मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ ओव्या २०१ ते ३००
सत्त्वादिका ज्या गुणशक्ती । आवरूनि निजकाळगती ।
समत्वा आणिल्या स्थिती । निजप्रकृतीमाझारीं ॥१॥
सत्त्वादिक ज्या गुणशक्ति आहेत, त्यांना आत्मकालगतीने आवरून धरून आत्मप्रकृतीमध्येच समत्वाला आणून ठेवल्या आहेत १
तेहि प्रकृती उपरमोनी । राहिली असे निर्गुणस्थानीं ।
जेवीं वट बीजीं सामावोनि । केवळपणीं राहिला ॥२॥
जेवीं वट बीजीं सामावोनि । केवळपणीं राहिला ॥२॥
पण ती प्रकृतिही उपरम पावून निर्गुणाच्या ठिकाणी राहिली आहे. ज्याप्रमाणे वडाचे झाड आपल्या बीजांत सामावून केवलपणाने राहते २.
तैसा उपाधि गिळूनि सकळ । निरुपाधिक केवळ ।
जेवीं काढिलिया मंदराचळ । राहे निश्चळ क्षीराब्धी ॥३॥
जेवीं काढिलिया मंदराचळ । राहे निश्चळ क्षीराब्धी ॥३॥
त्याप्रमाणे सर्व उपाधींना गिळून ब्रह्म केवळ निरुपाधिक स्वरूपानें राहते. ज्याप्रमाणे मंदराचल काढून घेतला असता, क्षीरसागर निश्चल राहतो ३.
नाना अलंकार ठसे । घातलिया जेवीं मुसे ।
पूर्वरूप सोनें जैसें । होय तैसें केवळ ॥४॥
पूर्वरूप सोनें जैसें । होय तैसें केवळ ॥४॥
किंवा निरनिराळ्या आकाराचे दागिने मुशीत घातले असतां मूळचे जसे सोने असते, तसेंच तें हुबेहुब होते ४.
नाना नक्षत्रावलोकु । निजतेजें लोपी अर्कु ।
तैसा उपाधि गिळूनि एकु । निरुपाधिकु उरलासे ॥५॥
तैसा उपाधि गिळूनि एकु । निरुपाधिकु उरलासे ॥५॥
किंवा आकाशांत दिसणारी नक्षत्रे सूर्य ज्याप्रमाणे आपल्या तेजाने लोपवून टाकतो; त्याप्रमाणे मायेनें आकारास आणलेली सर्व सृष्टि गिळून टाकून निरुपाधिक असा एक परमात्माच राहतो ५.
हो कां ग्रीष्माच्या अंतीं । बीजें लीन होतीं क्षितीं ।
तैशी लीन होऊनि प्रकृति । केवळ सुखमूर्ती उरलासे ॥६॥
तैशी लीन होऊनि प्रकृति । केवळ सुखमूर्ती उरलासे ॥६॥
किंवा ग्रीष्म ऋतूच्या अखेरीला सर्व प्रकारची बीजें पृथ्वीत लीन होऊन असतात; त्याप्रमाणे प्रकृति त्याच्यामध्ये लीन होऊन तो केवळ सुखस्वरूपाने बाकी राहतो ६.
ऐसा निरुपाधिक केवळ । सुखस्वरूपानंदकल्लोळ ।
चिन्मात्रतेजें बहळ । नित्यनिर्मळ सदंशें ॥७॥
चिन्मात्रतेजें बहळ । नित्यनिर्मळ सदंशें ॥७॥
असा केवळ निरुपाधिक, सुखस्वरूपानंदाचा कल्लोळ, चिन्मात्र तेजानें तेजःपुंज, आणि सद्-अंशामुळे निरंतर निर्मळ ७.
तेणें ज्ञानस्वरूपें अनंतें । सृजनकाळ अवस्थेतें ।
सृजिता झाला सृष्टीतें । तेंही निरुतें अवधारीं ॥८॥
सृजिता झाला सृष्टीतें । तेंही निरुतें अवधारीं ॥८॥
त्या ज्ञानस्वरूप अनंतानें उत्पत्तिकाळी सृष्टि कशी निर्माण केली, तेही नीट श्रवण कर ८.
