मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ ओव्या १ ते १००
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्गुरु वसंतू । ऐक्यकाळीं तुझा ऋतू ।
तया ऋतुकाळींचा मारुतू । ज्ञानवनांतू जैं रिघे ॥१॥
तया ऋतुकाळींचा मारुतू । ज्ञानवनांतू जैं रिघे ॥१॥
ॐकाररूपी सद्गुरु वसंताला नमस्कार असो. भेदभाव मोडून ऐक्यतेचा काल येतो, तेव्हांच तुझा ऋतु प्राप्त होतो; आणि त्या ऋतुकाली वाहणारा वायु जेव्हां ज्ञानवनांत शिरतो, १.
तैं अविद्येचीं जुनीं पानें । गळूनि जाती तत्क्षणें ।
नवपल्लवीं विराजमानें । विरक्तपणें आरक्त ॥२॥
नवपल्लवीं विराजमानें । विरक्तपणें आरक्त ॥२॥
तेव्हां अविद्येची जुनी पानें तत्काल गळून पडतात व विरक्तपणाने आरक्त झालेली नवी पालवी शोभू लागते २.
अत्यंत वैराग्याची हांव । खांकर झाले वृक्ष सर्व ।
त्यांसी निघाले नवपल्लव । अतिलवलव कोंवळिक ॥३॥
त्यांसी निघाले नवपल्लव । अतिलवलव कोंवळिक ॥३॥
वैराग्याचा ताप अत्यंत प्रखर, त्याने सारे वृक्ष शुष्क झाले असतांही वसंतऋतूच्या योगाने त्यांना कोंवळे लुसलुशीत असे नवे पल्लव फुटले ३.
जाहल्या वसंताचें रिगवणें । वृक्ष आडवे फुटले तेणें ।
सोहंभावाचीं सुमनें । तेणें गुणें विकासलीं ॥४॥
सोहंभावाचीं सुमनें । तेणें गुणें विकासलीं ॥४॥
वसंत ऋतु प्राप्त झाला असतां त्याच्यामुळें त्या वृक्षांना आडव्या फांद्या फुटल्या व त्या ऋतूमुळेंच सोहंभावाची (ब्रह्म तें मीच या भावनेची) पुष्पें त्या वृक्षांवर विकसित झाली ४.
कृष्णसारूप्यें कृष्णभ्रमर । तेथें झेपावले अतिसत्वर ।
आमोद सेविती अरुवार । कैसेनि केसर कुचंबे ॥५॥
आमोद सेविती अरुवार । कैसेनि केसर कुचंबे ॥५॥
कृष्णस्वरूपाशीं तादात्म्य पावल्यामुळें काळे झालेले भ्रमर झेंप घालून मोठ्या जलदीनें तेथे आले, आणि अत्यंत मृदुपणाने मकरंद सेवन करू लागले. तेव्हां त्यांतील परागाला धक्का कसा बसणार ? ५.
सद्‍भावाच्या आमोदधारा । सेवितां सुख झालें भ्रमरां ।
हृदयकमळीं केला थारा । मध्यमद्वारा चालिले ॥६॥
हृदयकमळीं केला थारा । मध्यमद्वारा चालिले ॥६॥
सद्‌भक्तिरूप मकरंदाच्या धारा प्राशन करतां करता त्या भ्रमरांना अत्यंत आनंद झाला, तेव्हां ते हृदयकमलामध्यें शिरून स्थिर झाले, आणि सुषुम्नेच्या द्वारांतून पुढे निघाले ६.
भेदोनियां साही कमळें । द्विदळादि षोडशदळें ।
झेपावले मळयानिळें । सहस्रदळीं मिसळले ॥७॥
झेपावले मळयानिळें । सहस्रदळीं मिसळले ॥७॥
ते सहाही कमळें व द्विदळें आदिकरून षोडश दळें भेदून आणखी पुढे झुकले, आणि मलयवायूच्या जोराने पुढें झेंपा घेत घेत सहस्रदळांत जाऊन मिसळले ७.
तेथ सेवूनि पराग धवळ । उन्मत्त मातलें अळिकुळ ।
करिती आनंदाचा गोंधळ । सुखकल्लोळ स्वानंदें ॥८॥
करिती आनंदाचा गोंधळ । सुखकल्लोळ स्वानंदें ॥८॥
तेथे पांढरे शुभ्र पराग सेवून ते भ्रमरांचे संघ उन्मत्त झाले, आणि त्यांनी आनंदाने गोंधळ मांडला. आत्मानंदानें त्यांनी सुखाचा कल्लोळ माजविला. ८.
लागला अनुहताचा ध्वनी । रुणझुणिती दशलक्षणीं ।
त्याही नादातें प्राशुनी । निःशब्दपणीं निवांत ॥९॥
त्याही नादातें प्राशुनी । निःशब्दपणीं निवांत ॥९॥
इतक्यांत अनुहताचा शब्द त्यांच्या कानावर आला. तो दहा प्रकारांनी रुणझुण रुणझुण करीत होता. त्या नादाचेंही प्राशन करून निःशब्दपणानें ते स्वस्थ बसले ९.
तेथें मोक्षसुखाचे घड । डोलतां दिसे अतिगोड ।
तेणें जीवाचें पुरत कोड । करिती धुमाड सोहंशब्दें ॥१०॥
तेणें जीवाचें पुरत कोड । करिती धुमाड सोहंशब्दें ॥१०॥
तेथे मोक्षसुखाचे घड डोलत असतांना तो देखावा अत्यंत सुंदर दिसत होता. त्यामुळें जीवांची वासना पूर्ण होऊन ते 'सोहं' शब्दानें मोठी गर्जना करूं लागले १०.
मुमुक्षुमयुर अतिप्रीतीं । पिच्छें पसरूनि नाचती ।
येऊन वसंतवनाप्रती । टाहो फोडिती गुरुनामें ॥११॥
येऊन वसंतवनाप्रती । टाहो फोडिती गुरुनामें ॥११॥
इतक्यांत मुमुक्षुरूपी मोर अत्यंत प्रेमाने आपला पिसारा उभारून नाचूं लागले, आणि वसंताने बहरलेल्या वनामध्यें येऊन त्यांनी गुरुनामाचा टाहो फोडला ११.
नेमस्त कोकिळां होतें मौन । वसंतऋतुराज देखोन ।
तिंहीं करोनि विसर्जन । मधुरस्तवनें गर्जती ॥१२॥
तिंहीं करोनि विसर्जन । मधुरस्तवनें गर्जती ॥१२॥
यम-नियमरूपी कोकिळा मौन धरून बसल्या होत्या, त्यांनी वसंतऋतुराजाला पाहून मौनव्रताचे विसर्जन केले, आणि मधुर स्तवनाने गर्जूं लागल्या १२.
भक्तिसरोवरीं निर्मळ पाणी । विकासल्या नवविध कमळिणी ।
भक्त सुस्त्नात तिये स्थानीं । निमज्जनीं निश्चळ ॥१३॥
भक्त सुस्त्नात तिये स्थानीं । निमज्जनीं निश्चळ ॥१३॥
भक्तीच्या सरोवरांत निर्मल पाणी असते, म्हणून तेथे नवविधा भक्तिरूप कमलिनी प्रफुल्लित झाल्या. त्या ठिकाणीं भक्त उत्तम प्रकारे सान करून न थांबता त्यांत डुंबत राहिले १३.
