यांचे अगाध सामर्थ्य दिसून येते ४१.
आज्ञाचक्र अति अवघड । नुघडे काकीमुखाचें कवाड ।
न चले प्राणांची चडफड । मार्ग अतिगूढ लक्षेना ॥४२॥
न चले प्राणांची चडफड । मार्ग अतिगूढ लक्षेना ॥४२॥
आज्ञाचक्र मात्र अतिशय अवघड आहे. तेथे काकीमुख ह्या नांवाचे असलेले दार उघडतच नाही. तेथे प्राणांची लटपट कांहीं चालत नाही. तेथील मार्ग अतिशय बिकट असल्यामुळें तो त्यांना सांपडत नाही ४२.
तें आज्ञाचक्र गा द्विदळ । केवळ हंसाचें राउळ ।
तेथ पावावया योगबळ । अतिप्रबळ पाहिजे ॥४३॥
तेथ पावावया योगबळ । अतिप्रबळ पाहिजे ॥४३॥
ते आज्ञाचक्र दोन पाकळ्यांचे असून शुद्ध हंसाचे मंदिर होय. तेथें पोंचावयाला अत्यंत थोर असें योगसामर्थ्य लागते ४३.
हें स्थान पावावयासाठीं । योगी झाले महाहटी ।
अभ्यास करितां अतिसंकटीं । तेही शेवटीं न पावती ॥४४॥
अभ्यास करितां अतिसंकटीं । तेही शेवटीं न पावती ॥४४॥
या स्थानी पोचण्यासाठी योगी नानाप्रकारचे हठयोग आचरण करतात, पण त्यांनी कितीही संकटें सोसून योगाभ्यास केला असतां अखेरीला तेही तेथे पोचत नाहींत ४४.
हें पावावया माझें स्थान । अतिगुह्य आहे अनुष्ठान ।
सोहंहंसाचें साधन । सावधान जो साधी ॥४५॥
सोहंहंसाचें साधन । सावधान जो साधी ॥४५॥
माझे हें स्थान प्राप्त होण्याला अत्यंत गुढ असें एक अनुष्ठान आहे. 'सोहं हंसा'चे साधन जो सावधानपणे साध्य करील, तोच या स्थळीं पोचेल ४५.
प्राणाचेनि गमनागमनें । सोहंहंसाचेनि स्मरणें ।
सावधानें जो साधूं जाणे । तेणें पावणें हें स्थान ॥४६॥
सावधानें जो साधूं जाणे । तेणें पावणें हें स्थान ॥४६॥
प्राणायामाचा निरोध व त्याग करून 'सोहं हंसा'चे स्मरण करून सावधगिरीनें जो हें अनुष्ठान साध्य करील तोच हें स्थान प्राप्त करून घेईल ४६.
त्यासीचि पवनजयो घडे । तोचि आज्ञाचक्रामाजीं चढे ।
तेथूनिही मार्ग काढी पुढें । अतिनिवाडें अचूक ॥४७॥
तेथूनिही मार्ग काढी पुढें । अतिनिवाडें अचूक ॥४७॥
त्यालाच वायूचा निरोध होतो आणि तोच आज्ञाचक्रांत प्रवेश करतो इतकेंच नव्हे, तर तो तेथूनही पुढे अचूक निर्णयात्मक मार्ग शोधून काढतो ४७.
तेथ नानाभोगसमृद्धिफळें । आणिती ऋद्धिसिद्धींचें पाळें ।
तें डावलूनियां सकळें । निघे निर्मळें निजपंथें ॥४८॥
तें डावलूनियां सकळें । निघे निर्मळें निजपंथें ॥४८॥
तेथें ऋद्धिसिद्धींचे समुदाय अनेक सुखसमृद्धींची फळें त्याला प्राप्त करून देतात, पण तो त्या सर्वांना बाजूला ढकलून आपल्याच पवित्र मार्गानें पुढे चालू लागतो ४८.
जो कां ऋद्धिसिद्धींसी भुलला । मी सिद्ध ये श्लाघे आला ।
तो आज्ञाचक्रावरोनि चेवला । केल्या मुकला कष्टासी ॥४९॥
तो आज्ञाचक्रावरोनि चेवला । केल्या मुकला कष्टासी ॥४९॥
ऋद्धिसिद्धींना जो भुलला, किंवा 'मी सिद्ध' असा ज्याला अभिमान उत्पन्न झाला, तो त्या आज्ञाचक्रापासून च्युत झाला व तो केलेल्या सर्व श्रमांना मुकला असे समजावें ४९.