केवलात्मानुभावेन स्वमायां त्रिगुणात्मिकाम् ।
सङ्क्षोभयन्सृजत्यादौ तया सूत्रमरिन्दम ॥ १९ ॥
तामाहुस्त्रिगुणव्यक्तिं सृजन्तीं विश्वतोमुखम् ।
यस्मिन्प्रोतमिदं विश्वं येन संसरते पुमान् ॥ २० ॥
सङ्क्षोभयन्सृजत्यादौ तया सूत्रमरिन्दम ॥ १९ ॥
तामाहुस्त्रिगुणव्यक्तिं सृजन्तीं विश्वतोमुखम् ।
यस्मिन्प्रोतमिदं विश्वं येन संसरते पुमान् ॥ २० ॥
[श्लोक १९-२०] केवळ आपल्या सामर्थ्यानेच ते आपल्या त्रिगुणात्मक मायेमध्ये क्षोभ उत्पन्न करतात हे शत्रुसूदना ! त्या मायेद्वारे ते सर्वप्रथम सूत्राची क्रियाशक्तिप्रधान महत्‌तत्त्वाची निर्मिती करतात. हे सूत्रच तीन गुणांचे कार्य आहे तेच सार्‍या विश्वाची अहंकारद्वारा निर्मिती करते त्यामध्ये हे सगळे विश्व आतबाहेर व्यापलेले आहे त्याच्यामुळेच मनुष्य जन्ममृत्यूचक्रात फिरत राहातो. (१९-२०)
तेणें निजात्मकाळसत्तें । अवलोकिलें निजमायेतें ।
ते क्षोभोनियां तेथें । निजसूत्रातें उपजवी ॥९॥
ते क्षोभोनियां तेथें । निजसूत्रातें उपजवी ॥९॥
त्याने आपल्या काळसत्तेने आपल्या मायेकडे पाहिले, तेव्हा ती क्षुब्ध होऊन तिने निजसूत्र म्ह० वायुरूप सूत्रात्म्याला उत्पन्न केले ९,
तेचि बोलिली 'क्रियाशक्ती' । करिती झाली त्रिगुणव्यक्ती ।
अहंकारद्वारा सृतिजी । जग‍उत्पत्तीतें मूळ ॥२१०॥
अहंकारद्वारा सृतिजी । जग‍उत्पत्तीतें मूळ ॥२१०॥
त्यालाच 'क्रियाशक्ति' असे म्हणतात. त्याच क्रियाशक्तीने तीन गुण व्यक्त केले, आणि अहंकाराच्या द्वाराने जगाच्या उत्पत्तीचे मूळ निर्माण केले २१०.
तेथें गुणागुणविभाग । सुर नर आणि पन्नग ।
अध ऊर्ध्व मध्यभाग । रचिलें जग तत्काल ॥११॥
अध ऊर्ध्व मध्यभाग । रचिलें जग तत्काल ॥११॥
तेव्हां गुणागुणाच्या विभागाप्रमाणे देव, मनुष्य आणि नाग उत्पन्न होऊन, 'अध' म्ह. पाताल लोक, 'ऊर्ध्व ' म्ह. स्वर्गलोक, व 'मध्य ' म्ह. मृत्युलोक ह्याप्रमाणे तत्काल त्रिभुवनाची रचना झाली ११.
ब्रह्मांडीं सूत्र जाण । पिंडू वर्तवी प्राण ।
पिंडब्रह्मांडविंदान । कर्त्री जाण 'क्रियाशक्ति' ॥१२॥
पिंडब्रह्मांडविंदान । कर्त्री जाण 'क्रियाशक्ति' ॥१२॥
ब्रह्मांडांतील तेच वायुरूप सूत्र प्राणरूपाने पिंडाला वागवू लागले. पिंडाची आणि ब्रह्मांडांची रचना करणारी तीच 'क्रियाशक्ति' होय असें तूं समज १२.
जीव करावया संसारी । षड्विकार वाढवी शरीरीं ।
षडूर्मी त्यामाझारीं । जीव संसारीं संचरवी ॥१३॥
षडूर्मी त्यामाझारीं । जीव संसारीं संचरवी ॥१३॥
जीवाला संसारी करण्याकरितांच हिने शरीरामध्ये षड्विकार ( उपजणे, असणे, वाढणे, परिणाम पावणे, क्षीण होणे व नाश पावणे) ह्यांचा फैलाव केला. तशाच सहा उर्मी म्ह. जन्म-मरण-क्षुधा-तृषा-शोक-मोह उत्पन्न केले १३.
एवढी संसार‍उत्पत्ती । करावया इची व्युत्पत्ती ।
यालागीं नांवें 'क्रियाशक्ती' । सांख्यसंमतीं बोलिजे ॥१४॥
यालागीं नांवें 'क्रियाशक्ती' । सांख्यसंमतीं बोलिजे ॥१४॥
ह्याप्रमाणे संसाराची वाढ करण्याकरितांच हिचा खटाटोप आहे. म्हणूनच सांख्यशास्त्रांत हिचा 'क्रियाशक्ति' या नावाने उल्लेख केला आहे १४.