ते सरोवरींचे सेवितां पाणी । जीवशिव चक्रवाकें दोनी ।
सद्गुरु चिद्‍भानु वसंतवनीं । देखोनि मिळणीं मिळालीं ॥१४॥
सद्गुरु चिद्‍भानु वसंतवनीं । देखोनि मिळणीं मिळालीं ॥१४॥
जीव आणि शिव ही दोन चक्रवाकें त्या सरोवरांतील पाणी सेवन करीत असतां सद्‌गुरुरूपी ज्ञानसूर्य वसंताने शोभिवंत केलेल्या वनामध्यें उगवलेला पाहून एकत्र मिळाली १४.
वसंतें उल्हास तरुवरां । उलोनि लागल्या स्वानंदधारा ।
पारंब्या भेदूनियां धरा । धराधरा विगुंतल्या ॥१५॥
पारंब्या भेदूनियां धरा । धराधरा विगुंतल्या ॥१५॥
वसंत ऋतूच्या योगानें मोठमोठ्या वृक्षांना उल्हास प्राप्त होऊन त्यांना पालवी फुटली, व त्यांतून स्वानंदाच्या धारा गळूं लागल्या. त्यांच्या पारंब्या तर पृथ्वीला फोडून शेषापर्यंत जाऊन पोंचल्या १५.
बोधमलयानिळ झळकत । तेणें वनश्री मघमघित ।
मोक्षमार्गीचे पांथिक तेथ । निजीं निजत निजरूपें ॥१६॥
मोक्षमार्गीचे पांथिक तेथ । निजीं निजत निजरूपें ॥१६॥
तेथे ज्ञानरूप मलयपर्वतावरील वारा वाहूं लागला. तेव्हां त्यामुळें जिकडे तिकडे वनश्री प्रफुल्ल होऊन राहिली, आणि मोक्षमार्गांतील पांथस्थांनी तेथें आत्मस्वरूपात सुखानें निद्रा केली १६.
ऐसा सद्गुरु वसंतरावो । निजभक्तवना दे उत्सवो ।
तो भागवतभजन‍अध्यावो । उद्धवासी देवो सांगत ॥१७॥
तो भागवतभजन‍अध्यावो । उद्धवासी देवो सांगत ॥१७॥
असा सद्‌गुरुरूप वसंतराज आपल्या भक्तरूप वनाला आनंद देतो. तो भगवद्‌भक्तांच्या भजनाचा अध्याय देव उद्धवाला सांगत आहे १७.
बारावे अध्यायीं निरूपण । सत्संगाचा महिमा गहन ।
कर्माचा कर्ता तेथ कोण । त्यागितें लक्षण कर्माचें ॥१८॥
कर्माचा कर्ता तेथ कोण । त्यागितें लक्षण कर्माचें ॥१८॥
बाराव्या अध्यायामध्यें सत्संगाचा महिमा अगाध असल्याचे निरूपण आहे. तेथे कर्माचा कर्ता कोण आणि कर्मत्यागाचे स्वरूप काय, ह्यांचे निरूपण आहे १८.
संपतां अकरावा अध्यावो । गुह्य सांगेन म्हणे देवो ।
तें परिसावया उद्धवो । न्याहाळी पहा हो हरिवदन ॥१९॥
तें परिसावया उद्धवो । न्याहाळी पहा हो हरिवदन ॥१९॥
अकरावा अध्याय संपवितांना 'गुह्य सांगेन' असें देवांनी म्हटले होते, तें ऐकण्या करितां उद्धव हा श्रीकृष्णाच्या मुखाकडे पाहूं लागला १९.
काय सांगेल गुह्य गोष्टी । कोण अक्षरें निघती ओंठीं ।
त्या वचनार्था घालावया मिठी । उल्हास पोटीं उद्धवा ॥२०॥
त्या वचनार्था घालावया मिठी । उल्हास पोटीं उद्धवा ॥२०॥
तेव्हां आतां गुह्य गोष्टी काय काय सांगेल ? ह्याच्या ओठांतून कोणती अक्षरें आतां बाहेर पडतील ? त्या भाषणाच्या अर्थाला मिठी मारण्यासाठीं उद्धवाच्या अंत:करणांत अत्यंत उत्कंठा लागली होती २०.
जैसें मेघमुखींचें उदक । वरच्यावरी झेली चातक ।
तैसें कृष्णवचनालागीं देख । पसरिलें मुख उद्धवें ॥२१॥
तैसें कृष्णवचनालागीं देख । पसरिलें मुख उद्धवें ॥२१॥
ज्याप्रमाणें मेघाच्या मुखांतील पाणी चातक वरच्यावरच झेलून घेतो, त्याप्रमाणें कृष्णाच्या भाषणासाठी उद्धवानेही आपले तोंड पसरलें २१.
स्नान संध्या भोजन । आवडे या एकें काळें जाण ।
तैसें ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान । घ्यावया सावधान उद्धव ॥२२॥
तैसें ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान । घ्यावया सावधान उद्धव ॥२२॥
स्नान, संध्या आणि भोजन हें या एकाच वेळी साधावें असे वाटलें; त्याचप्रमाणें ज्ञेय, ज्ञाता आणि ज्ञान घेण्यासाठीं उद्धव लक्ष देऊन राहिला २२.
ऐसा उद्धवाचा आदरू । देखोनि हरि झाला सादरू ।
भक्तकृपाळू अतिउदारू । निजगुह्यसारू सांगत ॥२३॥
भक्तकृपाळू अतिउदारू । निजगुह्यसारू सांगत ॥२३॥
अशी उद्धवाची उत्कंठा पाहून श्रीकृष्णही त्या गोष्टीला तयार झाला. भक्ताविषयी कृपाळू व अत्यंत उदार असा श्रीकृष्ण आपल्या गुह्य गोष्टींतील तात्पर्य सांगू लागला २३.
श्रीभगवानुवाच -
न रोधयति मां योगो न साङ्ख्यं धर्म एव च ।
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो नेष्टापूर्तं न दक्षिणा ॥ १ ॥
व्रतानि यज्ञश्छन्दांसि तीर्थानि नियमा यमाः ।
यथावरुन्धे सत्सङ्गः सर्वसङ्गापहो हि माम् ॥ २ ॥
न रोधयति मां योगो न साङ्ख्यं धर्म एव च ।
न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो नेष्टापूर्तं न दक्षिणा ॥ १ ॥
व्रतानि यज्ञश्छन्दांसि तीर्थानि नियमा यमाः ।
यथावरुन्धे सत्सङ्गः सर्वसङ्गापहो हि माम् ॥ २ ॥
[श्लोक १-२] श्रीभगवान म्हणतात सर्व आसक्ती नष्ट करणार्‍या सत्संगामुळे भक्त मला जसा प्राप्त करू शकतो, तसा योग, सांख्य, धर्म, स्वाध्याय, तप, त्याग, इष्ट, आपूर्त दक्षिणा, व्रते, यज्ञ, तीर्थ, नियम, यम इत्यादी साधनांनी मला मिळवू शकत नाही. (१-२)
मज वश करावयालागीं । सामर्थ्य नाहीं अष्टांगयोगीं ।
नित्यानित्यविवेक जगीं । आंगोवांगी मज न पवे ॥२४॥
नित्यानित्यविवेक जगीं । आंगोवांगी मज न पवे ॥२४॥
अष्टांगयोगामध्यें मला वश करून घेण्याचे सामर्थ्य नाही. जगांतील नित्यानित्यविचारसुद्धा आपण होऊन माझ्यापर्यंत येऊ शकत नाही २४.
प्रकृतिपुरुषविवंचना । अखंड आलोडितां मना ।
पावावया माझिया स्थाना । सामर्थ्य जाणा त्या नाहीं ॥२५॥
पावावया माझिया स्थाना । सामर्थ्य जाणा त्या नाहीं ॥२५॥
किंवा निरंतर मनामध्यें प्रकृतिपुरुषांचा विचार करीत राहिले असताम्ही माझ्या स्थानापर्यंत पोचण्याचे सामर्थ्य त्या माणसाला प्राप्त होत नाही, हे लक्षांत ठेव २५.