ज्यासी वैराग्य असे सपुरतें । तो कदा भुलेना सिद्धीतें ।
लाता हाणोनि भोगमान्यतेतें । निघे निजपंथें मजलागीं ॥३५०॥
लाता हाणोनि भोगमान्यतेतें । निघे निजपंथें मजलागीं ॥३५०॥
परंतु ज्याच्या आंगी परिपूर्ण वैराग्य असते, तो सिद्धींना कधीही भुलत नाही. सुखोपभोग व मानमान्यता ह्यांच्यावर लाथा मारून माझ्या प्राप्तीसाठी आपल्या मार्गानें पुढे चालू लागतो ३५०.
तैं औटपीठ गोल्हाट । सांडूनि भ्रमरगुंफा कचाट ।
शोखूनि सहस्त्रदळाचे पाट । मजमाजीं सुभट मिसळले ॥५१॥
शोखूनि सहस्त्रदळाचे पाट । मजमाजीं सुभट मिसळले ॥५१॥
त्यानंतर औटपीठ (आज्ञाचक्रापुढील स्थान) व गोल्हाट (औटपीठाच्या पुढील स्थान ) ओलांडून भ्रमरगुंफेच्या (गोल्हाटाच्या पुढील स्थान ) कचाटांतून पार पडून सहस्रदलकमलाचे प्रवाह शोषण करून ते धैर्यशाली पुरुष मत्स्वरूप होतात ५१.
सांगतां आज्ञाचक्राची संस्था । पुढें गोडी लागली योगपंथा ।
मागील विसरलों जी कथा । क्षमा श्रोतां करावी ॥५२॥
मागील विसरलों जी कथा । क्षमा श्रोतां करावी ॥५२॥
आज्ञाचक्राची स्थिति सांगत असतां पुढे योगमार्ग सांगण्याची गोडी लागली, म्हणून मागची कथा सांगावयाची विसरलों. ह्याबद्दल श्रोत्यांनी क्षमा करावी ५२.
म्हणाल वाहवटीं पडला मासा । तो परतेना जेवीं सहसा ।
ग्रंथनिरूपणीं तूं तैसा । जल्पू वायसा कां करिसी ॥५३॥
ग्रंथनिरूपणीं तूं तैसा । जल्पू वायसा कां करिसी ॥५३॥
आपण म्हणाल कीं, मासा प्रवाहाबरोबर वाहूं लागला म्हणजे तो जसा सहसा मागें फिरत नाही, त्याप्रमाणें ग्रंथनिरूपण करण्यामध्यें तूंही पुढेच चल. व्यर्थ बडबड कां करतोस ? ५३,
जेवीं चुकलिया बाळकातें । माता शिकवण दे त्यातें ।
तेवीं तुमचें वचन मातें । निजहितातें द्योतक ॥५४॥
तेवीं तुमचें वचन मातें । निजहितातें द्योतक ॥५४॥
मूल चुकले म्हणजे त्याला आई ज्याप्रमाणें शिकवण देते, त्याप्रमाणें आपले हे भाषण मला माझ्या कल्याणाचेच द्योतक झाले आहे ५४.
करितां चक्रांचें निरूपण । योगारूढ झालें मन ।
विसरोनि मागील निरूपण । गेलें निघून शेवटां ॥५५॥
विसरोनि मागील निरूपण । गेलें निघून शेवटां ॥५५॥
चक्रांचे निरूपण करतांना मनही योगाकडे वळलें, आणि त्यामुळें मागचे निरूपण विसरून शेवटी दूर निघून गेले ५५.
हें ऐकोनि हांसिले श्रोते । तूं कर्ता नव्हसी येथें ।
हें कळोनि गेले आमुतें । नको परिहारातें उपपादूं ॥५६॥
हें कळोनि गेले आमुतें । नको परिहारातें उपपादूं ॥५६॥
हें ऐकून श्रोते हासले आणि म्हणाले, तूं कांही ह्या ग्रंथाचा कर्ता नव्हेस, हे आम्हांला कळून चुकले आहे. म्हणून त्याचे निराकरण करण्याकरितां विशेष प्रतिपादन करूं नको ५६.
आलोडितां ग्रंथकोडी । न कळे योगज्ञानाची गोडी ।
ते तुवां विशद केली फुडी । निजपरवडीविभागें ॥५७॥
ते तुवां विशद केली फुडी । निजपरवडीविभागें ॥५७॥
कोट्यवधि ग्रंथ चाळले, तरी योगज्ञानाची गोडी कळत नाही. ती तूं आपल्याच आवडीनें स्पष्ट उघड करून दाखविलीस ५७.
