मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ ओव्या १0१ ते २००
पित्यानें लाविलीसी माझ्या हातीं । तेव्हांच मी तुझ्या देहाचा पती ।
मज सांडूनि केउती । गोवळाप्रती जातेसी ॥१॥
तो म्हणाला, " तुझ्या पित्यानें तुला माझ्या हातांत दिली, तेव्हांच मी तुझ्या देहाचा पति झाला आहे. मला सोडून तूं गवळ्याकडे कशी जातेस ?" १.
येरी म्हणे तूं या देहाचा पती । तो देह ठेवूनियां तयाप्रती ।
जीवित्वे मीनलिया मजप्रती । सायुज्य मुक्ति पावली ॥२॥
जीवित्वे मीनलिया मजप्रती । सायुज्य मुक्ति पावली ॥२॥
तेव्हा ती त्याला म्हणाली, "तू ह्या देहाचा पति आहेस." असें म्हणून तो देह त्याच्यापुढे ठेवून ती प्राणानें येऊन मला मिळाल्यामुळें सायुज्यमुक्तीला गेली २.
ज्या माझिया प्राप्तीसी । साधक शिणती नाना सायासीं ।
तीं साधनें न करितां त्यांसी । अनायासीं मज पावल्या ॥३॥
तीं साधनें न करितां त्यांसी । अनायासीं मज पावल्या ॥३॥
ज्या माझ्या प्राप्तीसाठी साधक नानाप्रकारच्या कष्टांनी थकून जातात, ती साधनें न करितांही त्या स्त्रिया अनायासानें मला पावल्या ३.
ते नाधीतश्रुतिगणा नोपासितमहत्तमाः ।
अव्रतातप्ततपसः मत्सङ्गान्मामुपागताः ॥ ७ ॥
अव्रतातप्ततपसः मत्सङ्गान्मामुपागताः ॥ ७ ॥
[श्लोक ७] त्यांनी वेदाध्ययन केले नव्हते की महापुरूषांची उपासना केली नव्हती त्याचप्रमाणे त्यांनी कोणतीही व्रते किंवा तपश्चर्यासुद्धा केली नव्हती केवळ सत्संगानेच ते मला येऊन मिळले. (७)
तिंहीं नाहीं केलें वेदपठण । नाहीं गुरु केले केवळ शास्त्रज्ञ ।
व्रततपादि नाना साधन । नाहीं जाण तिंहीं केलें ॥४॥
व्रततपादि नाना साधन । नाहीं जाण तिंहीं केलें ॥४॥
त्यांनी वेदपठण केलें नाहीं, किंवा केवळ शास्त्रवेत्ते असे गुरु केले नाहीत, अथवा व्रते, तपें, इत्यादि अनेक प्रकारची साधनेंही त्यांनी केली नाहीत ४.
केवळ गा सत्संगतीं । मज पावल्या नेणों किती ।
एकभावें जे भावार्थी । त्यांसी श्रीपती सुलभू ॥५॥
एकभावें जे भावार्थी । त्यांसी श्रीपती सुलभू ॥५॥
अरे ! केवळ सत्संगतीनेच किती स्त्रिया माझ्या स्वरूपाला पावल्या त्यांची संख्या समजत नाही. एकनिष्ठेनें जे माझ्या भक्तीला लागतात, त्यांना मी श्रीकृष्ण सुलभच आहे ५.
केवलेन हि भावेन गोप्यो गावो नगा मृगाः ।
येऽन्ये मूढधियो नागाः सिद्धा मामीयुरञ्जसा ॥ ८ ॥
येऽन्ये मूढधियो नागाः सिद्धा मामीयुरञ्जसा ॥ ८ ॥
[श्लोक ८] गोपी, गाई, यमलार्जुन इत्यादी वृक्ष व्रजातील हरीण इत्यादी पशू,या सर्वांनी भक्तीनेच मला प्राप्त करून घेतले याखेरीज कालियानागासारखे अज्ञानी केवळ प्रेमभावनेने सहजपणे मला मिळून कृतकृत्य झाले. (८)
केवळस्वरूप जे संत । त्यां माझी संगती झाली प्राप्त ।
काय करिसी तप व्रत । भावार्थें प्राप्त मज जाहलिया ॥६॥
काय करिसी तप व्रत । भावार्थें प्राप्त मज जाहलिया ॥६॥
जे संत केवळ आत्मस्वरूपीच होते, त्यांना माझी संगति प्राप्त झाली. भावार्थानेंच मला येऊन मिळाल्यावर तप, व्रत, ही काय करतोस ? ६.
होआवया माझें पद प्राप्त । त्यांसी भांडवल गा भावार्थ ।
भावबळें गा समस्त । पद निश्चित पावल्या ॥७॥
भावबळें गा समस्त । पद निश्चित पावल्या ॥७॥
माझें पद प्राप्त होण्याला त्यांच्याजवळ भावार्थ हेच भांडवल आहे. सर्व गोपी भक्तिबळानेंच खरोखर माझ्या पदाला पोंचल्या ७.
ऐकोनि माझें वेणुगीत । गोपिका सांडूनि समस्त ।
निजदेहातें न सांभाळित । मज गिवसीत पातल्या ॥८॥
निजदेहातें न सांभाळित । मज गिवसीत पातल्या ॥८॥
माझ्या मुरलीचा ध्वनि ऐकतांच गोपिका सर्व कामें सोडून देऊन आपल्या देहाचा सांभाळ करण्याचेंही भान न धरतां मला शोधीत माझ्याजवळ आल्या ८.
सांडूनि पतिपित्यांची चाड । न धरोनि वेदशास्त्रांची भीड ।
माझे ठायीं निजभाव दृढ । प्रेम अतिगोड गोपिकां ॥९॥
माझे ठायीं निजभाव दृढ । प्रेम अतिगोड गोपिकां ॥९॥
पतीची व पित्याची आवड सोडून आणि वेदाची किंवा शास्त्राची भीड न धरून त्यांनी माझ्या ठिकाणींच अढळ भक्ति ठेवली. गोपिकांना माझे प्रेम अत्यंत प्रिय वाटत होते ९.
पुत्रस्नेह तोडूनि घायें । विधीतें रगडूनि पायें ।
माझे आवडीचेनि लवलाहें । गोपिका मज पाहें पावल्या ॥१०॥
माझे आवडीचेनि लवलाहें । गोपिका मज पाहें पावल्या ॥१०॥
एकाच घावासरशी पुत्रस्नेह तोडून विधीला पायांखाली रगडून माझ्या आवडीसाठी त्वरेनें गोपिका मला पावल्या पहा ! १०.
त्याचपरी जाण गायी । वेणुध्वनीं वेधल्या पाहीं ।
व्याघ्रभय विसरल्या देहीं । माझ्या ठायीं विनटल्या ॥११॥
व्याघ्रभय विसरल्या देहीं । माझ्या ठायीं विनटल्या ॥११॥
त्याचप्रमाणें गाईही मुरलीच्या नादानें वेडावून गेल्या. त्यांच्या देहाला असणारे वाघाचे भय देखील त्या विसरल्या व माझ्या ठिकाणीं लुब्ध झाल्या ११.
माझ्या वेणुध्वनीं वेधलें मन । वत्सें विसरलीं स्तनपान ।
मुखींचा कवळ मुखीं जाण । माझें ध्यान लागलें ॥१२॥
मुखींचा कवळ मुखीं जाण । माझें ध्यान लागलें ॥१२॥
माझ्या मुस्लीच्या ध्वनीनें मन तल्लीन झाल्यामुळें वासरें स्तनपान करण्यासही विसरली. त्यांचा तोंडांतला घांस तोंडांत राहिला, इतके त्यांना माझे ध्यान लागलें होतें १२.