धर्म अहिंसादिसहित । सत्य त्यांचेनि मी नव्हें प्राप्त ।
मुख्य वेदाध्ययनेंही मी अप्राप्त । साङ्ग समस्त जरी पढिले ॥२६॥
मुख्य वेदाध्ययनेंही मी अप्राप्त । साङ्ग समस्त जरी पढिले ॥२६॥
अहिंसासहित जे सर्व धर्म, तसेंच जें सत्य, त्यांच्या योगानेंही मी प्राप्त होत नाही. वेदाध्ययन हें मुख्य समजतात, पण ते सर्व वेद सांगोपांग पठण केले, तरीही माझी प्राप्ति होत नाहीं २६.
तेथ तपें कायसीं बापुडीं । पंचाग्नि असार परवडी ।
कृच्छ्रचांद्रायणें झालीं वेडीं । त्यांचे जोडी मी न जोडें ॥२७॥
कृच्छ्रचांद्रायणें झालीं वेडीं । त्यांचे जोडी मी न जोडें ॥२७॥
मग त्यांच्यापुढे बिचाऱ्या तपांचा काय पाड पंचाग्निसाधनाचा प्रकार तर निरर्थक आहे. कृच्छ्रचांद्रायणे तर वेडी ठरली. कारण ती करूनही मी प्राप्त होत नाही २७.
देहगेह सांडूनि उदास । विरजाहोमीं हवी सर्वस्व ।
साधनीं अतिश्रेष्ठ संन्यास । त्यासी मी परेश नातुडें ॥२८॥
साधनीं अतिश्रेष्ठ संन्यास । त्यासी मी परेश नातुडें ॥२८॥
जो घरदार सोडून विरक्त होतो, किंवा 'विरजा' (संन्यास घेण्यापूर्वी करावयाचा होम) होम करून त्यांत आपल्या सर्वस्वाचे हवन करतो, किंवा सर्व साधनांत अत्यंत श्रेष्ठ असा संन्यास जो घेतो, त्यालाही मी परमेश्वर वश होत नाही २८.
करितां श्रौतस्मार्तकर्मांसी । कर्मठें झालीं पानपिसीं ।
तरी मी नाकळें त्यांसी । क्लेश होमेंसीं कष्टतां ॥२९॥
तरी मी नाकळें त्यांसी । क्लेश होमेंसीं कष्टतां ॥२९॥
श्रौतस्मात कर्में करितां करितां कर्मठ लोक वेडे बनून राहिले. तरीही मी त्यांना सांपडत नाही. होम करतांना बिचाऱ्यांना कष्ट मात्र भोगावे लागतात २९.
गोदान भूदान तिलदान । दान देतां धनधान्य ।
त्यांसीं मी नाटोपें जाण । दानाभिमान न वचतां ॥३०॥
त्यांसीं मी नाटोपें जाण । दानाभिमान न वचतां ॥३०॥
गाई दान दिल्या, भूमि दान दिली, तिल दान दिले, किंवा सर्व धनधान्याचें दान दिले, तरीही त्यांचा दानाभिमान सुटल्याशिवाय मी त्यांना वश होत नाही ३०.
संकटचतुर्थी ऋषिपंचमी । विष्णुपंचक बुधाष्टमी ।
अनेक व्रतें करितां नेमीं । ते मी कर्मीं नातुडें ॥३१॥
अनेक व्रतें करितां नेमीं । ते मी कर्मीं नातुडें ॥३१॥
किंवा संकष्टचतुर्थी, ऋषिपंचमी, विष्णुपंचक, बुधाष्टमी; इत्यादि अनेक व्रतें नित्य नेमाने केली, तरी त्या कर्मांमध्यें मी सांपडत नाही ३१.
अश्वमेध राजसूययाग । सर्वस्व वेंचूनि करितां साङ्ग ।
माझे प्राप्तीसी नव्हतीचि चांग । तेणें मी श्रीरंग नाटोपें ॥३२॥
माझे प्राप्तीसी नव्हतीचि चांग । तेणें मी श्रीरंग नाटोपें ॥३२॥
किंवा सर्वस्व खर्च करून अश्वमेध व राजसूय यज्ञ यथासांग केले, तरी ते कांही माझ्या प्राप्तीला योग्य होत नाहीत. त्यांच्या योगानें मी श्रीकृष्ण कांहीं वश होत नाहीं ३२.
हो कां वापी कूप आराम । वृक्षारोपण वनविश्राम ।
आचरतां स्मार्तकर्म । मी आत्माराम न भेटें ॥३३॥
आचरतां स्मार्तकर्म । मी आत्माराम न भेटें ॥३३॥
किंवा तलाव, विहिरी, बागा, तयार केल्या; मार्गांवर झाडें लावली; वनामध्यें पांथस्थांच्या विश्रांतीकरितां अनेक विश्रांतिस्थानें तयार केली; किंवा हवीं तितकी स्मार्त कर्में आचरण केली; तरीही मी आत्माराम कांहीं भेटत नाही ३३.
नाना छंद रहस्यमंत्र । विधिविधान अतिविचित्र ।
सामर्थ्यें अतिविशेष पवित्र । नव्हती स्वतंत्र मत्प्राप्ती ॥३४॥
सामर्थ्यें अतिविशेष पवित्र । नव्हती स्वतंत्र मत्प्राप्ती ॥३४॥
अनेक प्रकारचे वेदमंत्र असोत, अनेक प्रकारचे गुप्तमंत्र असोत, किंवा अत्यंत विचित्र अशी विधिविधानें असोत व त्यांचे सामर्थ्य केवढेही मोठे व कितीही पवित्र असो, तरी तीं माझी प्राप्ति करून देण्यास स्वतंत्र रीतीनें समर्थ होत नाहींत ३४.
पुष्करादि नाना तीर्थें । पापनिर्दळणीं अतिसमर्थें ।
शीघ्र पावावया मातें । सामर्थ्य त्यांतें असेना ॥३५॥
शीघ्र पावावया मातें । सामर्थ्य त्यांतें असेना ॥३५॥
पुष्कर इत्यादि नानाप्रकारची तीर्थें आहेत, आणि पातके नाश करण्याविषयी ती अत्यंत समर्थ आहेत, तरी तत्काल माझ्यापर्यंत पोचण्याजोगें सामर्थ्य त्यांच्या ठिकाणीं असत नाही ३५.
यमनियम अहर्निशीं । जे सदा शिणती साधनेंसीं ।
ते यावया माझ्या द्वारासी । सामर्थ्य त्यांसी असेना ॥३६॥
ते यावया माझ्या द्वारासी । सामर्थ्य त्यांसी असेना ॥३६॥
किंवा जे कोणी रात्रंदिवस यमनियम करतात, किंवा नानाप्रकारची साधनें करतां करतां थकून जातात, ते माझ्या दारापर्यंत येण्याचें सामर्थ्य त्या यमनियमादिकांत नाही ३६.
उद्धवा यमनियमनिर्धार । एकुणिसावे अध्यायीं सविस्तर ।
तुज मी सांगेन साचार । संक्षेपाकार बारावा ॥३७॥
तुज मी सांगेन साचार । संक्षेपाकार बारावा ॥३७॥
उद्धवा ! त्या यमनियमांचा निर्णय एकुणिसाव्या अध्यायांत तुला मी खरोखर सविस्तर सांगेन. कारण हा बारावा अध्याय संक्षिप्त स्वरूपाचा आहे ३७.