तुझेनि मुखें कृष्णनाथें । श्रीभागवत जें कठिण होतें ।
तें अर्थविले यथार्थें । सत्य आमुतें मानलें ॥५८॥
तें अर्थविले यथार्थें । सत्य आमुतें मानलें ॥५८॥
जें श्रीमद्‌भागवत समजावयास कठीण होते, तें श्रीकृष्णानें तुझ्याच मुखानें यथार्थ रीतीनें अर्थ स्पष्ट करून सांगितले. ते खरोखर आम्हांला पसंत पडलें आहे ५८.
हा बारावा अध्यावो । अतिगूढ बोलिला देवाधिदेवो ।
तेथींचाही त्वां अभिप्रावो । विशद पहा हो विवरिला ॥५९॥
तेथींचाही त्वां अभिप्रावो । विशद पहा हो विवरिला ॥५९॥
हा बारावा अध्याय अतिशय गहन आहे, हें देवाधिदेवच बोलला आहे. पण त्यांतील अर्थही तू स्पष्ट करून सांगितलास पहा ! ५९.
ऐसा संतीं करोनि आदरू । निर्भय दिधला नाभिकारू ।
एका जनार्दनीं हर्षनिर्भरू । केला नमस्कारू संतांसी ॥३६०॥
एका जनार्दनीं हर्षनिर्भरू । केला नमस्कारू संतांसी ॥३६०॥
अशा प्रकारे संतांनी आदरभाव दाखवून अभय दिले. ते पाहून एकाजनार्दनालाही अत्यंत हर्ष होऊन त्यानें संतांना नमस्कार घातला ३६०.
'वैखरी मात्रा स्वर वर्ण' । या पदांचें झालें व्याख्यान ।
तेंचि दृष्टांतें श्रीकृष्ण । उद्धवासी जाण सांगतू ॥६१॥
तेंचि दृष्टांतें श्रीकृष्ण । उद्धवासी जाण सांगतू ॥६१॥
वैखरी, मात्रा, स्वर आणि वर्ण या पदांचे व्याख्यान झाले. तेच श्रीकृष्ण दृष्टांत देऊन उद्ध्वाला सांगतो ६१.
सूक्ष्म जीवशिवांचे मूळ । तोचि वाग्द्वारा झाला स्थूल ।
येचि अर्थीं अतिविवळ । करूनि प्रांजळ सांगत ॥६२॥
येचि अर्थीं अतिविवळ । करूनि प्रांजळ सांगत ॥६२॥
जीवाचे आणि शिवाचे जें सूक्ष्म मूळ असते, तोच आदिपुरुष वाणीच्या द्वारानें स्थूलाकारास येतो. ह्याच अर्थानें अत्यंत सरळ विवेचन करून स्पष्टपणे सांगतो ६२.
यथानलः खेऽनिलबन्धुरुष्मा बलेन दारुण्यधिमथ्यमानः ।
अणुः प्रजातो हविषा समेधते तथैव मे व्यक्तिरियं हि वाणी ॥ १८ ॥
अणुः प्रजातो हविषा समेधते तथैव मे व्यक्तिरियं हि वाणी ॥ १८ ॥
[श्लोक १८] जसा आकाशात वार्‍याचा मित्र अग्नी हा उष्णतेच्या रूपात असतो तोच जोराने लाकडावर लाकूड घासले असता ठिणगीच्या रूपात प्रगट होतो नंतर तोच हविर्द्रव्य मिळाल्यानंतर प्रज्वलित होतो त्याचप्रमाणे या वाणीच्या रूपाने मीच प्रगट होतो. (१८)
अव्यक्तरूपें ऊष्मा गगनीं । व्यापकपणें असे वन्ही ।
तो अरणीमाजीं मथितां मंथनीं । अतिसूक्ष्मपणीं प्रकटला ॥६३॥
तो अरणीमाजीं मथितां मंथनीं । अतिसूक्ष्मपणीं प्रकटला ॥६३॥
आकाशामध्यें उष्णता ही अदृश्यरूपानें असते. कारण अग्नि हा सर्वत्र व्यापकपणानें असतो. तोच अरणीचें मंथन केले असतां त्या मंथनांत अत्यत सूक्ष्मरूपानें प्रकट होतो ६३.
अनळा अनिळ निजसखा । कोमळ तूळें फुंकितां देखा ।
दिसे लखलखीत नेटका । ज्वाळा साजुका कोंवळिया ॥६४॥
दिसे लखलखीत नेटका । ज्वाळा साजुका कोंवळिया ॥६४॥
अशीचा वायु हा जिवलग मित्रच आहे. म्हणूनच अग्नीवर बारीक कापूस घालून फुंकले असतां तो चांगला लखलखीत दिसूं लागतो, आणि त्याच्या नाजुक व कोमल ज्वाळा पसरूं लागतात ६४.