माझ्या वेणुश्रवणास्तव जिंहीं । निजवैर सांडूनि देहीं ।
येरयेरांवरी माना पाहीं । व्याघ्रहरिणें तींही विनटलीं ॥१३॥
येरयेरांवरी माना पाहीं । व्याघ्रहरिणें तींही विनटलीं ॥१३॥
माझ्या मुरलीचा नाद ऐकल्यामुळें ज्यांनी आपापसांतील वैर हृदयांतून काढून टाकलें, ते वाघ व ती हरिण देखील एकमेकांच्या शरीरावर माना ठेवून मुरलीच्या नादात तल्लीन झाली १३.
म्यां उपडिले यमलार्जुन । ते तरले हें नवल कोण ।
वृंदावनींचे वृक्ष तृण । माझ्या सांनिध्यें जाण उद्धरले ॥१४॥
वृंदावनींचे वृक्ष तृण । माझ्या सांनिध्यें जाण उद्धरले ॥१४॥
मीं जे यमलार्जुन वृक्ष उपटले, ते तरले ह्यांत आश्चर्य काय ! पण वृंदावनांतील वृक्ष, तृण, ही देखील माझ्या साहचर्यानें उद्धरली हे लक्षांत ठेव १४.
मयूर तरले मोरपिसीं । गुल्मलतातृणपाषाणांसी ।
जड मूढ वृंदावनवासी । मत्सांनिध्यें त्यांसी उद्धारू ॥१५॥
जड मूढ वृंदावनवासी । मत्सांनिध्यें त्यांसी उद्धारू ॥१५॥
मी मोराची पिसें धारण केल्यामुळें त्या मोरपिसांच्या योगानें मोरही तरले. वृंदावनांत असणारे लहान वृक्ष, वेली, गवत, पाषाण, इत्यादि जड व मूढ यांचाही माझ्या सन्निध्यानें उद्धार झाला १५.
माझे संगतीं अनन्य प्रीती । तेचि त्यांस शुद्ध भक्ती ।
तेणें कृतकृत्य होऊनि निश्चितीं । माझी निजप्राप्ती पावले ॥१६॥
तेणें कृतकृत्य होऊनि निश्चितीं । माझी निजप्राप्ती पावले ॥१६॥
माझ्या संगतींत अनन्य प्रीति असणें, तीच त्यांची शुद्ध भक्ति होय. त्यामुळेंच खरोखर कृतकृत्य होऊन ते माझ्या स्वरूपाला पोंचले १६.
माझेनि चरणघातें साचार । कालिया तरला दुराचार ।
नागनागिणी सपरिवार । माझेनि विखार उद्धरले ॥१७॥
नागनागिणी सपरिवार । माझेनि विखार उद्धरले ॥१७॥
अत्यंत दुराचारी असा कालिया सर्प माझ्या पायांच्या प्रहारानेंच खरोखर उद्धरला. त्याचे इतर नाग व नागिणी वगैरे सर्व सर्प परिवारासह माझ्यामुळें उद्धरले १७.
आपुली जे निजपदप्राप्ती । ते सत्संगेंवीण निश्चितीं ।
दुर्लभ हें उद्धवाप्रती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥१८॥
दुर्लभ हें उद्धवाप्रती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥१८॥
आपल्या स्वस्वरूपाची जी प्राप्ति आहे, ती खरोखर सत्संगाशिवाय दुर्लभ आहे. हे उद्धवाला श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात १८.
यं न योगेन साङ्ख्येन दानव्रततपोऽध्वरैः ।
व्याख्यास्वाध्यायसन्न्यासैः प्राप्नुयाद् यत्‍नवानपि ॥ ९ ॥
व्याख्यास्वाध्यायसन्न्यासैः प्राप्नुयाद् यत्‍नवानपि ॥ ९ ॥
[श्लोक ९] उद्ववा ! प्रयत्‍नशील साधक, योग, सांख्य, दान, व्रत, तपश्चर्या, यज्ञ, वेदाध्ययन, स्वाध्याय, संन्यास इत्यादी साधनांच्याद्वारे ज्या मला प्राप्त करून घेऊ शकत नाहीत, ते सत्संगाने माझी प्राप्ती करून घेतात. (९)
योग याग व्रत दान । वेदाध्ययन व्याख्यान ।
तप तीर्थ ज्ञान ध्यान । संन्यासग्रहण सादरें ॥१९॥
तप तीर्थ ज्ञान ध्यान । संन्यासग्रहण सादरें ॥१९॥
योग, याग, व्रत, दान, वेदाध्ययन, वेदव्याख्यान, तप, तीर्थ, ज्ञान, ध्यान, भक्तिभावानें संन्यास घेणे १९,
इत्यादि नाना साधनें । निष्ठा करितां निर्बंघनें ।
माझी प्राप्ति दुरासतेनें । जीवेंप्राणें न पविजे ॥१२०॥
माझी प्राप्ति दुरासतेनें । जीवेंप्राणें न पविजे ॥१२०॥
इत्यादि जी अनेक साधनें आहेत, ती निष्ठेनें त्यांच्या नियमांसह केली असतांही, जर मनांत दुराशा असली, तर कितीही जीव तोडला तरी माझी प्राप्ति होत नाही १२०.
यापरी शिणतां साधनेंसीं । माझी प्राप्ति नव्हे अतिप्रयासीं ।
ते गोपी पावल्या अप्रयासीं । सत्संगासी लाहोनी ॥२१॥
ते गोपी पावल्या अप्रयासीं । सत्संगासी लाहोनी ॥२१॥
अशा प्रकारे साधनें करून थकले असतां अत्यंत प्रयासानेंही माझी प्राप्ति होत नाही. पण ती माझी प्राप्ति गोपी सत्संगाला प्राप्त करून घेऊन अनायासानें पावल्या २१.
त्या गोपिकांसी माझी प्रीती । मीचि त्यांची सत्संगती ।
सत्संगें निजपदप्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२२॥
सत्संगें निजपदप्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥२२॥
त्या गोपिकांच्या मनांत माझ्याविषयी फार प्रीति होती, आणि माझी संगति हीच त्यांची सत्संगति होती. उद्धवा ! सत्संगतीनेंच खरोखर आत्मपदाची प्राप्ति होते असे समज २२.
गोपिकांची सप्रेम स्थिती । ते तुज गोकुळीं झाली प्रतीती ।
तुजही न तर्केच त्यांची प्रीती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥२३॥
तुजही न तर्केच त्यांची प्रीती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥२३॥
गोपिकांची प्रेमळ अवस्था कशी होती, त्याचा अनुभव तुला गोकुळांत आलेलाच आहे. पण त्यांची प्रीति कशी होती ह्याविषयी तुला तर्कच करता येणार नाही. तें मी तुला सांगेन २३.
गोपिकांचें अत्यंत प्रेम । स्वमुखें सांगे पुरुषोत्तम ।
उद्धवाचें भाग्य उत्तम । आवडीचें वर्म देवो सांगे ॥२४॥
उद्धवाचें भाग्य उत्तम । आवडीचें वर्म देवो सांगे ॥२४॥
गोपिकांचे निस्सीम प्रेम श्रीकृष्ण आपल्याच मुखानें सांगू लागला. उद्धवाचे भाग्य फारच मोठे ! कारण, देव आवडीचेच वर्म सांगू लागला २४.