ते यमनियम बारा बारा । आणि सकळ साधनसंभारा ।
यावया माझिया नगरा । मार्गु पुढारा चालेना ॥३८॥
यावया माझिया नगरा । मार्गु पुढारा चालेना ॥३८॥
ते बारा बारा असलेले यमनियम, किंवा इतर सर्व साधनांचा समुदाय ह्यांना माझ्या नगराला (वैकुंठाला ) येण्याला पुढें मार्गच सांपडत नाही ३८.
ते गेलिया संतांच्या दारा । धरूनि साधूच्या आधारा ।
अवघी आलीं माझ्या घरां । एवं परंपरा मत्प्राप्ती ॥३९॥
अवघी आलीं माझ्या घरां । एवं परंपरा मत्प्राप्ती ॥३९॥
पण ते जर साधूचा आश्रय धरून संतांच्या दाराशी गेले, तर तीं सर्व माझ्या घरी आली असें होईल. अशा परंपरेनें माझी प्राप्ति होते ३९.
तैशी नव्हे सत्संगती । संगें सकळ संगांतें छेदिती ।
ठाकठोक माझी प्राप्ती । पंगिस्त नव्हती आणिकांचे ॥४०॥
ठाकठोक माझी प्राप्ती । पंगिस्त नव्हती आणिकांचे ॥४०॥
परंतु सत्संगति ही तशी नव्हे. ती आपल्या संगानें इतर सर्व संगांचा नाश करते, व रोखठोक माझी प्राप्ति होते. सत्संग धरणारे भक्त माझ्या प्राप्तीसाठीं आणखी कोणावर अवलंबून राहणारे नसतात ४०.
किडी भिंगुरटीच्या संगतीं । पालटली स्वदेहस्थिती ।
तेवीं धरिलिया संतांची संगती । भक्त पालटती मद्‌रूपें ॥४१॥
तेवीं धरिलिया संतांची संगती । भक्त पालटती मद्‌रूपें ॥४१॥
आळी असते ती कुंभारणीच्या संगतींत गेली, की तिच्या देहाची स्थिति पालटली असें होते. त्याप्रमाणें संतांची संगति धरली असतां भक्त असतात तेंही पालटून मद्‌रूपच होतात ४१.
केवळ पाहें पां जडमूढें । चंदनासभोंवतीं झाडें ।
तीं सुगंध होऊनि लांकडें । मोल गाढें पावलीं ॥४२॥
तीं सुगंध होऊनि लांकडें । मोल गाढें पावलीं ॥४२॥
हे पहा ! चंदनाच्या सभोवार जी निर्गंध व निरुपयोगी झाडें असतात त्यांची लांकडेंही चंदनाच्या संगतीनें सुगंधी होऊन मोठ्या किंमतीला चढतात ४२.
तीं अचेतन काष्ठें सर्वथा । चढलीं देवब्राह्मणांचे माथां ।
त्यांचा पांग पडे श्रीमंता । राजे तत्त्वतां वंदिती ॥४३॥
त्यांचा पांग पडे श्रीमंता । राजे तत्त्वतां वंदिती ॥४३॥
तीं अचेतन काष्ठेंसुद्धा सर्वस्वी देवांच्या आणि ब्राह्मणांच्या मस्तकावर चंदनाच्या रूपानें राहात असतात. त्यांची श्रीमंतालाही गरज लागते. आणि खरोखर राजेसुद्धा त्यांना वंद्य समजतात ४३.
तैशी धरिल्या सत्संगती । भक्त माझी पदवी पावती ।
शेखीं मजही पूज्य होती । सांगों किती महिमान ॥४४॥
शेखीं मजही पूज्य होती । सांगों किती महिमान ॥४४॥
त्याप्रमाणें सत्संगति धरिली असतां भक्त माझी योग्यता पावतात, आणि शेवटी मलासुद्धा ते पूज्य होतात, त्यांचा महिमा किती सांगावा ? ४५.
संतसंगतीवेगळें जाण । तत्काळ पावावया माझें स्थान ।
आणिक नाहींच साधन । सत्य जाण उद्धवा ॥४५॥
आणिक नाहींच साधन । सत्य जाण उद्धवा ॥४५॥
उद्धवा ! माझे स्थान तत्काल प्राप्त व्हावयाला खरोखर संतांच्या संगतीशिवाय दुसरें साधनच नाही, हे पक्कें लक्षांत ठेव १५.
मागां बोलिलीं जीं साधनें । तीं अवघींही मलिन अभिमानें ।
ऐक तयांचीं लक्षणें । तुजकारणें सांगेन ॥४६॥
ऐक तयांचीं लक्षणें । तुजकारणें सांगेन ॥४६॥
मागें जी साधनें सांगितली आहेत. , ती सर्वही अमिमानानें मलिनच झालेली आहेत. त्यांची लक्षणे तुळा सांगेन ऐक ४६.
अष्टांगयोगीं दुर्जयो पवन । सर्वथा साधेना जाण ।
साधला तरी नागवण । अनिवार जाण सिद्धींची ॥४७॥
साधला तरी नागवण । अनिवार जाण सिद्धींची ॥४७॥
अष्टांगयोगामध्यें वायु जिंकण्यास अत्यंत कठीण आहे. तो पूर्णपणे कधीच साधत नाही असे समज बरें, इतकेंही करून साधलाच तरी सिद्धींची बुडवणूक असते ती तर अनिवारच होय ४७.
नित्यानित्यविवेकज्ञान । तेथ बाधी पांडित्य‍अभिमान ।
प्रबळ वांछी धनमान । ज्ञानचि विघ्न ज्ञान्यासी ॥४८॥
प्रबळ वांछी धनमान । ज्ञानचि विघ्न ज्ञान्यासी ॥४८॥
नित्यानित्यविचाराचे ज्ञान असतें तेथें पांडित्याचा अभिमान बाधक होतो, आणि मन हे द्रव्याची आणि मानाची प्रबळ इच्छा करते. तेथे ज्ञान हेच ज्ञानी पंडिताला विघ्नरूप होतें ४८.
अहिंसाधर्म करितां जनीं । धर्मिष्ठपणीं गाळिती पाणी ।
गाळितां निमाल्या जीवश्रेणी । अधर्मपणीं तो धर्म ॥४९॥
गाळितां निमाल्या जीवश्रेणी । अधर्मपणीं तो धर्म ॥४९॥
लोकांत अहिंसाधर्म आचरतांना धार्मिकपणानें पाणी गाळून घेतात पण ते गाळीत असतांनाच हजारों जीव प्राणास मुकतात. तेव्हां अशा अधर्मपणानें तो धर्म व्यापलेला असतो ४९.
करितां वेदाध्ययन । मुख्य वेदें धरिलें मौन ।
पठणमात्रें मी नातुडें जाण । याजनदान वांछिती ॥५०॥
पठणमात्रें मी नातुडें जाण । याजनदान वांछिती ॥५०॥
बरे वेदाध्ययन केले तर मुख्य गोष्टीविषयीं वेदानें मौनच धरलेले आहे. तेव्हा त्या पठणानेही मी प्राप्त होत नाही. यज्ञ व दानधर्म यांची आवड बाळगली असताही मी प्राप्त होत नाही ५०.
तप करूं जातां देहीं । क्रोध तापसांच्या ठायीं ।
परता जावों नेदी कंहीं । वाढला पाहीं नीच नवा ॥५१॥
परता जावों नेदी कंहीं । वाढला पाहीं नीच नवा ॥५१॥
देहानें तप करूं लागले तर, तप करणाराच्या अंगी क्रोध उत्पन्न होतो. तो तापसी त्या क्रोधाला कधी मागे जाऊ देत नाही. त्यामुळें तो क्रोध नित्य नवा वाढतच असतो पहा ५१.