तेथ पावला दशा मध्यम । मग हवनद्रव्यें करितां होम ।
तेणें थोरावला निरुपम । वाढला व्योमचुंबित ॥६५॥
तेणें थोरावला निरुपम । वाढला व्योमचुंबित ॥६५॥
अशा प्रकारें अग्नीला मध्यम स्थिति प्राप्त झाली की नंतर हवनद्रव्यानें होम करूं लागले असतां त्या हवनानें तो भयंकर भडकतो व त्याच्या ज्वाळा आकाशाला जाऊन भिडतील एवढा मोठा वाढतो ६५.
तैसा सूक्ष्म नाद शिवसंयोगें । प्राणसंगमें लागवेगें ।
षटचक्रादिप्रयोगें । वैखरीयोगें अभिव्यक्त ॥६६॥
षटचक्रादिप्रयोगें । वैखरीयोगें अभिव्यक्त ॥६६॥
त्याप्रमाणें सूक्ष्म नाद शिवाच्या संसर्गानें, प्राणाच्या संगतीनें आणि षट्चक्रादि संस्कारांच्या योगानें वाणीच्या रूपानें बाहेर पडतो ६६.
मरा हे ऐकतां गोठी । ते वाचा सर्वांशें वाटे खोटी ।
तेंचि अक्षरें केल्या उफराटीं । रामनामें गोमटी निववी वाचा ॥६७॥
तेंचि अक्षरें केल्या उफराटीं । रामनामें गोमटी निववी वाचा ॥६७॥
'मरा' हा शब्द ऐकला असतां ती वाणी सर्वस्वी अमंगल अशी वाटते. पण तीच अक्षरें उलटी केली असतां 'राम' या नावानें पवित्र झालेली वाचा समाधान करते ६७.
करितां सुष्ठु दुष्टु उच्चार । वर्ण नव्हती क्षर अक्षर ।
यालागीं नांव तें अक्षर । यापरी पवित्र ते वाणी ॥६८॥
यालागीं नांव तें अक्षर । यापरी पवित्र ते वाणी ॥६८॥
चांगला किंवा वाईट कसाही उच्चार केला असतां वर्ण कांहीं नाहींसे होत नाहीत. ते कायमच असतात. म्हणूनच वर्णाना 'अक्षर' (अविनाशी) असे म्हणतात. ह्याप्रमाणें ती वाणी पवित्र होत असते ६८.
जैशी वाचेची अभिव्यक्ती । तैशीच इतर इंद्रियप्रवृत्ती ।
संक्षेपें तेही स्थिती । उद्धवाप्रती सांगतू ॥६९॥
संक्षेपें तेही स्थिती । उद्धवाप्रती सांगतू ॥६९॥
जशी वाणी वर्णोच्चारांनी स्पष्टपणे प्रगट होते, त्याचप्रमाणें इतर इंद्रियांचीही प्रवृत्ति आहे. ती त्या इंद्रियांची स्थिति देखील श्रीकृष्ण उद्धवाला संक्षेपानें सांगतो ६९.
एवं गदिः कर्म गतिर्विसर्गो घ्राणो रसो दृक् स्पर्शः श्रुतिश्च ।
सङ्कल्पविज्ञानमथाभिमानः सूत्रं रजःसत्त्वतमोविकारः ॥ १९ ॥
सङ्कल्पविज्ञानमथाभिमानः सूत्रं रजःसत्त्वतमोविकारः ॥ १९ ॥
[श्लोक १९] याचप्रमाणे बोलणे, कर्म करणे, चालणे, मलमूत्र विसर्जन करणे, वास घेणे, चव घेणे, पाहाणे, स्पर्श करणे, ऐकणे, मनाने संकल्पविकल्प करणे, बुद्धीने निश्चय करणे, अभिमान धरणे इत्यादी सर्व क्रिया, महत्तत्त्व, तसेच सत्त्व, रज, तम इत्यादी तिन्ही गुणांची कार्ये, हे सर्व मीच आहे, असे समज. (१९)
जैशी वाचेची व्युत्पत्ती । तैशीच कर्मेंद्रियांची प्रवृत्ती ।
चरणांच्या ठायीं गती । ग्रहणशक्ती हस्तांची ॥३७०॥
चरणांच्या ठायीं गती । ग्रहणशक्ती हस्तांची ॥३७०॥
वाणी प्रगट होण्याचा जसा हा प्रकार आहे, त्याचप्रमाणें कर्में हा इंद्रियांची प्रवृत्ति प्रकट होण्याचा प्रकार आहे. चरणांमध्यें गति आणि हातांची ग्रहणशक्ति (कोणतीही वस्तु धरण्याचे सामर्थ्य ) ही प्रगटपणे दिसतात. ३७०.