रामेण सार्धं मथुरां प्रणीते श्वाफल्किना मय्यनुरक्तचित्ताः ।
विगाढभावेन न मे वियोग तीव्राधयोऽन्यं ददृशुः सुखाय ॥ १० ॥
विगाढभावेन न मे वियोग तीव्राधयोऽन्यं ददृशुः सुखाय ॥ १० ॥
[श्लोक १० ] उद्ववा ! ज्यावेळी अक्रूर बलरामदादासह मला वज्रातून मथुरेला घेऊन निघाला, त्यावेळी माझ्याविषयीच्या गाढ प्रेमामुळे माझ्या ठिकाणीच चित्त जडलेल्या गोपी माझ्या वियोगाच्या तीव्र दुःखाने इतक्या व्याकूळ झाल्या होत्या की, माझ्याखेरीज दुसरी कोणतीही वस्तू त्यांना आनंददायक वाटत नव्हती. (१०)
बळिभद्रासमवेत तत्त्वतां । अक्रूरें मज मथुरे नेतां ।
तैं गोपिकांसी जे झाली व्यथा । ते सांगतां मज न ये ॥२५॥
तैं गोपिकांसी जे झाली व्यथा । ते सांगतां मज न ये ॥२५॥
अक्रूरानें खरोखरच मला बळरामासह मथुरेला नेले असतां त्या वेळी गोपिकांना जें दुःख झाले, ते मला सांगताही येत नाही २५.
ते त्यांची अवस्था सांगतां । मज अद्यापि धीर न धरवे चित्ता ।
ऐसें देवो सांगतसांगतां । कंठीं बाष्पता दाटली ॥२६॥
ऐसें देवो सांगतसांगतां । कंठीं बाष्पता दाटली ॥२६॥
त्यांची ती अवस्था सांगू लागलें असतां अद्यापीही माझ्या मनाला धीर धरवत नाही. असें देव सांगू लागले असतांच त्यांच्या गळ्यांत गहिवर दाटून आला २६.
सांगतां भक्तांचें निजप्रेम । प्रेमें द्रवला पुरुषोत्तम ।
जो भक्तकामकल्पद्रुम । कृपा निरुपम भक्तांची ॥२७॥
जो भक्तकामकल्पद्रुम । कृपा निरुपम भक्तांची ॥२७॥
भक्तांचे खरे प्रेम सांगतां सांगतां श्रीकृष्ण प्रेमानें पाझरू लागला. कारण, जो भक्तकामनेंचा कल्पतरूच, अशा त्या श्रीकृष्णाला भक्तांची करुणा निरुपम होती २७.
मज मथुरे जातां देखोनी । आंसुवांचा पूर नयनीं ।
हृदय फुटे मजलागुनी । प्रेम लोळणी घालिती ॥२८॥
हृदय फुटे मजलागुनी । प्रेम लोळणी घालिती ॥२८॥
मला मथुरेला जातांना पाहून त्यांच्या नेत्रांतून अश्रुधारांचे पूर वाहू लागले. माझ्याकरितां त्यांचे हृदय तडतडां तुटू लागले. प्रेमानें त्या भूमीवर लोळणच घेऊ लागल्या २८.
पोटांतील परम प्रीती । सारितां मागें न सरती ।
धरिले चरण न सोडिती । येती काकुळती मजलागीं ॥२९॥
धरिले चरण न सोडिती । येती काकुळती मजलागीं ॥२९॥
त्यांच्या अंत:करणातील प्रीति अत्यंत उत्कट होती. त्यामुळें त्यांनी मागें परत जावे असा मी प्रयत्न केला असतांही त्या मागे सरल्या नाहीत. पाय धरलेले सोटीचनात. माझ्यासाठी काकुळतीला येत होत्या ! २९.
नवल भावार्थ त्यांच्या पोटीं । माझ्या रूपीं घातली मिठी ।
सोडवितां न सुटे गांठी । श्वास पोटीं परतेना ॥१३०॥
सोडवितां न सुटे गांठी । श्वास पोटीं परतेना ॥१३०॥
त्यांच्या हृदयांतील भक्ति केवळ अपूर्व होती. त्यांनी माझ्या स्वरूपाला मिठी घातली, ती सोडवूं लागलें असतां त्यांच्या हातांची गांठ सुटेचना, व त्यांनी सोडलेला वास त्यांच्या देहांत परत जाईचना १३०.
लाज विसरल्या सर्वथा । सासुरां पतिपित्यां देखतां ।
माझे चरणीं ठेवूनि माथा । रडती दीर्घता आक्रंदें ॥३१॥
माझे चरणीं ठेवूनि माथा । रडती दीर्घता आक्रंदें ॥३१॥
त्या सर्वस्वी लाज विसरूनच गेल्या. सासर्‍याच्या, पतीच्या व बापाच्या देखत माझ्या चरणांवर मस्तक ठेवून मोठमोठ्यानें आक्रोश करून रडूं लागल्या ३१.
मजवीण अवघें देखती वोस । माझीच पुनःपुन्हा पाहती वास ।
थोर घालोनि निश्वास । उकसाबुकसीं स्फुंदत ॥३२॥
थोर घालोनि निश्वास । उकसाबुकसीं स्फुंदत ॥३२॥
माझ्याशिवाय त्यांना सर्वत्र ओस दिसू लागलें. माझीच वाट त्या पुनः पुन्हा आशेनें पाहूं लागल्या; आणि मोठे मोठे सुस्कारे सोडून ओक्साबोक्शी हुंदके देऊन म्हणाल्या ३२,
आमुचा जिवलग सांगती । घेऊनि जातो हा दुष्टमूर्ती ।
अक्रूरा संमुख क्रूर म्हणती । येती काकुळती मजलागीं ॥३३॥
अक्रूरा संमुख क्रूर म्हणती । येती काकुळती मजलागीं ॥३३॥
"हा दुष्टमूर्ति आमचा जिवलग मित्र घेऊन जातो हो !" अक्रूराला त्याच्या तोंडासमोर "क्रूर" म्हणूं लागल्या आणि माझ्याजवळ अत्यंत काकुळतीला आल्या ३३.
उभ्या ठाकोनि संमुख । माझें पाहती श्रीमुख ।
आठवे वियोगाचें दुःख । तेणें अधोमुख विलपती ॥३४॥
आठवे वियोगाचें दुःख । तेणें अधोमुख विलपती ॥३४॥
माझ्यासमोर उभ्या राहून माझे शोभिवंत मुख त्यांनी पाहिलें, तोच त्यांना माझ्या वियोगाचे दु:ख आठवलें त्यामुळें खाली तोंड करून विलाप करूं लागल्या ३४.
ऐशिया मजलागीं आसक्त । माझ्या ठायीं अनन्यचित्त ।
विसरल्या देहसुखें समस्त । अतिअनुरक्त मजलागीं ॥३५॥
विसरल्या देहसुखें समस्त । अतिअनुरक्त मजलागीं ॥३५॥
अशा त्या माझ्यावर आसक्त झालेल्या होत्या. त्यांनी आपलें चित्त अनन्यभावानें माझ्या ठिकाणींच ठेवलें होते. त्या आपली सर्व देहसुखें विसरून गेल्या. अशा त्या माझ्यावर अत्यंत प्रेम करीत होत्या ३५.
माझेनि वियोगें तत्त्वतां । त्यांसी माझी तीव्र व्यथा ।
ते व्यथेची अवस्था । बोलीं सांगतां मज न ये ॥३६॥
ते व्यथेची अवस्था । बोलीं सांगतां मज न ये ॥३६॥
खरोखर माझ्या वियोगानें त्यांना माझ्याविषयी अत्यंत दुःख होत होते. त्या त्यांच्या दुःखाची अवस्था शब्दांनी मला सांगता येत नाही ३६
मजवेगळें जें जें सुख । तें गोपिकांसी केवळ दुःख ।
कैशी आवडी अलोलिक । मज हृदयीं देख न विसंबती ॥३७॥
कैशी आवडी अलोलिक । मज हृदयीं देख न विसंबती ॥३७॥
माझ्याशिवाय जें जें म्हणून कांही सुख होते, तें तें त्या गोपिकांना केवळ दुःखच वाटू लागले. किती अलौकिक माझी आवड ही ! अंत:करणांतून मला त्या कांही सोडीचनात ३७.