सर्वस्वत्यागें संन्यासग्रहण । तेथही न जळे देहाभिमान ।
व्यर्थ विरजाहोम गेला जाण । मानाभिमान बाधिती ॥५२॥
व्यर्थ विरजाहोम गेला जाण । मानाभिमान बाधिती ॥५२॥
सर्वस्वाचा त्याग करून संन्यास ग्रहण केला तर तेथेही देहाभिमान नष्ट होत नाही. विरजा होम केला तरी तो व्यर्थ गेला असें समज. कारण मानाभिमान बाधतातच ५२.
श्रौत स्मार्त कर्म साङ्ग । इष्टापूर्त जे कां याग ।
तेथ आडवा ठाके स्वर्गभोग । कर्म क्षयरोग साधकां ॥५३॥
तेथ आडवा ठाके स्वर्गभोग । कर्म क्षयरोग साधकां ॥५३॥
श्रौतस्मात कर्म यथासांग केलें, किंवा जे इष्टापूर्त याग तेही केले, तर तेथें स्वर्गांतील नानाप्रकारचे दिव्य भोग आडवे येऊन पडतात. म्हणून कर्म हे साधकांना क्षयरोगाप्रमाणें विनाशकारी होते ५३.
नाना दानें देतां सकळ । वासना वांछी दानफळ ।
कां दातेपणें गर्व प्रबळ । लागला अढळ ढळेना ॥५४॥
कां दातेपणें गर्व प्रबळ । लागला अढळ ढळेना ॥५४॥
नानाप्रकारची सर्व दानें दिली असतां वासना त्या दानाच्या फळाची इच्छा धरते. किंवा दातेपणानें अनिवार गर्व चढतो, तो कांही केले तरी कमी होत नाही ५४.
अनंतव्रतें व्रती झाला । चौदा गांठीं देवो बांधला ।
शेखीं अनंतातें विसरला । देवो हरविला हातींचा ॥५५॥
शेखीं अनंतातें विसरला । देवो हरविला हातींचा ॥५५॥
एकादा साधक अनंतव्रत करून व्रती झाला आणि त्यानें चौदा गांठींनी देव बांधला, तरीपण शेवटीं अनंतालाच तो विसरून गेला आणि त्यानें हातचा देव मात्र घालविला असें होतें ५५.
नाना यज्ञ करितां विधी । मंत्र तंत्र पात्रशुद्धी ।
सहसा पावों न शके सिद्धी । पावल्या बाधी फळभोगू ॥५६॥
सहसा पावों न शके सिद्धी । पावल्या बाधी फळभोगू ॥५६॥
अनेक प्रकारचे यज्ञ करूं लागले असतां त्या प्रत्येक यज्ञांतील विधि, मंत्र, तंत्र, पात्रशुद्धि इत्यादि पसाऱ्यामुळें तो याग बहुधा सिद्धीस जात नाही. आणि यदाकदाचित् सिद्धीला गेलाच, तर त्यापासून होणाऱ्या फलभोगाची पीडा पाठीस लागते ५६.
नाना छंदें रहस्यमंत्र । विकळ हों नये उच्चार ।
मंत्रीं मंत्र रचिले साचार । चळले अपार मंत्रवादी ॥५७॥
मंत्रीं मंत्र रचिले साचार । चळले अपार मंत्रवादी ॥५७॥
अनेक प्रकारचे वेदमंत्र व गुप्त मंत्र म्हणतांना त्यांचा उच्चार अव्यवस्थित होता कामा नये. कारण ते मंत्र मंत्रवाद्यांनीच खरोखर रचलेले असतात. त्यांत चूक झाल्यानें कित्येक मंत्रवादी वेडे झाले आहेत ५७.
भगवीं करूनि तांबडीं । तीर्थाभिमानें जाले कापडी ।
भिके लागलीं बापुडीं । नाहीं अर्धघडीं विश्रांती ॥५८॥
भिके लागलीं बापुडीं । नाहीं अर्धघडीं विश्रांती ॥५८॥
तांबडीं वस्त्रें भगवी करून तीर्थांच्या अभिमानानें तीर्थाटन करणारे प्रवासी होतात. पण ते विचारे भिकेला मात्र लागतात, आणि अर्धघटकाही त्यांना विश्रांति म्हणून मिळत नाही ५८.
यमनियम बारा बारा । करितां अखंड वोरबारा ।
चोविसांमाजीं यांचा उभारा । नेणती सोयरा पंचविसावा ॥५९॥
चोविसांमाजीं यांचा उभारा । नेणती सोयरा पंचविसावा ॥५९॥
बारा बारा यमनियमांची अखंड यातायात करतांना चोवीस तत्वांमध्येंच काय तो ह्यांचाचा पसारा कल्पिलेला असतो. पंचविसावें तत्त्व, म्हणजे सर्वांचा सोयरा जो परमात्मा, तो कोणालाच कळत नाही ५९.
एवं सांगीतल्या साधनांसी । आपमतीं करितां त्यांसी ।
बाधकता आहे सर्वांसी । म्यां तुजपासीं सांगीतली ॥६०॥
बाधकता आहे सर्वांसी । म्यां तुजपासीं सांगीतली ॥६०॥
अशा प्रकारे जीं जीं साधनें सांगितलेली आहेत, ती जर आपल्याच मनानें करूं गेलें, तर त्या सर्वांमध्यें बाधा आहे, तीं मी तुला सांगितली. ६०.
करितां साधनें आपमतीसी । तेणें विघ्नें उपजती ऐशीं ।
तींच साधनें साधूपदेशीं । सर्वही सिद्धीसी पावती ॥६१॥
तींच साधनें साधूपदेशीं । सर्वही सिद्धीसी पावती ॥६१॥
आपल्याच मतानें साधनें केली, तर त्यांत अशी विघ्नें उत्पन्न होतात. पण तीच साधनें साधूनें सांगितलेली असतील, तर ती सर्वही सिद्धीस जातात ६१.
साधु न सांगतां निर्धारीं । नाना साधनें हा काय करी ।
कोण विधान कैशी परी । निजनिर्धारीं कळेना ॥६२॥
कोण विधान कैशी परी । निजनिर्धारीं कळेना ॥६२॥
साधूनें निश्चयानें कांही सांगितले नसतां साधक नाना प्रकारची साधनें काय करणार ? प्रत्येक साधनाचे विधान कोणते, त्याचा प्रकार कसा, हे आपल्याच विचारानें कधीं कळत नसते ६२.
न करितां साधनव्युत्पत्ती । केवळ जाण सत्संगती ।
मज पावले नेणों किती । तें मी तुजप्रती सांगेन ॥६३॥
मज पावले नेणों किती । तें मी तुजप्रती सांगेन ॥६३॥
पण कोणतीही साधनव्युत्पत्ति न करतां केवळ सत्संगतीनेच मला पावलेले लोक किती आहेत त्याची मोजदादसुद्धा करता येत नाही. ते मी तुला सांगेन ६३.