विसर्ग जाण पायूचा । सुखोद्रेक तो लिंगाचा ।
कर्मेंद्रियीं पांचवी वाचा । विस्तारू तिचा सांगीतला ॥७१॥
कर्मेंद्रियीं पांचवी वाचा । विस्तारू तिचा सांगीतला ॥७१॥
विसर्ग हा गुदद्वाराचा गुण आणि आत्यंतिक सुखोपभोग हा लिंगाचा गुण हे प्रगट होतात. कर्मेंद्रियांत पांचवी जी वाणी आहे, तिचें विस्तारपूर्वक वर्णन मागे सांगितले आहे ७१.
तैशींच जाण ज्ञानकरणें । दृष्टी उठी देखणेपणें ।
रसना रसातें चाखों जाणे । श्रवणा श्रवणें अधिकारू ॥७२॥
रसना रसातें चाखों जाणे । श्रवणा श्रवणें अधिकारू ॥७२॥
त्याचप्रमाणें ज्ञानेंद्रिये होत असे समज. दृष्टि ही देखणेपणानें व्यक्त होते, जिव्हा ही रस कसे चाखावयाचे हे जाणते, आणि कानाला ऐकण्याच्या गुणामुळें अधिकार मिळाला आहे ७२.
शीत उष्ण मृदु कठिण । हें त्वगिंद्रियाचें लक्षण ।
सुगंध दुर्गंध जाणतेपण । घ्राण विचक्षण ते कर्मीं ॥७३॥
सुगंध दुर्गंध जाणतेपण । घ्राण विचक्षण ते कर्मीं ॥७३॥
शीत, उष्ण, मऊ, कठीण हे ज्ञान त्वचा ह्या इंद्रियामुळें व्यक्त होते. सुगंध किंवा दुर्गध यांचे ज्ञान होण्याच्या कामी नाक हेच चतुर असतें ७३.
संकल्प विकल्प मनाचे । निश्चयो कर्म बुद्धीचें ।
चिंतन जाण चित्ताचें । अहंकाराचें मीपण ॥७४॥
चिंतन जाण चित्ताचें । अहंकाराचें मीपण ॥७४॥
मनाचे संकल्प किंवा विकल्प, तसेंच निश्चय हे बुद्धीचे कर्म होय, चिंतन हें चित्ताचे कर्म होय आणि मीपण हें अहंकाराचे कर्म होय ७४.
सूत्र तंव प्रधानाचें । विकार रजतमसत्त्वांचे ।
संक्षेपें विवरण तिहींचे । ऐक साचें सांगेन ॥७५॥
संक्षेपें विवरण तिहींचे । ऐक साचें सांगेन ॥७५॥
रजतमसत्त्वांचे विकार हे तर मूळमायेचे विकार आहेत. त्या तिहींचेंही विवरण मी आता खरोखर संक्षेपानें सांगेन ऐक ७५.
आधिदैव आधिभौत । ज्यासी अध्यात्म म्हणत ।
वाढला जो प्रपंचू येथ । ईश्वराचें अभिव्यक्त स्वरूप जाण ॥७६॥
वाढला जो प्रपंचू येथ । ईश्वराचें अभिव्यक्त स्वरूप जाण ॥७६॥
आधिदैव, आधिभौत आणि ज्याला अध्यात्म असे म्हणतात, त्या ठिकाणीं जो प्रपंच वाढला, तें ईश्वराचें दृश्य स्वरूप होय, हे लक्षांत ठेव ७६.
जगाचें मूळकारण । अंगें ईश्वरचि आपण ।
त्या कारणाहूनि कार्य भिन्न । नव्हे जाण सर्वथा ॥७७॥
त्या कारणाहूनि कार्य भिन्न । नव्हे जाण सर्वथा ॥७७॥
ईश्वर हा आपण स्वत:च जगाचे मूळ कारण आहे. त्या कारणाहून भिन्न असें कार्य मुळींच होत नाहीं ७७.
हो कां घृताची एके काळीं । थिजोनि झालिया पुतळी ।
ते घृताहोनि वेगळी । नाहीं देखिली प्रत्यक्ष ॥७८॥
ते घृताहोनि वेगळी । नाहीं देखिली प्रत्यक्ष ॥७८॥
समजा की एकादे वेळी तूप थिजून त्याची पुतळी झाली, तर ती तुपाहुन निराळी अशी प्रत्यक्ष कधींच दृष्टीस पडत नाही ७८.