मज गोकुळी असतां । माझे ठायीं आसक्तचित्ता ।
ते आसक्तीची समूळ कथा । ऐक आतां सांगेन ॥३८॥
ते आसक्तीची समूळ कथा । ऐक आतां सांगेन ॥३८॥
मला गोकुळांत राहणें घडलें असतांना त्या माझ्यावर आसक्तचित्त झाल्या होत्या. त्या आसक्तीची साद्यंत हकीकत ऐक. आतां सांगतों ३८.
तास्ताः क्षपाः प्रेष्ठतमेन नीता मयैव वृन्दावनगोचरेण ।
क्षणार्धवत्ताः पुनरङ्ग तासां हीना मया कल्पसमा बभूवुः ॥ ११ ॥
क्षणार्धवत्ताः पुनरङ्ग तासां हीना मया कल्पसमा बभूवुः ॥ ११ ॥
[श्लोक ११] अत्यंत प्रियतम असा मी वृंदावनामध्ये होतो, तेव्हा त्यांनी रासक्रीडेच्या रात्री, माझ्यासमवेत अर्ध्या क्षणाप्रमाणे घालविल्या होत्या परंतु प्रिय उद्ववा ! त्याच रात्री मी नसल्यामुळे त्यांना त्याच रात्री एकेका कल्पाप्रमाणे वाटू लागल्या. (११)
नवल गोपिकांचा हरिख । मज वृंदावना जातां देख ।
माझें पाहोनि श्रीमुख । प्रातःकाळीं सुख भोगिती ॥३९॥
माझें पाहोनि श्रीमुख । प्रातःकाळीं सुख भोगिती ॥३९॥
त्या गोपिकांचा हर्ष किती आश्चर्यकारक होता ! असें पहा की, मला वृंदावनांत जातांना पाहतांच माझे मुख पाहून त्या प्रातःकाळी आनंदाचा उपभोग घेत ३९.
गायी पाजोनियां पाणी । गोठणीं बैसवीं मध्यान्हीं ।
तेथें उदकमिषें गौळणी । पाहावयालागूनी मज येती ॥१४०॥
तेथें उदकमिषें गौळणी । पाहावयालागूनी मज येती ॥१४०॥
दोन प्रहरच्या वेळी मी गाईंना पाणी पाजून आणून गोठणींत बसवीत असे. तेथें मला पाहण्यासाठी त्या गौळणी पाण्याच्या निमित्तानें येत असत १४०.
तेथें नाना कौतुकें नाना लीला । नाना परींच्या खेळतां खेळां ।
तो तो देखोनि सोहळा । सुखें वेल्हाळा सुखावती ॥४१॥
तो तो देखोनि सोहळा । सुखें वेल्हाळा सुखावती ॥४१॥
तेथे नानाप्रकारचे विनोद, अनेक प्रकारच्या लीला, व अनेक प्रकारचे खेळ खेळतांना ती प्रत्येक प्रकारची मौज पाहून त्या प्रेमळ गोपिका आनंदानें सुखी होत असत ४१.
मज सायंकाळीं येतां देखोनी । आरत्या निंबलोण घेऊनी ।
सामोर्‍या येती धांवोनी । लागती चरणीं स्वानंदें ॥४२॥
सामोर्‍या येती धांवोनी । लागती चरणीं स्वानंदें ॥४२॥
मला सायंकाळी गांवांत येतांना पाहून आरत्या व निंबलोण घेऊन त्या माझ्यासमोर धांवत येत, आणि मोठ्या आनंदानें चरणांवर मस्तक ठेवीत ४२.
ऐशीं त्रिकाळ दर्शनें घेतां । धणी न पुरे त्यांचे चित्ता ।
त्याहीवरी वर्तली कथा । एकांतता अतिगुह्य ॥४३॥
त्याहीवरी वर्तली कथा । एकांतता अतिगुह्य ॥४३॥
अशा रीतीनें सकाळी, दुपारी व संध्याकाळी अशी तिन्ही काळीं माझी दर्शनें घेत असतांही त्यांच्या चित्ताची तृप्तता होत नसे. त्याच्याही पलीकडची एक अत्यंत गुह्य व एकांतांत घडलेली गोष्ट आहे ४३.
त्या गुह्याचें निजगुज । उद्धवा मी सांगेन तुज ।
महासुखाचें सुखभोज । मी अधोक्षजा नाचिन्नलों ॥४४॥
महासुखाचें सुखभोज । मी अधोक्षजा नाचिन्नलों ॥४४॥
उद्धवा ! त्या गुह्य गोष्टींतील महत्त्व मी तुला सांगेन. ते महान् सुखाचेंही सुखस्थान आहे. मी प्रत्यक्ष श्रीकृष्ण असतांही, त्या सुखांत नाचत राहिलों ४४.
तें सुख गोपिका जाणती । कीं माझें मी जाणें श्रीपती ।
जे रासक्रीडेच्या रातीं । झाली सुखप्राप्ती सकळिकांसी ॥४५॥
जे रासक्रीडेच्या रातीं । झाली सुखप्राप्ती सकळिकांसी ॥४५॥
रासक्रीडेच्या रात्री आम्हां सर्वांना जी सुखप्राप्ति झाली, तें सुख गोपिकाच जाणतात, किंवा माझे मी श्रीकृष्णच जाणतों ४५.
त्या सुखाची सुखगोडी । रमा काय जाणे बापुडी ।
ब्रह्मादिकें केवळ वेडीं । त्या सुखाची गोडी नेणती ॥४६॥
ब्रह्मादिकें केवळ वेडीं । त्या सुखाची गोडी नेणती ॥४६॥
त्या सुखांतील सुखगोडी, बिचारी लक्ष्मी तरी काय जाणणार ? ब्रह्मदेवादिकसुद्धा केवळ वेडे होऊन गेले. ते त्या सुखाची गोडी जाणूं शकले नाहींत ४६.
पावावया त्या सुखासी । सदाशिव झाला योगाभ्यासी ।
तरी प्राप्ती नव्हे तयासी । भुलला मोहिनीसी देखतां ॥४७॥
तरी प्राप्ती नव्हे तयासी । भुलला मोहिनीसी देखतां ॥४७॥
तें सुख मिळविण्याकरितां शंकर योगाभ्यासी झाला, तरीसुद्धा त्याला त्या सुखाची प्राप्ति झाली नाही. तो मोहिनीला पाहतांच भुलून गेला ४७.
उमा होऊनि भिल्लटी । तिणें भुलविला धूर्जटी ।
त्या सुखाची सुखगोष्टी । नेणती हटी तापसी ॥४८॥
त्या सुखाची सुखगोष्टी । नेणती हटी तापसी ॥४८॥
पार्वती भिल्लीण होऊन तिनें शंकर भुलविला. त्या सुखाची सुखकारक गोष्ट हटयोगी व तपस्वी लोक जाणत नाहीत. १८.
जवळी असोनि निश्चितीं । संकर्षण महामूर्ती ।
त्यासी त्या सुखाची प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥४९॥
त्यासी त्या सुखाची प्राप्ती । नव्हे निश्चितीं उद्धवा ॥४९॥
उद्ध्वा ! महामूर्ति संकर्षण हा खरोखर जवळ असून त्याला त्या सुखाची प्राप्ति मुळींच झाली नाहीं १९.