सत्सङ्गेन हि दैतेया यातुधाना मृगाः खगाः ।
गन्धर्वाप्सरसो नागाः सिद्धाश्चारणगुह्यकाः ॥ ३ ॥
विद्याधरा मनुष्येषु वैश्याः शूद्राः स्त्रियोऽन्त्यजाः ।
रजस्तमःप्रकृतयः तस्मिंस्तस्मिन् युगेऽनघ ॥ ४ ॥
गन्धर्वाप्सरसो नागाः सिद्धाश्चारणगुह्यकाः ॥ ३ ॥
विद्याधरा मनुष्येषु वैश्याः शूद्राः स्त्रियोऽन्त्यजाः ।
रजस्तमःप्रकृतयः तस्मिंस्तस्मिन् युगेऽनघ ॥ ४ ॥
[श्लोक ३-४] हे पुण्यशील उद्ववा ! प्रत्येक युगामध्ये सत्संगाच्या योगानेच दैत्यराक्षस, पशुपक्षी, गंधर्वअप्सरा, नाग, सिद्ध, चारण, गुह्यक आणि विद्याधरांना माझी प्राप्ती झालेली आहे मनुष्यांमध्ये वैश्य, शूद्र, स्त्री, अंत्यज इत्यादी रजोगुणीतमोगुणी स्वभावाच्या पुष्कळशा जीवांनी माझे परमपद प्राप्त करून घेतले आहे
पाहतां केवळ जडमूढ । रजतमयोनीं जन्मले गूढ ।
सत्संगती लागोनि दृढ । मातें सुदृढ पावले ॥६४॥
सत्संगती लागोनि दृढ । मातें सुदृढ पावले ॥६४॥
पाहूं गेलें तर केवळ जड, मूढ व शुद्ध रजतमयोनीमध्यें जन्मास आलेले असे असतांना तेसुद्धा दृढ सत्संगतीला लागून माझ्या ठिकाणीं स्थिर होऊन राहिले ६४.
दैत्य दानव निशाचर । खग मृग गंधर्व अप्सर ।
सिद्ध चारण विद्याधर । नाग विखार गुह्यक ॥६५॥
सिद्ध चारण विद्याधर । नाग विखार गुह्यक ॥६५॥
दैत्य, दानव, निशाचर, पक्षी, पशु, गंधर्व, अप्सरा, सिद्ध, चारण, विद्याधर, नाग, विषारी सर्प, गुह्यक, हे सर्व माझ्या पदाला पोचले ६५.
खग मृग सर्प पावले मातें । मानव तंव सहजें सरते ।
वैश्य शूद्र स्त्रियादि समस्तें । पावलीं मातें सत्संगें ॥६६॥
वैश्य शूद्र स्त्रियादि समस्तें । पावलीं मातें सत्संगें ॥६६॥
अशा प्रकारें पक्षी, पशु, सर्प हे सर्व जर मला पावले आहेत, मग मनुष्य त्यांच्याहून सहजच श्रेष्ठ आहेत. सत्संगानें वैश्य, शुद्र, स्त्रिया इत्यादि सर्व मला पावली आहेत ६६.
जे सकळवर्णधर्मांवेगळे । ज्यांच्या नामास कोणी नातळे ।
छाया देखूनि जग पळे । अत्यंत मैळे अंत्यज ॥६७॥
छाया देखूनि जग पळे । अत्यंत मैळे अंत्यज ॥६७॥
फार तर काय ? पण जे सर्व वर्णधर्मांतून बाहेर टाकलेले, ज्यांचे नावसुद्धा कोणी उच्चारीत नाही, ज्यांची छाया पाहूनच सारे जग लांब पळते, असे जे अत्यंत मलिन अंत्यज लोक ६७,
तिंहीं धरोनि सत्संगती । आले माझिया पदाप्रती ।
देव द्विज तयांतें वंदिती । अभिनव कीर्ति संतांची ॥६८॥
देव द्विज तयांतें वंदिती । अभिनव कीर्ति संतांची ॥६८॥
त्यांनीसुद्धा सत्संगति धरून ते माझ्या पदाला आलेले आहेत. इतकेच नव्हे, तर त्यांना देव व ब्राह्मणसुद्धा वंदन करतात. अशी संतांची कीर्ति मोठी अपूर्व आहे ६८.
धरिलिया सत्संगती । निंद्य तेही वंद्य होती ।
उद्धवा तूं निष्पाप निश्चितीं । तरी सत्संगती करावी ॥६९॥
उद्धवा तूं निष्पाप निश्चितीं । तरी सत्संगती करावी ॥६९॥
सत्संगति धरली तर, निंद्य असतात तेसुद्धा वंद्य होतात. उद्धवा ! तूं खरोखर निष्पाप आहेस, याकरितां तूं सत्संगति कर. ६९.
सोनें साडेपंधरें चोखडें । त्यासी रत्नाची संगती जोडे ।
तैं अधिकाधिक मोल चढे । मुकुटीं चढे महेशा ॥७०॥
तैं अधिकाधिक मोल चढे । मुकुटीं चढे महेशा ॥७०॥
सोनें आधींच शुद्ध साडेपंधराच्या दराचे सर्वोत्कृष्ट असलें, आणि त्याला रत्नाची संगति घडली (त्याच्या कोंदणांत रत्न बसविलें), तर ते अधिकाधिकच मोलाला चढते व राजाच्या मुगुटावर जाऊन बसते ७०.
तैंषीं पुण्य पुरुषा सत्संगती । जाहल्या अनंत सुख पावती ।
सुरवर त्यांतें वंदिती । शिवादि येती भेटीसी ॥७१॥
सुरवर त्यांतें वंदिती । शिवादि येती भेटीसी ॥७१॥
त्याप्रमाणें पुण्याच्या बळानें पुरुषाला सत्संगति प्राप्त झाली असतां असे पुरुष अनंत सुखें भोगतात, देवाधिदेव त्यांना वंदन करतात, आणि शंकर इत्यादिकही त्यांच्या भेटीला येतात ७१.
यमधर्म पायां लागती । तीर्थें पायवणी मागती ।
भावें धरिल्या सत्संगती । एवढी प्राप्ती पुरुषासी ॥७२॥
भावें धरिल्या सत्संगती । एवढी प्राप्ती पुरुषासी ॥७२॥
यमधर्म त्यांच्या चरणीं लागतात, व तीर्थें त्यांचे चरणतीर्थ मागतात. भक्तिभावानें सत्संगति धरली असतां पुरुषाला एवढा लाभ होतो ७२.
दैत्य राक्षस स्त्री शूद्र पाहीं । अंत्यज तरले म्हणसी कायी ।
त्या त्या युगाच्या ते ते ठायीं । बहुसाल पाहीं उद्धरिले ॥७३॥
त्या त्या युगाच्या ते ते ठायीं । बहुसाल पाहीं उद्धरिले ॥७३॥
दैत्य, राक्षस, स्त्रिया, शूद्र व अंत्यज तरले एवढेंच काय म्हणतोस ? अरे, त्या त्या युगांत त्या त्या ठिकाणीं आणखीही कित्येकांचा उद्धार झालेला आहे ७३.
बहवो मत्पदं प्राप्तास्त्वाष्ट्रकायाधवादयः ।
वृषपर्वा बलिर्बाणो मयश्चाथ विभीषणः ॥ ५ ॥
सुग्रीवो हनुमानृक्षो गजो गृध्रो वणिक्पथः ।
व्याधः कुब्जा व्रजे गोप्यो यज्ञपत्‍न्यस्तथापरे ॥ ६ ॥
वृषपर्वा बलिर्बाणो मयश्चाथ विभीषणः ॥ ५ ॥
सुग्रीवो हनुमानृक्षो गजो गृध्रो वणिक्पथः ।
व्याधः कुब्जा व्रजे गोप्यो यज्ञपत्‍न्यस्तथापरे ॥ ६ ॥
[श्लोक ५-६] वृत्रासुर, प्रह्लाद, वृषपर्वा, बली, बाणासूर, मयदानव, बिभीषण, सुग्रीव, हनुमान, जांबवान, गजेंद्र, जटायू, तुलाधार वैश्य, धर्मव्याध, कुब्जा, व्रजातील गोपी, यज्ञपत्‍न्या आणि इतर अनेकजणसुद्धा सत्संगाच्या प्रभावानेच मला प्राप्त करू शकले. (५-६)
वृत्रासुर गाइजे वेदीं । जो इंद्रासी मिसळला युद्धीं ।
युद्धींही अविरुद्ध बुद्धी । माझे निजपदीं पावला ॥७४॥
युद्धींही अविरुद्ध बुद्धी । माझे निजपदीं पावला ॥७४॥
जो वृत्रासुर इंद्राशी युद्ध करीत होता, त्याचे वर्णन वेदांनीसुद्धा केलेले आहे. युद्धांत देखील त्याची बुद्धि विषमभावरहित होती म्हणून तो माझ्या पदाला येऊन पोचला ७४.