काष्ठाचा घोडा केला । अंगें ठाणें अति मिरविला ।
तो काष्ठपणा नाहीं मुकला । सर्वांगें शोभला काष्ठत्वें ॥७९॥
तो काष्ठपणा नाहीं मुकला । सर्वांगें शोभला काष्ठत्वें ॥७९॥
किंवा लाकडाचा घोडा केला, आणि त्याची आंगलट, उभे राहण्याची ऐट, वगैरे प्रकारांनी तो अत्यंत शोभिवंत दिसला, तरी त्यानें लाकूडपणा सोडलेला नसतो, तो सर्वांगांनी लाकडामुळेंच शोभत असतो ७९.
त्याचे पाहतां वेगळाले अवयव । खूर खांद काष्ठचि सर्व ।
तेवीं महाभूतें गुणप्रभव । स्वरूप सावेव शिवाचें ॥३८०॥
तेवीं महाभूतें गुणप्रभव । स्वरूप सावेव शिवाचें ॥३८०॥
त्याचे अवयव निरनिराळे पाहिले असतां खूर, खांदे हे सर्व लाकडाचेच. त्याप्रमाणें तीन गुणांपासून झालेली पंचमहाभूते ही शिवाचेंच मूर्तिमंत स्वरूप आहेत ३८०.
सुवर्णाचें झालें लेणें । तें जेवीं मिरवे सोनेपणें ।
तेवीं महाभूतें विषयकरणें । अभिन्नपणें शिवरूप ॥८१॥
तेवीं महाभूतें विषयकरणें । अभिन्नपणें शिवरूप ॥८१॥
सोन्याचा दागिना झाला, तरी तो ज्याप्रमाणें सोन्याच्याच रूपानें शोभत असतो, त्याप्रमाणें महाभूते व विषयेंद्रियें ही देखील अभिन्नपणानें शिवस्वरूपच आहेत ८१.
फडा पुच्छ वांकुडा बाग । येणें आकारें म्हणती नाग ।
तो नाग नव्हे सोनेंचि चांग । तेवीं हें जग मद्‌रूप ॥८२॥
तो नाग नव्हे सोनेंचि चांग । तेवीं हें जग मद्‌रूप ॥८२॥
सोन्याचा नाग तयार केला असतां त्याची फडा, शेपूट, आणि वांकडा बांक अशा आकारामुळें त्याला 'नाग' असे म्हणतात. पण तो खरोखर नाग नसतो, ते उत्तम प्रतीचे सोनेंच असते. त्याप्रमाणेंच हें जगही मद्रूपच आहे ८२.
प्रपंच ईश्वरासी अभिन्न । येचि अर्थीं नारायण ।
उद्धवासी सांगें आपण । अभिन्नपण जीवशिवां ॥८३॥
उद्धवासी सांगें आपण । अभिन्नपण जीवशिवां ॥८३॥
प्रपंच हा ईश्वराहून निराळा नाही. याच अर्थी जीव-शिवांचे अभिन्नपण श्रीकृष्ण स्वतः उद्धवाला सांगत आहे ८३.
अयं हि जीवस्त्रिवृदब्जयोनिः अव्यक्त एको वयसा स आद्यः ।
विश्लिष्टशक्तिर्बहुधेव भाति बीजानि योनिं प्रतिपद्य यद्वत् ॥ २० ॥
विश्लिष्टशक्तिर्बहुधेव भाति बीजानि योनिं प्रतिपद्य यद्वत् ॥ २० ॥
[श्लोक २०] त्रिगुणमय ब्रह्मांडरूपी कमळाचे कारण हा परमात्माच आहे प्रथम तो एकच अव्यक्त होता नंतर काल व माया यांच्या साह्याने तोच अनेक रूपांमध्ये प्रगट झाल्यामुळे अनेक असल्यासारखा वाटू लागला जमिनीत बी पेरल्यानंतर ते जसे अनेक रूपांमध्ये विस्तार पावून प्रगट होते, तसे हे आहे (२०)
जीवाचा जीवू आपण । यालागीं बोलिजे शिवपण ।
जीवशिवरूपें हा भिन्न । जीवत्व जाण या हेतू ॥८४॥
जीवशिवरूपें हा भिन्न । जीवत्व जाण या हेतू ॥८४॥
शिव हा स्वत: जीवाचा जीव आहे, म्हणून त्याचे शिवपण स्वतंत्र आहे असे म्हणतात. जीव आणि शिव या रूपांनी हा भिन्न भासतो, म्हणून जीवपण निराळे दिसते ८४.