रासक्रिडा गोपिकांप्रती । कोणी म्हणेल कामासक्ती ।
तेथ कामाची कैंची प्राप्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥१५०॥
तेथ कामाची कैंची प्राप्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥१५०॥
गोपिकांजवळ ही जी रासक्रीडा झाली, त्यावर कोणी असें म्हणेल की, ती केवळ कामासक्ति होती. पण तेथें कामाची प्राप्ति कोठली ? उद्धवा ! नीट ऐकून घे १५०.
शिवातें जिणोनि फुडा । काम म्हणे मी सबळ गाढा ।
माझी भेदावया रासक्रिडा । वाऊनि मेढा चालिला ॥५१॥
माझी भेदावया रासक्रिडा । वाऊनि मेढा चालिला ॥५१॥
कामानें शंकराला पूर्णपणे जिंकल्यामुळें तो काम म्हणू लागला की, "मी मोठा पराक्रमी आहे !" तो आपलें धनुष्यबाण सज्ज करून माझ्या रासक्रीडेचा भेद करण्यासाठीं निघाला ५१.
जेथ माझ्या स्वरूपाचें वोडण । तेथ न चले कामाचें कामपण ।
मोडले मदनाचे बाण । दृढ वोडण स्मरणाचें ॥५२॥
मोडले मदनाचे बाण । दृढ वोडण स्मरणाचें ॥५२॥
परंतु जेथे माझ्या स्वरूपाची ढाल संरक्षणासाठी असेल, तेथे कामाचा कामपणा कांही चालत नाही. मदनाच्या बाणांचे अगदी तुकडे तुकडे उडून गेले, इतकी माझ्या स्मरणाची डाल बळकट आहे ५२.
काम कामिकां चपळदृष्टी । निजक्षोभाची तीक्ष्ण बाणाटी ।
संधि साधूनि विंधे हटी । ते नव्हेचि पैठी हरिरंगीं ॥५३॥
संधि साधूनि विंधे हटी । ते नव्हेचि पैठी हरिरंगीं ॥५३॥
मदनाची दृष्टि मोठी चपल असते. तो पराक्रमी मदन संधि साधून कामुकांना आपल्या तीक्ष्ण बाणानें विद्ध करतो, पण ती कामबाणवृष्टि श्रीहरीच्या रंगामध्यें मुळींच टिकाव धरीत नाही ५३.
जेथ मी क्रीडें आत्मारामू । तेथ केवीं रिघे बापुडा कामू ।
माझे कामें गोपिका निष्कामू । कामसंभ्रमू त्यां नाहीं ॥५४॥
माझे कामें गोपिका निष्कामू । कामसंभ्रमू त्यां नाहीं ॥५४॥
ज्या ठिकाणीं मी प्रत्यक्ष आत्मारामच क्रीडा करीत असतो, तेथें बिचारा काम घुसणार कसा ? माझ्या प्राप्तीच्या इच्छेनेंच गोपिका कामरहित झाल्या. त्यांना कामवासना उरली नाहीं ५४.
जो कोणी स्मरे माझें नामू । तिकडे पाहूं न शके कामू ।
जेथ मी रमें पुरुषोत्तमू । तेथ कामकर्मू रिघेना ॥५५॥
जेथ मी रमें पुरुषोत्तमू । तेथ कामकर्मू रिघेना ॥५५॥
जो जो कोणी माझ्या नामाचे स्मरण करतो, त्याच्याकडे काम पाहूंच शकत नाही. ज्या ठिकाणीं मी पुण्योत्तम रममाण होतो. त्या ठिकाणीं कामकर्माचा रिघाव होत नाहीं ५५.
कामू म्हणे कटकटा । अभाग्य भाग्यें झालों मोटा ।
रासक्रीडेचिया शेवटील गोटा । आज मी करंटा न पवेंचि ॥५६॥
रासक्रीडेचिया शेवटील गोटा । आज मी करंटा न पवेंचि ॥५६॥
काम म्हणतो, "हाय हाय ! मी भाग्याला चढूनही मोठा अभागी झालों ! रासक्रीडेंतील शेवटच्या गोष्टीपर्यंत आज मी करंटा पोंचूं शकत नाही !"५६.
देखोनि रासक्रीडा गोमटी । काम घटघटां लाळ घोटी ।
लाज सांडूनि जन्मला पोटीं । त्या सुखाचे भेटीलागोनि ॥५७॥
लाज सांडूनि जन्मला पोटीं । त्या सुखाचे भेटीलागोनि ॥५७॥
ती मौजेची रासक्रीडा पाहून काम घटांघटां लाळ घोंटीत बसला, तरी त्याला त्यांतील लेशही प्राप्त झाला नाही. म्हणून ते सुख मिळण्यासाठीं अभिमानाची लाज सोडून देऊन तो माझ्याच पोटीं जन्मास आला ५७.
तो काम म्यां आपुले अंकीं । केला निजभावें निजसुखी ।
तें माझें निजसुख गोपिकीं । रासमिषें कीं भोगिलें ॥५८॥
तें माझें निजसुख गोपिकीं । रासमिषें कीं भोगिलें ॥५८॥
तो मदन मग मी आपल्या मांडीवर घेतला व लाडिकपणानें त्याला आनंदित केलें. असें तें माझें आत्मसुख गोपींनी रासक्रीडेच्या निमित्तानें भोगले ५८.
ते रासक्रीडेची राती । म्यां ब्रह्मषण्मास केली होती ।
गोपिका अर्धक्षण मानिती । वेगीं कां गभस्ती उगवला ॥५९॥
गोपिका अर्धक्षण मानिती । वेगीं कां गभस्ती उगवला ॥५९॥
ती रासक्रीडेची रात्र मी ब्रह्मदेवाच्या सहा महिन्यांएवढी (मनुष्यांच्या ३६०००० महायुगांएवढी) केली होती. पण गोपिका ती रात्र अर्ध्या क्षणासारखी मानून सकाळी "इतक्या लौकर सूर्य कां उगवला ?" असें त्या म्हणाल्या ५९.
जेथ माझा क्रीडासुखकल्लोळ । तेथ कोण स्मरे काळवेळ ।
गोपिकांचें भाग्य प्रबळ । माझें सुख केवळ पावल्या ॥१६०॥
गोपिकांचें भाग्य प्रबळ । माझें सुख केवळ पावल्या ॥१६०॥
जेथें माझ्याच क्रीडासुखाच्या लाटा उसळत होत्या, तेथें काळ आणि वेळ कोण स्मरणार ? गोपींचे भाग्य मोठे बलवत्तर, म्हणूनच माझें शुद्ध सुख त्यांना मिळालें १६०.
ऐशा माझिया संगतीं । भोगिल्या राती नेणों किती ।
तरी त्यांसी नव्हे तृप्ती । चढती प्रीती मजलागीं ॥६१॥
तरी त्यांसी नव्हे तृप्ती । चढती प्रीती मजलागीं ॥६१॥
अशा माझ्या संगतीत त्यांनी किती रात्री उपभोगिल्या त्याची गणतीच समजत नाही. तरी त्यांची तृप्ति म्हणून झाली नाही. माझ्यावर त्यांचे प्रेम वाढतच गेलें ६१.
गोपिका करूनि माझी भक्ती । मी प्रसन्न केलों श्रीपती ।
रास मागीतला एकांतीं । माझी सुखप्राप्ती पावावया ॥६२॥
रास मागीतला एकांतीं । माझी सुखप्राप्ती पावावया ॥६२॥
गोपिकांनी माझी भक्ति करून मला श्रीकृष्णाला प्रसन्न करून घेतलें, आणि माझी सुखप्राप्ति होण्याकरितां एकांतांत रासक्रीडा मागितली ६२.