ऐकतां नारदाच्या गोठी । गर्भींच मजसी घातली मिठी ।
जो जन्मला कयाधूच्या पोटीं । भक्तजगजेठी प्रह्‍लादु ॥७५॥
जो जन्मला कयाधूच्या पोटीं । भक्तजगजेठी प्रह्‍लादु ॥७५॥
नारदाच्या गोष्टी ऐकतांच ज्यानें गर्भातच मला मिठी घातली, तो भक्तराजशिरोमणि प्रल्हाद कयाधूच्या पोटी जन्मास आला होता ७५.
वृषपर्वा दैत्य उद्‍भटू । माझे पदीं झाला प्रविष्टू ।
बळीच्या द्वारी मी खुजटू । झालों बटू भिकेसी ॥७६॥
बळीच्या द्वारी मी खुजटू । झालों बटू भिकेसी ॥७६॥
महापराक्रमी वृषपर्वा दैत्य माझ्या पदामध्यें लीन झाला. बळीच्या दारांत भिक्षा मागण्याकरितां मी बटु वामन झालों ७६.
छळें करितां बळिबंधन । छळितां मी छळिलों जाण ।
अंगा आलें द्वारपाळपण । बळीआधीन मी झालों ॥७७॥
अंगा आलें द्वारपाळपण । बळीआधीन मी झालों ॥७७॥
कपटानें बळीला बद्ध केले असतां माझा छळणाराचाच उलट छळ झाला. माझ्याकडेच द्वारपाळाचे काम आले, आणि मीच बळीचा ताबेदार झालों ७७.
त्या बळीचा पुत्र बाणासुर । शिववरें मातला थोर ।
माझे पुत्राचा चोरिला पुत्र । दोहींचा हेर नारदू ॥७८॥
माझे पुत्राचा चोरिला पुत्र । दोहींचा हेर नारदू ॥७८॥
त्या बळीचा पुत्र बाणासुर, तो शिवाच्या वरप्रसादानें फार मत्त झाला होता. त्यानें माझ्या मुलाचाच मुलगा (प्रद्युम्नाचा पुत्र अनिरुद्ध ) चोरून नेला ! आणि त्यांत दोघांचा हेर नारद ! ७८.
तो म्यां साधूनि धरिला चोरू । बाणीं केला अतिजर्जरू ।
छेदिला सहस्र भुजांचा भारू । शिव जीवें मारूं नेदीच ॥७९॥
छेदिला सहस्र भुजांचा भारू । शिव जीवें मारूं नेदीच ॥७९॥
तो चोर बाणासुर मी युक्तीनें धरला आणि बाणानें अत्यंत जर्जर केला. त्याच्या सहस्रभुजांचा भार तोडून टाकला. शंकरानें मध्यें येऊन त्याला जिवानिशी मात्र मारू दिले नाहीं ७९.
तो म्हणे हा भक्तपुत्र झणीं मारीं । मजही बळीची भीड भारी ।
अखंड मी असें त्याच्या द्वारी । यालागीं उद्धरीं बाणातें ॥८०॥
अखंड मी असें त्याच्या द्वारी । यालागीं उद्धरीं बाणातें ॥८०॥
तो म्हणाला, "आपल्या भक्ताचा पुत्र मारशील हो !" मलाही बळीची मोठी भीड पडली म्हणून मी अखंड त्याच्या द्वारांत असतो, ह्यासाठी बाणालाही मी उद्धरिलें ८०.
मग संबोखावया शिवातें । बाण आपुले निजहस्तें ।
ऐक्यें शिवपदीं स्थापिलें त्यातें । कल्याणातें पावला ॥८१॥
ऐक्यें शिवपदीं स्थापिलें त्यातें । कल्याणातें पावला ॥८१॥
मग शंकराला संतुष्ट करण्यासाठी मी आपल्या हातानें बाणाला स्वस्वरूपाला पोचवून शिवपदावर स्थापन केलें; तेव्हां तो सुख पावला ८१.
खांडववन अग्नीसी । अर्जुनें दीधलें खावयासी ।
तेथें जळतां मयासुरासी । म्यांचि तयासी उद्धरिलें ॥८२॥
तेथें जळतां मयासुरासी । म्यांचि तयासी उद्धरिलें ॥८२॥
अर्जुनानें खांडववन अग्नीला खावयास दिले, त्यांत मयासुर जळूं लागला असतां त्याला मीच उद्धरले ८२.
राक्षसकुळीं जन्मला जाण । शत्रूचा बंधू बिभीषण ।
माझ्या ठायीं अनन्यशरण । जीवप्राण तो माझा ॥८३॥
माझ्या ठायीं अनन्यशरण । जीवप्राण तो माझा ॥८३॥
केवळ शत्रूचा भाऊ बिभीषण हा राक्षसांच्या कुळांत जन्मला होता. तो मला अनन्यभावानें शरण आल्यामुळें तो माझा केवळ जीवप्राण झाला ८३.
सुग्रीव हनुमंत जांबवंतू । यांचा पवाडा विख्यातू ।
जटायू उद्धरिला वनांतू । जो रावणें खस्तू केला होता ॥८४॥
जटायू उद्धरिला वनांतू । जो रावणें खस्तू केला होता ॥८४॥
सुग्रीव, मारुति व जांबुवंत ह्यांचे थोर पराक्रम प्रसिद्धच आहेत. रावणानें वनामध्यें जटायूला छिन्नभिन्न करून टाकला होता, तो मी उद्धरिला ८४.
गज सरोवरीं ग्रहग्रस्त । स्त्रियांपुत्रीं सांडिलाजीत ।
तो अंतकाळीं मातें स्मरत । आर्तभूत अतिस्तवनें ॥८५॥
तो अंतकाळीं मातें स्मरत । आर्तभूत अतिस्तवनें ॥८५॥
गजेंद्र सरोवरामध्यें नक्रानें ग्रासला होता, त्याच्या बायकांमुलांनीही त्याला तसाच सोडून दिला, तेव्हां अंतकाळी दीनवाणीनें स्तवन करून तो माझें स्मरण करूं लागला ८५.
सांडूनि समस्तांची आस । पाहोनि वैकुंठाची वास ।
राजीव उचलूनि राजस । पाव परेश म्हणे वेगीं ॥८६॥
राजीव उचलूनि राजस । पाव परेश म्हणे वेगीं ॥८६॥
त्यानें सर्वांची आशा सोडून देऊन वैकुंठाच्या मार्गाकडे पाहून एक सुंदर कमल उचलून 'हे परमेश्वरा ! अत्यंत त्वरेनें ये' असें म्हणाला ८६.