सागरु आपुल्या अंगावरी । वर्तुळ आवर्त करी धरी ।
तेवीं लोकपद्मातें श्रीहरी । करी धरी निजनाभीं ॥८५॥
तेवीं लोकपद्मातें श्रीहरी । करी धरी निजनाभीं ॥८५॥
समुद्र हा आपल्या आंगावर खोलगे, भोंवरे तयार करतो व धरतो, त्याप्रमाणेंच श्रीहरीनें ब्रह्मांडक मल उत्पन्न करून ते आपल्या नाभीमध्यें धारण केलें आहे ८५.
'त्रिवृदब्ज' म्हणिजे यापरी । त्या नाभिकमळामाझारीं ।
स्वलीला त्रैलोक्यातें धरी । पद्मनाभ श्रीहरी या हेतू ॥८६॥
स्वलीला त्रैलोक्यातें धरी । पद्मनाभ श्रीहरी या हेतू ॥८६॥
म्हणूनच त्याला 'त्रिवृदब्ज' (तीन लोकांना धारण करणारा) असे म्हणतात. त्या नाभिकमलामध्येंच आपल्या लीलेनें त्रैलोक्य धारण करतो, यामुळें श्रीहरीला 'पद्मनाभ' असे म्हणतात ८६.
सुवर्णाच्या सिंहासनीं । सुवर्णमूर्ती बैसवूनी ।
पूजिजे सुवर्णसुमनीं । एकपणें तीन्ही भासती ॥८७॥
पूजिजे सुवर्णसुमनीं । एकपणें तीन्ही भासती ॥८७॥
सोन्याच्या सिंहासनावर सोन्याचीच मूर्ति बसवून सोन्याच्याच फुलांनी तिची पूजा करावी, म्हणजे ती तिन्ही एकरूपच भासतात ८७.
तेवीं नाभिपद्मीं त्रैलोक्य धरितां । तिहींतें भासवी अभिन्नता ।
यालागीं पद्मनाभ तत्त्वतां । आलें वाक्पथा श्रुतीचिया ॥८८॥
यालागीं पद्मनाभ तत्त्वतां । आलें वाक्पथा श्रुतीचिया ॥८८॥
त्याप्रमाणें नाभिकमलामध्यें त्रैलोक्य धारण केले असतां त्या तिन्ही लोकांमध्यें ऐक्यताच भासवितो. म्हणून खरोखर श्रुतीच्या मुखांतून 'पद्मनाभ' असाच शब्द बाहेर पडला ८८.
दृति मार्दवें पिंवळी । एकली भासे चांपेकळी ।
तेचि विकासे जेवीं नाना दळीं । तेवीं मी वनमाळी लोकत्वें ॥८९॥
तेचि विकासे जेवीं नाना दळीं । तेवीं मी वनमाळी लोकत्वें ॥८९॥
सुगंध आणि मृलत्व ह्यांमुळें पिवळी झालेली चांफ्याची कळी एकटी दिसते, पण तीच ज्याप्रमाणें अनेक पाकळ्यांनी प्रफुल्लित होते, त्याप्रमाणें मी श्रीकृष्ण अनेक लोकांच्या रूपानें विकसित झालों आहे ८९.
हें नसतां कार्यकारण । यापूर्वी मी अव्यक्त जाण ।
जो मी प्रमाणांचाही प्रमाण । भेदें जेथ आण वाहिली ॥३९०॥
जो मी प्रमाणांचाही प्रमाण । भेदें जेथ आण वाहिली ॥३९०॥
हें कार्य-कारण नव्हते त्याच्यापूर्वी मी अव्यक्तच होतो असे समज. जो मी सत्यांतील सत्य आहे, आणि मला स्पर्शही करावयाचा नाही अशी भेदानें शपथ घेतली आहे (माझ्या ठिकाणीं भेद मुळीच नाही) ३९०,
हेतु मातु दृष्टांत । रिघों न शके ज्याच्या गांवांत ।
अपार अनादि अनंत । आद्य अव्यक्त मी ऐसा ॥९१॥
अपार अनादि अनंत । आद्य अव्यक्त मी ऐसा ॥९१॥
कारण, शब्द व दृष्टांत त्यांपैकी कोणीच ज्याच्या गांवांत शिरूं शकत नाही, असा मी अपार, अनादि, अनंत, आद्य आणि अव्यक्त आहे. ९१.
एवं केवळ जें अभेद । तेथें कैंचे त्रिविध भेद ।
जेथ लाजोनि परतले वेद । स्वरूप शुद्ध तें माझें ॥९२॥
जेथ लाजोनि परतले वेद । स्वरूप शुद्ध तें माझें ॥९२॥
असे केवळ जे अभेदस्वरूप, त्यांत तीन प्रकारचे भेद कुठले असणार ? ज्या स्वरूपाचा विचार करतां करतां लज्जित होऊन वेदसुद्धा परत फिरले, तेच माझें शुद्ध स्वरूप होय ९२.