त्या जाण वेदगर्भींच्या श्रुती । श्रुतिरूपें नव्हे मत्प्राप्ती ।
तैं परतल्या म्हणोनि 'नेति नेति' । माझी सुखसंगती न पवेचि ॥६३॥
तैं परतल्या म्हणोनि 'नेति नेति' । माझी सुखसंगती न पवेचि ॥६३॥
त्या गोपिका म्हणजे वेदोदरांतील श्रुति होत असें समज. श्रुतीच्या रूपानेंसुद्धा त्यांना माझी प्राप्ति झाली नाहीं, म्हणून त्या "नेति नेति" "येथे कांही परमेश्वरप्राप्ति नाहीं, येथें कांहीं परमेश्वरप्राप्ति नाही," असें म्हणून तेथून माघाऱ्या फिरल्या. माझ्या सुखाची संगति त्यांना तेथें मिळाली नाहीं ६३.
विषयबुद्धी तें मुख्य अज्ञान । तें असतां मी न भेटें जाण ।
असतां वेदोक्त जाणपण । तेणेंही संपूर्ण न भेटें मी ॥६४॥
असतां वेदोक्त जाणपण । तेणेंही संपूर्ण न भेटें मी ॥६४॥
विषयबुद्धि हें मुख्य अज्ञान होय. ते असलें की मी कधीही भेटत नाही हे लक्षांत ठेव. किंवा वेदोक्तविधीचे ज्ञातेपण असले, तरी त्यामुळेंही मी पूर्णत्वानें भेटावयाचा नाही ६४.
जाणीवनेणीव गेलिया निःशेष । माझें पाविजे निजात्मसुख ।
श्रुति जाणोनि हें निष्टंक । गोकुळीं त्या देख सुखार्थ आल्या ॥६५॥
श्रुति जाणोनि हें निष्टंक । गोकुळीं त्या देख सुखार्थ आल्या ॥६५॥
जाणीव आणि नेणीव निखालस नाहींशी झाल्यावर माझे आत्मसुख प्राप्त होते, श्रुतींनी हे निश्चितपणे जाणिलें, म्हणून त्या सुखासाठींच त्या गोकुळांत आल्या ६५.
त्याचि जाण समस्त श्रुती । गोपिकारूपें गोकुळा येती ।
रासक्रीडामिसें एकांतीं । माझी सुखप्राप्ती पावल्या ॥६६॥
रासक्रीडामिसें एकांतीं । माझी सुखप्राप्ती पावल्या ॥६६॥
त्याच सर्व श्रुति गोपींच्या रूपानें गोकुळांत आल्या असे समज. आणि रासक्रीडेच्या निमित्तानें एकांतामध्यें त्या माझ्या सुखप्राप्तीचा उपभोग घेऊं लागल्या ६६.
हाही असो अभिप्रावो । उद्धवा ज्यासी जैसा भावो ।
त्यालागीं मी तैसा देवो । यदर्थीं संदेहो असेना ॥६७॥
त्यालागीं मी तैसा देवो । यदर्थीं संदेहो असेना ॥६७॥
उद्धवा ! हे बोलणेंही एका बाजूस राहू द्या. ज्याचा जसा भाव असतो, त्यासाठीं मी तसाच देव होतो. ह्यांत संशय नाहीं ६७.
उद्धवा मी भक्तांसी देख । कोणे काळीं नव्हें विमुख ।
जो तैसा भावी भाविक । तैसा मी देख तयासी ॥६८॥
जो तैसा भावी भाविक । तैसा मी देख तयासी ॥६८॥
हे पहा उद्धवा ! मी भक्तांना कोणत्याही वेळी विन्मुख होत नाही. जो भक्त जशी भावना धरतो, त्याला मी तसाच फलद्रूप होतो पहा ! ६८.
मी जनांसी सदा सन्मुख । जनचि मजसी होती विन्मुख ।
यासी कांहीं न चले देख । दाटूनि दुःख भोगिती ॥६९॥
यासी कांहीं न चले देख । दाटूनि दुःख भोगिती ॥६९॥
मी लोकांना नेहमी सन्मुख आहे. पण लोकच मला विन्मुख होतात. त्याला कांही इलाज चालत नाही. ते मुद्दाम होऊन दुःख भोगतात ६९.
मी सकाम सकामाच्या ठायीं । निष्कामासी निष्काम पाहीं ।
नास्तिका मी लोकीं तिहीं । असतूचि नाहीं नास्तिक्यें ॥१७०॥
नास्तिका मी लोकीं तिहीं । असतूचि नाहीं नास्तिक्यें ॥१७०॥
मी सकामाच्या ठिकाणीं सकाम असतों व निष्कामाच्या ठिकाणीं निष्काम असतो पहा ! नास्तिकाला तर मी तिन्ही लोकांत असतांही नास्तिकपणामुळें नाहीसा होतो १७०.
असो हे किती उपपत्ती । ऐक गोपिकांसी माझी प्रीती ।
माझे सुखसंगें भोगिल्या राती । त्या मानिती निमेषार्ध ॥७१॥
माझे सुखसंगें भोगिल्या राती । त्या मानिती निमेषार्ध ॥७१॥
असो, ही उपपत्ति किती सांगावी ? ऐक. गोपींना माझी प्रीति होती म्हणून माझ्या सुखाच्या संगतींत त्यांनी ज्या रात्री भोगिल्या, त्या त्यांनी निमिषार्धासारख्या मानल्या ७१
माझ्या वियोगें त्या त्या राती । ज्या आलिया यथास्थिती ।
त्या गोपिका कल्पप्राय मानिती । सन्निध स्वपती असतांही ॥७२॥
त्या गोपिका कल्पप्राय मानिती । सन्निध स्वपती असतांही ॥७२॥
पण त्यांना निसर्गतःच ज्या ज्या रात्री प्राप्त झाल्या होत्या, त्या त्या रात्री माझ्या वियोगानें त्या गोपिका-त्यांचे पति जवळ असतांही-कल्पाप्रमाणें मोठ्या अशा मानूं लागल्या ७२.
त्यांच्या दुःखाची अवस्था । बोलें न बोलवे सर्वथा ।
माझेनि वियोगें मातें स्मरतां । समाधिअवस्था पावल्या ॥७३॥
माझेनि वियोगें मातें स्मरतां । समाधिअवस्था पावल्या ॥७३॥
त्यांच्या या दुःखाची स्थिति शब्दानें मुळीच सांगवत नाही. माझ्या वियोगामध्यें माझे स्मरण करीत असतां त्या समाधिअवस्था पावल्या ! ७३.
ता नाविदन् मय्यनुषङ्गबद्ध धियः स्वमात्मानमदस्तथेदम् ।
यथा समाधौ मुनयोऽब्धितोये नद्यः प्रविष्टा इव नामरूपे ॥ १२ ॥
यथा समाधौ मुनयोऽब्धितोये नद्यः प्रविष्टा इव नामरूपे ॥ १२ ॥
[श्लोक १२] माझ्याठायी मनबुद्धी एकवटलेल्या त्यांना माझ्याशिवाय आपले आप्तेष्ट, स्वतःचे शरीर, इहलोक, परलोक अशा कशाचीही शुद्ध राहिली नव्हती जसे मुनी समाधीमध्ये भगवंताशी एकरूप होऊन किंवा नद्या समुद्राला मिळून जाऊन आपले नामरूप विसरून जातात, तसे त्यांचे झाले होते. (१२)
मज गोकुळीं असतां । माहे ठायीं आसक्तचित्ता ।
हे अवघी समूळ कथा । तुज म्यां तत्त्वतां सांगीतली ॥७४॥
हे अवघी समूळ कथा । तुज म्यां तत्त्वतां सांगीतली ॥७४॥
मला गोकुळांत राहणे घडले असतांना त्या गोपी माझ्या ठिकाणीं आसक्तचित्त झालेल्या होत्या. ही सर्व साद्यंत हकीकत मी तुला यथातथ्य रीतीनें सांगितली ७४.