त्या गजेंद्राचे तांतडी । वैकुंठींहूनि लवडसवडी ।
म्यां गरुडापुढें घालोनि उडी । बंधन तोडीं गजाचे ॥८७॥
म्यां गरुडापुढें घालोनि उडी । बंधन तोडीं गजाचे ॥८७॥
त्या गजेंद्राची ती उत्कंठा पाहून वैकुंठाहून लगबगीनें मी गरुडाच्याही पुढे उडी टाकून त्या हत्तीचे बंधन तोडले ८७.
त्यासी पशुयोनीं जन्म होतें । परी तो अंतीं स्मरला मातें ।
पावला माझ्या निजधामातें । गाइजे त्यातें पुराणीं ॥८८॥
पावला माझ्या निजधामातें । गाइजे त्यातें पुराणीं ॥८८॥
खरोखर त्याचा जन्म पशुयोनींत झालेला होता, पण अंतकाली त्यानें माझें स्मरण केले, म्हणून तो माझ्या निजधामाला आला. याकरितांच पुराणांनी त्याचे गुणगायन केले आहे ८८.
वैश्य तुळाधार वाणी । सत्य वाचा सत्य जोखणी ।
सत्यें पावला मजलागुनी । सत्यतोलणी त्याचें नांव ॥८९॥
सत्यें पावला मजलागुनी । सत्यतोलणी त्याचें नांव ॥८९॥
तराजूत वजन करून जिन्नस विकणारा एक वैश्य वाणी होता. तो सत्य बोले, आणि विकावयाचे जिन्नस खरेपणानें वजन करी. तो सत्यव्रतानेच मला पावला, म्हणून त्याचे नांव 'सत्यतोलणी' असें पडले होते ८९.
अंत्यजांमाजीं धर्मव्याध । माझें पावला निजपद ।
जराव्याध गा प्रसिद्ध । करोनि अपराध उद्धरिला ॥९०॥
जराव्याध गा प्रसिद्ध । करोनि अपराध उद्धरिला ॥९०॥
अंत्यजांमध्यें धर्मव्याध हाही माझ्या निजपदाला आला. जराव्याध तर प्रसिद्धच आहे. त्यानें अपराध केला असूनही मी त्याचा उद्धार केला ९०.
चरणीं विंधोनियां बाण । घायें घेतला कृष्णाचा प्राण ।
तो परीक्षिति जराव्याध जाण । कृष्णें आपण तारिला ॥९१॥
तो परीक्षिति जराव्याध जाण । कृष्णें आपण तारिला ॥९१॥
पायावर बाण मारून त्या आघातानेच कृष्णाचा प्राण घेतला; हे परीक्षिती ! तोच जराव्याध होय. त्याला कृष्णानें आपण होऊन उद्धरिलें ९१.
कौलिकांमाजीं गुहक देख । आला श्रीरामासंमुख ।
कर्म निरसलें निःशेख । निजधाम देख पावला ॥९२॥
कर्म निरसलें निःशेख । निजधाम देख पावला ॥९२॥
कोळ्यांमध्यें गुहक पहा ! तो रामाच्या समोर आला तोंच त्याचे संपूर्ण कर्म नाश पावले व तो निजधामाला गेला ९२.
कुब्जा तीं ठायीं वांकुडी । नीट निजभावें चोखडी ।
तिच्या चंदनाची शुद्ध गोडी । अति आवडी मजलागीं ॥९३॥
तिच्या चंदनाची शुद्ध गोडी । अति आवडी मजलागीं ॥९३॥
कुब्जा तर तीन ठिकाणीं वांकडी होती. पण भक्तिभावानें मात्र ती सरळ व शुद्ध होती. तिच्या चंदनाची पवित्र गोडी काय सांगावी ? त्याची मला फारच आवड असे ९३.
तिणें चर्चूनियां चंदन । मन केलें मदर्पण ।
मी झालों तिजआधीन । निजधाम ते जाण पावली ॥९४॥
मी झालों तिजआधीन । निजधाम ते जाण पावली ॥९४॥
तिनें मला चंदनाचें विलेपन केले व मन मला अर्पण केले म्हणून मी तिच्या आधीन झालो. ती निजधामाला गेली ९४.
गोकुळींचिया गोपिका । संसारासी होऊनि विमुखा ।
तनमनप्राणें मजलागीं देखा । भाळोनि निजसुखा पावल्या ॥९५॥
तनमनप्राणें मजलागीं देखा । भाळोनि निजसुखा पावल्या ॥९५॥
हे पहा ! गोकुळांतील गोपिका संसारापासून परावृत्त होऊन शरीर, मन व प्राण यांनी मला भाळल्यामुळें त्याही आत्मसुख पावल्या ९५.
माझी गोपिकांसी परम आवडी । कीं मजचि गोपिकांची गोडी ।
पाहतां यांचे समान पाडीं । जाहलीं बापुडीं साधनें ॥९६॥
पाहतां यांचे समान पाडीं । जाहलीं बापुडीं साधनें ॥९६॥
गोपिकांना माझी फार आवड होती, किंवा मलाच गोपिकांची आवड होती असें म्हण. पण आम्हां उभयतांच्या त्या आवडीच्या बरोबरीची योग्यता प्राप्त करून घेतांघेतां सर्व साधनें दुर्बळ झाली ९६.
सांडूनि संसाराची चाड । न धरूनि पतिपुत्रांची भीड ।
यज्ञपत्‍न्यांसी माझें कोड । भावार्थें दृढ भाविकां ॥९७॥
यज्ञपत्‍न्यांसी माझें कोड । भावार्थें दृढ भाविकां ॥९७॥
संसाराची गोडी सोडून देऊन पतीची किंवा पुत्रांचीही भीड न धरितां यज्ञप‍त्‍न्यांना माझीच फार आवड उत्पन्न झाली. भाविकांना भावार्थामुळें परमेश्वरावर अशीच दृढ श्रद्धा असते ९७
तिंहीं मज अर्पोनियां अन्न । माझें निजधाम पावल्या जाण ।
मज न पावतीच ते ब्राह्मण । जयांसी कर्माभिमान कर्माचा ॥९८॥
मज न पावतीच ते ब्राह्मण । जयांसी कर्माभिमान कर्माचा ॥९८॥
त्यांनी मला अन्न समर्पण करून त्या माझें निजधाम पावल्या. परंतु ज्यांना कर्माचा अभिमान होता, ते ब्राह्मण मात्र मला पोंचले नाहीत ९८.
एक ब्राह्मण अतिशास्त्रबळें । पत्‍नीसी येवूं नेदी मजजवळें ।
तुम्ही वेदशास्त्रांसी वेगळे । गोरक्ष गोंवळे केवीं पूजा ॥९९॥
तुम्ही वेदशास्त्रांसी वेगळे । गोरक्ष गोंवळे केवीं पूजा ॥९९॥
एक ब्राह्मण आपल्या मोठ्या शास्त्राभिमानाच्या बळानें आपल्या स्त्रीला माझ्याजवळ येऊ देईना. तो लोकांना म्हणे की, तुम्ही वेदशास्त्रापासून भ्रष्ट झाला आहां. गुराख्याची आणि गवळ्यांची पूजा काय म्हणून करतां ? ९९.
येरी समस्तां जातां देखोन । तिचें मजलागीं तळमळी मन ।
अतिकर्मठ तो ब्राह्मण कठिण । अवरोधूनि राखिली ॥१००॥
अतिकर्मठ तो ब्राह्मण कठिण । अवरोधूनि राखिली ॥१००॥
ती स्त्री बाकीच्या सर्व स्त्रिया जात असलेल्या पाहून तिचें मन माझ्यासाठी तळमळू लागले, पण तो ब्राह्मण मोठा कर्मठ असून कठोर अंत:करणाचा होता. त्यानें तिला अडवून धरले १००.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...