तो न मेळवितां साह्यमेळू । स्वलीलाक्षोभें क्षोभक काळू ।
स्वशक्तीनें झालों सबळू । शक्तिबंबाळू चेतविला ॥९३॥
स्वशक्तीनें झालों सबळू । शक्तिबंबाळू चेतविला ॥९३॥
तो मी साहाय्यकर्त्या साधनांचा समुदाय न जमविता स्वत:च्या लीलाक्षोभानेंच क्षुब्ध असा काळ होतो. मी आपल्याच सामर्थ्यानें प्रबळ झालों आहे, आणि माझ्याच शक्तीचा भयंकर विस्तार सर्वत्र चेतवून ठेवला आहे ९३.
ते निजशक्तीचे विभाग । म्यांचि विभागिले चांग ।
त्या विभागांचे भाग । ऐक साङ्ग सांगेन ॥९४॥
त्या विभागांचे भाग । ऐक साङ्ग सांगेन ॥९४॥
त्या माझ्या शक्तीचे विभागही मींच नीटनेटके विभागून ठेविले आहेत. त्या विभागांचे विभाग मी सविस्तर सांगेन ऐक ९४.
गुणशक्ति देवताशक्ती । मनःशक्ती इंद्रियशक्ती ।
महाभूतांची भूतशक्ती । एथ क्रियाशक्ती मुख्यत्वें ॥९५॥
महाभूतांची भूतशक्ती । एथ क्रियाशक्ती मुख्यत्वें ॥९५॥
गुणांची शक्ति, देवतांची शक्ति, मनाची शक्ति, इंद्रियांची शक्ति, महाभूतांची भूतशक्ति, ह्या सर्वांमध्यें क्रियाशक्ति हीच मुख्यतः असते ९५.
जीवापासाव अदृष्टशक्ती । झाली अनिवार त्रिजगतीं ।
हरिहरां नावरे निश्चितीं । अदृष्टशक्ती अनिवार ॥९६॥
हरिहरां नावरे निश्चितीं । अदृष्टशक्ती अनिवार ॥९६॥
जीवापासून जी अदृष्टशक्ति उत्पन्न झाली, ती त्रैलोक्यांत अनिवार आहे. हरिहरालासुद्धा खरोखर आटपत नाही अशी अदृष्टशक्ति अनिवार आहे ९६.
जें अदृष्टशक्तीनें जिवातें । बांधोनि केलें आपैतें ।
तिसी आवरावया मातें । सामर्थ्य येथें आथीना ॥९७॥
तिसी आवरावया मातें । सामर्थ्य येथें आथीना ॥९७॥
अदृष्टशक्तीनें जीवाला बद्ध करून जें अगदी आपलेसे करून टाकले आहे, तिला आवरावयाला मला येथे सामर्थ्य नाहीं ९७.
जेवीं कां राजाज्ञा जाण । राजा प्रतिपाळी आपण ।
तेवीं अदृष्टशक्तिउल्लंघन । मी सर्वथा जाण करींना ॥९८॥
तेवीं अदृष्टशक्तिउल्लंघन । मी सर्वथा जाण करींना ॥९८॥
ज्याप्रमाणें राजाज्ञा असेल ती खुद्द राजासुद्धा पाळतो, त्याप्रमाणें अदृष्टशक्तीचें उल्लंघन मी मुळीच करीत नाहीं हें लक्षांत ठेव ९८.
जीभ कापूनि देवासी वाहती । तैसें नासिक न छेदिती ।
तेवीं मी छेदी कर्मस्थिती । परी अदृष्टगती छेदींना ॥९९॥
तेवीं मी छेदी कर्मस्थिती । परी अदृष्टगती छेदींना ॥९९॥
जीभ कापून देवाला वाहतात, तसे नाक मात्र कापीत नाहीत. त्याप्रमाणें मी कर्माची स्थिति नाहींशी करतो, पण अदृष्टाची गति मी तोडीत नाहीं ९९.
अथवा विशेषेंसीं निश्चितीं । मीं माया आलिंगिली निजशक्ती ।
तो मी एकूचि त्रिजगतीं । बहुधाव्यक्तीं आभासे ॥४००॥
तो मी एकूचि त्रिजगतीं । बहुधाव्यक्तीं आभासे ॥४००॥
अथवा विशेषेंकरून निश्चितपणे असे समज की, माझीच शक्ति जी माया, तिला आलिंगन देऊन बसलेला असा तो मी एकटाच त्रैलोक्यामध्यें अनेक व्यक्तरूपांनी भासमान होतो ४००.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...