या क्रियाशक्तिसूत्राचे ठायीं । जग ओतिलें असे पाहीं ।
आडवेतिडवे ठायींचे ठायीं । गोंवून लवलाहीं वाढत ॥१५॥
आडवेतिडवे ठायींचे ठायीं । गोंवून लवलाहीं वाढत ॥१५॥
ह्या क्रियाशक्तीच्या सूत्रामध्येंच हें सर्व जग ओतलेले आहे. ते वाकडेतिकडे जसें असेल तसेंच जेथल्या तेथे त्यांत गुंतून वाढीस लागते १५.
दृढबंध देहाभिमाना । देऊन संसारी करी जना ।
उपजवी अनिवार वासना । योनीं नाना जन्मवी ॥१६॥
उपजवी अनिवार वासना । योनीं नाना जन्मवी ॥१६॥
ती क्रियाशक्तिच देहाभिमानाची घट्ट गांठ मारून जनाला संसारी करून सोडते. आणि अनिवार वासना उत्पन्न करून अनेक प्रकारच्या योनीमध्ये जन्मास घालते १६.
पित्याचेनि रेतमेळें । रजस्वलेचेनि रुधिरबळें ।
उकडतां जठराग्निज्वाळें । बहुकाळें गोठलें ॥१७॥
उकडतां जठराग्निज्वाळें । बहुकाळें गोठलें ॥१७॥
पित्याच्या रेतामध्ये मातेच्या रुधिराचे मिश्रण होऊन तें मिश्रण बराच कालपर्यंत जठराग्नीच्या ज्वालेमध्ये उकडलें म्हणजे गोठलें जाते १७.
तेथ निघाले अवयवांकुर । करचरणादिक लहान थोर ।
देह झाला जी साकार । तरी अपार यातना ॥१८॥
देह झाला जी साकार । तरी अपार यातना ॥१८॥
तेथे मग त्याला अवयवरूपी लहान मोठे अंकुर फुटून हस्तपादादि अवयव तयार होतात. आणि मग देहाला आकार येतो. तरी सुद्धा यातना चुकत नाहीत. त्या अपार असतात. १८.
जठरीं गर्भाची उकडतां उंडी । नाना दुःखांची होय पेंडी ।
रिघे विष्ठा कृमी नाकींतोंडी । तेणें मस्तक झाडी पुरे पुरे ॥१९॥
रिघे विष्ठा कृमी नाकींतोंडी । तेणें मस्तक झाडी पुरे पुरे ॥१९॥
पोटामध्ये गर्भाची उंडी म्ह. गोळा उकडत असतांना अनेक प्रकारची दुःखें येऊन आदळतात. नाकातोंडामध्ये विष्टा, जंत वगैरे शिरत असल्यामुळे पुरे पुरे म्हणून मस्तक झाडू लागतो १९.
थोर गर्भींची वेदना । आठवितां थरकांपु मना ।
भगद्वारें जन्म जाणा । परम यातना जीवासी ॥२२०॥
भगद्वारें जन्म जाणा । परम यातना जीवासी ॥२२०॥
गर्भातील वेदना मोठी भयंकर असते. त्याची आठवण होतांच मनाचा थरकाप होतो. योनीच्या द्वाराने जन्म होतो, त्या वेळेसही जिवाला अतिशय यातना होतात २२०.
ऐसें जन्मवूनि जनीं । घाली स्वर्गाच्या बंदीखानीं ।
कां पचती अधःपतनीं । देहाभिमानेंकरूनियां ॥२१॥
कां पचती अधःपतनीं । देहाभिमानेंकरूनियां ॥२१॥
अशा प्रकारे माया जगांत जन्म देऊन कधी स्वर्गाच्या बंदिखान्यांत घालते, किंवा देहाभिमानाने नरकामध्ये कुचंबत ठेवते ! २१.
ऐसी सुखदुःखांची कडी । घालोनि त्रिगुणीं दृढ बेडी ।
भोगवी दुःखांच्या कोडी । तरी न सोडी अविद्या ॥२२॥
भोगवी दुःखांच्या कोडी । तरी न सोडी अविद्या ॥२२॥
अशा प्रकारें सुखदुःखांच्या कड्यांनी बनविलेली त्रिगुणाची घट्ट बेडी ठोकून दुःखांच्या राशी भोगावयास लावते, तरी अविद्या सोडीत नाहींच २२.
हा थोर मायेचा खटाटोपु । राया तुज नाहीं भयकंपु ।
तुवां दृढ धरोनि अनुतापु । अभिमानदर्पु छेदिला ॥२३॥
तुवां दृढ धरोनि अनुतापु । अभिमानदर्पु छेदिला ॥२३॥
हा मायेचा खटाटोप महाभयंकर आहे. पण राजा ! तुला मात्र त्याच्यापासून भय नाही. कारण, तूं दृढतर अनुताप धारण करून अभिमान व दर्प अगदी छेदन करून टाकला आहेस २३.