ऐशियांसी म्यां अतिनिचाडतां । कृतघ्नाचे परी सांडूनि जातां ।
माझ्या वियोगकाळींची व्यथा । पाषाण पाहतां उतटती ॥७५॥
माझ्या वियोगकाळींची व्यथा । पाषाण पाहतां उतटती ॥७५॥
अशा त्या गोपींना मी अत्यंत निष्ठुरपणानें कृतघ्नासारखा सोडून जात असतां त्या माझ्या वियोगकाळींच्या असह्य दुःखानें पाषाणसुद्धा उकलले ! ७५.
यापरी मजवेगळ्या असतां । मागें माझी कथा वार्ता ।
सदा माझें स्मरण करितां । मदाकारता पावल्या ॥७६॥
सदा माझें स्मरण करितां । मदाकारता पावल्या ॥७६॥
अशा रीतीनें त्या माझ्यापासून दूर झाल्या असतांही मागाहून माझीच कथा, माझेच गुणानुवाद व सदोदित माझेंच स्मरण करतां करतां त्या मत्स्वरूपाला पोंचल्या ७६.
करितां दळण कांडण । माझे दीर्घस्वरें गाती गुण ।
कीं आदरिल्या दधिमंथन । माझें चरित्रगायन त्या करिती ॥७७॥
कीं आदरिल्या दधिमंथन । माझें चरित्रगायन त्या करिती ॥७७॥
त्या दळणकांडण करतांना माझे गुण मोठमोठ्यानें गात असत. किंवा दही घुसळण्याचें कार्य त्यांनी चालविले असतांही त्या माझेच चरित्रगायन करीत ७७.
करितां सडासंमार्जन । गोपिकांसी माझें ध्यान ।
माझेनि स्मरणें जाण । परिये देणें बालकां ॥७८॥
माझेनि स्मरणें जाण । परिये देणें बालकां ॥७८॥
सडाससंमार्जन करतांना त्या गोपिकांना माझेंच ध्यान लागलेले असे. फार तर काय, पण माझे स्मरण करूनच त्यांचे बालकांना झोके देणें चालत असे ७८.
गायीचें दोहन करितां । माझे स्मरणीं आसक्तता ।
एवं सर्व कर्मीं वर्तता । माझ्या विसराची वार्ता विसरल्या ॥७९॥
एवं सर्व कर्मीं वर्तता । माझ्या विसराची वार्ता विसरल्या ॥७९॥
गाईची धार काढतांना माझ्याच स्मरणावर त्यांची आसक्ति असे. तात्पर्य, सर्व कामें करतांना माझ्या विस्मरणाची गोष्टच त्या विसरून गेल्या होत्या ७९.
करितां गमनागमन । अखंड माझ्या ठायीं मन ।
आसन भोजन प्राशन । करितां मद्ध्यान तयांसी ॥१८०॥
आसन भोजन प्राशन । करितां मद्ध्यान तयांसी ॥१८०॥
कोठेंही जाणें येणें करीत असतांना त्यांचे मन माझ्या ठिकाणीं अखंडपणे लागलेले होते. बसतांना, जेवतांना, पितांना त्यांना माझेच ध्यान लागलेले असे १८०.
एवं मज गेलियापाठीं । ऐशी माझी आवडी मोठी ।
अखंड माझ्या ठायीं दृष्टीं । माझ्याचि गोष्टी सर्वदा ॥८१॥
अखंड माझ्या ठायीं दृष्टीं । माझ्याचि गोष्टी सर्वदा ॥८१॥
सारांश, मी गेल्यावर त्यांना माझी अशी अतिशय आवड लागली होती. त्यांचे डोळे अखंड मजकडेच लागून राहिले होते. त्या सदासर्वदा माझ्याच गोष्टी बोलत असत ८१.
ऐसी अनन्य ठायींच्या ठायीं । गोपिकांसी माझी प्रीती पाहीं ।
त्या वर्ततांही देहगेहीं । माझ्या ठायीं विनटल्या ॥८२॥
त्या वर्ततांही देहगेहीं । माझ्या ठायीं विनटल्या ॥८२॥
अशी अनन्य आणि सर्व ठिकाणीं गोपींची आणि माझी प्रीति होती. त्या घरादारांत वागत असूनही माझ्यामध्यें रंगून गेल्या होत्या ८२.
यापरी बुद्धी मदाकार । म्हणोनि विसरल्या घरदार ।
विसरल्या पुत्रभ्रतार । निजव्यापार विसरल्या ॥८३॥
विसरल्या पुत्रभ्रतार । निजव्यापार विसरल्या ॥८३॥
अशा प्रकारे त्यांची बुद्धीच मत्स्वरूप झाली होती, म्हणून त्या घरदारही विसरून गेल्या. त्या पुत्र व पति विसरून गेल्या आणि आपला कामधंदाही त्या विसरल्या ८३.
विसरल्या विषयसुख । विसरल्या द्वंद्वदुःख ।
विसरल्या तहानभूक । माझेनि एक निदिध्यासें ॥८४॥
विसरल्या तहानभूक । माझेनि एक निदिध्यासें ॥८४॥
माझा एक निदिध्यास लागल्यामुळें त्या विषयसुख विसरल्या. त्या शीत-उष्ण इत्यादि द्वंद्वदुःखें विसरल्या. त्या तहान-भूक विसरल्या ८४.
जेणें देहें पतिपुत्रांतें । आप्त मानिलें होतें चित्तें ।
तें चित्त रातलें मातें । त्या देहातें विसरोनी ॥८५॥
तें चित्त रातलें मातें । त्या देहातें विसरोनी ॥८५॥
ज्या देहामुळें पतीला व पुत्राला त्यांच्या मनानें आप्त असे मानलेलें होते, त्या देहाला विसरून तें मनच माझ्यामध्यें रममाण झाले. ८५.
विसरल्या इहलोक परलोक । विसरल्या कार्यकारण निःशेख ।
विसरल्या नामरूप देख । माझें ध्यानसुख भोगितां ॥८६॥
विसरल्या नामरूप देख । माझें ध्यानसुख भोगितां ॥८६॥
त्या इहलोक व परलोक विसरल्या. त्या संपूर्ण कार्य कारण विसरल्या. हे पहा ! माझें ध्यान करीत राहिल्यामुळें होणाऱ्या आनंदसुखाचा उपभोग घेतां घेतां त्या आपले नाम व रूप देखील विसरल्या ८६.
निरसोनि तत्त्वांचे विकार । समाधि पावे मुनीश्वर ।
तो विसरे जेवीं संसार । तेवीं मदाकार गोपिका ॥८७॥
तो विसरे जेवीं संसार । तेवीं मदाकार गोपिका ॥८७॥
चोवीस तत्वांचे सर्व विकार निरसून टाकून मुनिश्रेष्ठ समाधि लावतो. तो त्या समाधींत ज्याप्रमाणें सर्व संसार विसरतो, त्याप्रमाणें गोपीही सर्व संसार विसरून मत्स्वरूपच झाल्या ८७.
जेवीं कां नाना सरिता । आलिया सिंधूतें ठाकितां ।
तेथें पावोनि समरसता । नामरूपता विसरल्या ॥८८॥
तेथें पावोनि समरसता । नामरूपता विसरल्या ॥८८॥
किंवा भनेक प्रकारच्या नद्या आपल्या समुद्राला मिळाल्या असतां त्या जशा समुद्राशी एकरूपता पावून आपली नांवे व रूपें विसरून जातात ८८,
तेवीं गोपिका अनन्यप्रीतीं । माझी लाहोनियां प्राप्ती ।
नामरूपाची व्युत्पत्ती । विसरल्या स्फूर्ती स्फुरेना ॥८९॥
नामरूपाची व्युत्पत्ती । विसरल्या स्फूर्ती स्फुरेना ॥८९॥
त्याप्रमाणें गोपिकाही अनन्यप्रीतीनें मत्स्वरूपाला मिळाल्यामुळें नामरूपाचे बोलणेंच विसरून गेल्या. त्यांना ह्यांपैकी कशाचीच स्फूर्ति होईना ८९.
सच्चिदानंदस्वरूपप्रभावो । नेणतां माझा निजस्वभावो ।
गोपिकांचा अनन्यभावो । परब्रह्म पहा हो पावल्या ॥१९०॥
गोपिकांचा अनन्यभावो । परब्रह्म पहा हो पावल्या ॥१९०॥
सच्चिदानंदाच्या स्वरूपाचा प्रभाव काय सांगावा ? खरोखर माझा स्वभाव त्यांना माहीत नसतांही त्या गोपिकांचा अनन्यभाव माझ्याच ठिकाणीं होता. त्यामुळेंच त्या परब्रह्मस्वरूपाला पोंचल्या पहा ! १९०.
मत्कामा रमणं जारमस्वरूपविदोऽबलाः ।
ब्रह्म मां परमं प्रापुः सङ्गाच्छतसहस्रशः ॥ १३ ॥
ब्रह्म मां परमं प्रापुः सङ्गाच्छतसहस्रशः ॥ १३ ॥
[श्लोक १३] त्या माझे खरे रूप जाणत नव्हत्या त्या मला फक्त प्रियतमच समजत होत्या आणि जारभावाने भेटण्याची इच्छा करीत होत्या असे असूनही त्या शेकडो, हजारो स्त्रियांनी केवळ सत्संगाच्या प्रभावानेच परब्रह्म अशा मला प्राप्त करून घेतले. (१३)
त्या केवळ अबला निश्चितीं । मत्संगाची अतिप्रीती ।
तेही संगती कामासक्ती । शास्त्रप्रवृत्तीविरुद्ध ॥९१॥
तेही संगती कामासक्ती । शास्त्रप्रवृत्तीविरुद्ध ॥९१॥
त्या गोपी केवळ अबला होत्या तर खरेंच; पण माझ्या संगतीचे त्यांना अत्यंत प्रेम होते. आणि ती संगतिसुद्धा कामासक्तीची म्हणजे शास्त्रप्रवृत्तीच्या विरुद्ध अशी होती ९१.
मी भ्रतारू नव्हें शास्त्रविधी । रूपें मदनमोहन त्रिशुद्धी ।
मज रतल्या ज्या अविधी । जारबुद्धीं व्यभिचारें ॥९२॥
मज रतल्या ज्या अविधी । जारबुद्धीं व्यभिचारें ॥९२॥
मी शास्त्राप्रमाणें त्यांचा पति नव्हतो. पण खरोखर स्वरूपानें मात्र मदनालाही मोह पाडणारा असा सुंदर होतो. ज्या स्त्रिया शास्त्रप्रवृत्तीविरुद्ध जारबुद्धीनें व व्यभिचाराच्या हेतूनें माझ्याशी रममाण झाल्या ९२,
चौं प्रकारींच्या कामिनी । हस्तिनी इत्यादि पद्मिनी ।
चौघींसी चौं मुक्तिस्थानीं । काममोहनीं मी रमवीं ॥९३॥
चौघींसी चौं मुक्तिस्थानीं । काममोहनीं मी रमवीं ॥९३॥
त्या चार प्रकारच्या स्त्रिया होत्या. हस्तिणी, श्ंखिणी, चित्रिणी व पद्मिनी. त्या चौघींना चार मुक्तींच्या ठिकाणीं कामाच्या मोहांत मी रमवीत होतों ९३.
इतर पुरुषांचे संगतीं । क्षणभंगुर सुख भोगिती ।
अविनाश निजसुखप्राप्ती । कामासक्ती माझेनि ॥९४॥
अविनाश निजसुखप्राप्ती । कामासक्ती माझेनि ॥९४॥
इतर कोणत्याही पुरुषाच्या संगतींत स्त्रिया क्षणभंगुर सुख भोगतात. पण माझ्या कामासक्तीनें कधींही नाश न पावणारी अशी निजसुखाची प्राप्ति होते ९४.
स्वपतिसंगें क्षणिक आनंदू । माझ्या सुखाचा निजबोधू ।
नित्य भोगिती परमानंदू । स्वानंदकंदू सर्वदा ॥९५॥
नित्य भोगिती परमानंदू । स्वानंदकंदू सर्वदा ॥९५॥
आपल्या पतीच्या संगतीनें क्षणभर आनंद होत असे, पण माझ्या सुखाचा आत्मानंद प्राप्त झाल्यामुळें स्वानंदाचा कंद असा जो परमानंद त्याचाच त्या सर्वकाल उपभोग घेत असत ९५.
यालागीं गा अबळा चपळा । सांडूनि स्वपतीचा सोहळा ।
मजचि रातल्या सकळा । माझी कामकळा अभिनव ॥९६॥
मजचि रातल्या सकळा । माझी कामकळा अभिनव ॥९६॥
म्हणूनच त्या चंचल स्त्रिया आपल्या पतीचा सुखसोहाळा सोडून देऊन सर्वस्वी माझ्याच ठिकाणीं रममाण झाल्या. अशी माझी कामकला अपूर्व आहे ! ५६.
नव रसांचा रसिक । नवरंगडा मीच एक ।
यालागीं माझ्या कामीं कामुक । भावो निष्टंक गोपिकांचा ॥९७॥
यालागीं माझ्या कामीं कामुक । भावो निष्टंक गोपिकांचा ॥९७॥
नऊ रसांचा रस जाणणारा, नित्य नवे नवे रंग उत्पन्न करणारा असा एक मीच आहे. म्हणूनच गोपी माझ्या कामावर लुब्ध झाल्या होत्या. त्या गोपिकांची भक्तीही तशीच अखंड होती ९७.
जीवाआंतुलिये खुणे । मीचि एक निववूं जाणें ।
ऐसें जाणोनि मजकारणें । जीवेंप्राणें विनटल्या ॥९८॥
ऐसें जाणोनि मजकारणें । जीवेंप्राणें विनटल्या ॥९८॥
जिवाच्या आंतील गोष्टीचें समाधान करावयाचे फक्त एक मीच जाणतों. हेंच मनांत आणून त्या जीवाभावानें मलाच प्राप्त झाल्या. ९८.
अंगीं प्रत्यंगीं मीचि भोक्ता । सबाह्य सर्वांगे मीचि निवविता ।
ऐसें जाणोनि तत्त्वतां । कामासक्तता मजलागीं ॥९९॥
ऐसें जाणोनि तत्त्वतां । कामासक्तता मजलागीं ॥९९॥
अंगांचा व प्रत्यंगांचा उपभोक्ता मीच, अंतर्बाह्य सर्वांग निवविणारा मीच, हाच सर्व खरा प्रकार जाणून त्या माझ्याजवळ कामासक्तता बाळगीत. ९९.
हावभावकटाक्षगुण । मीचि जाणें उणखूण ।
कोण वेळ कोण लक्षण । कोण स्थान मिळणीचें ॥२००॥
कोण वेळ कोण लक्षण । कोण स्थान मिळणीचें ॥२००॥
हावभाव, कटाक्ष इत्यादि गुण व त्यांतील गुप्त मीच जाणतो. कोणत्या वेळीं कोणते लक्षण समजावयाचे, कोणत्या वेळीं कसे व कोठे एकत्र व्हावयाचें, हेही मलाच ठाऊक आहे २००.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...