तुझी पालटली दिसे स्थिती । हृदयीं प्रगटली चिच्छक्ती ।
मावळली अविद्येची राती । बोधगभस्ति उगवला ॥२४॥
मावळली अविद्येची राती । बोधगभस्ति उगवला ॥२४॥
तुझी स्थितिच पालटलेली दिसत आहे. तुझ्या हृदयांत चिच्छक्ति प्रगट होऊन अविद्येची रात्र संपून ज्ञानरूप सूर्याचा उदय झाला आहे २४.
जेथ छेदिला अभिमान । तेथें कामादि वैरी निमाले जाण ।
जेवीं शिर छेदिल्या करचरण । सहजें जाण निमाले ॥२५॥
जेवीं शिर छेदिल्या करचरण । सहजें जाण निमाले ॥२५॥
जेथे अभिमानच छाटला जातो, तेथे कामादिक शत्रुही नाश पावतातच. ज्याप्रमाणे शिरच्छेद केला की, हातपाय आपोआपच नाश पावतात २५.
यापरी तूं 'अरिमर्दन' । बोलिलों तें सत्य जाण ।
ऐकोनि अवधूतवचन । सुखसंपन्न नृप झाला ॥२६॥
ऐकोनि अवधूतवचन । सुखसंपन्न नृप झाला ॥२६॥
याप्रमाणे मी तुला 'अरिमर्दन' असें जे म्हटले ते अगदी बरोबर आहे. हे अवधूताचे भाषण ऐकून राजाला फार संतोष झाला २६.
म्हणे धन्य धन्य मी सनाथ । मस्तकीं ठेविला हस्त ।
प्रेमें वोसंडला अवधूत । हृदयीं हृदयांत आलिंगी ॥२७॥
प्रेमें वोसंडला अवधूत । हृदयीं हृदयांत आलिंगी ॥२७॥
अवधूतालाही प्रेमाचा गहिवर दाटून आला, आणि त्याने राजाच्या मस्तकावर हात ठेवून हृदयाशी धरून आलिंगन दिले. तेव्हां राजाला मोठी धन्यता वाटली २७.
दोघां निजात्मबोधें जाहली भेटी । यालागीं खेवा पडली मिठी ।
तेणें आनंदें वोसंडे सृष्टी । सभाग्यां भेटी सद्‍गुरूसी ॥२८॥
तेणें आनंदें वोसंडे सृष्टी । सभाग्यां भेटी सद्‍गुरूसी ॥२८॥
निजात्मबोधाने दोघांचे तादात्म्य झाले, त्यामुळे मिठी घट्ट पडली. त्यांचा आनंद विश्वांत मावेनासा झाला. खऱ्या भाग्यवंतालाच ह्याप्रमाणे सद्गुरूची भेट होत असते २८.
बालका कीजेति सोहळे । तेणें निवती जननीचे डोळे ।
शिष्यासी निजबोधु आकळे । ते सुखसोहळे सद्‍गुरूसी ॥२९॥
शिष्यासी निजबोधु आकळे । ते सुखसोहळे सद्‍गुरूसी ॥२९॥
मुलाचे कौतुक केलेले पाहून आईचे डोळे तृप्त होतात, त्याप्रमाणे शिष्याला आत्मबोध झाला की सद्गुरूलाही अत्यानंद होतो २९.
करितां दोघांसी संवादु । वोसंडला परमानंदु ।
पुढील कथेचा संवादु । अतिविशदु सांगत ॥२३०॥
पुढील कथेचा संवादु । अतिविशदु सांगत ॥२३०॥
याप्रमाणे उभयतांचा संवाद चालला असतां परमानंद भरून वाहू लागला. त्या आनंदाच्या भरांत पुढील कथेचा संवाद अवधूत अधिकच स्पष्ट करून सांगू लागला २३०.
यथोर्णनाभिर्हृदयाद् ऊर्णां सन्तत्य वक्त्रतः ।
तया विहृत्य भूयस्तां ग्रसत्येवं महेश्वरः ॥ २१ ॥
तया विहृत्य भूयस्तां ग्रसत्येवं महेश्वरः ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] ज्याप्रमाणे कोळीकीटक आपल्या हृदयातून तोंडाच्याद्वारे तंतू बाहेर काढून जाळे पसरतो, त्यातच विहार करतो आणि पुन्हा ते गिळून टाकतो, त्याप्रमाणे परमेश्वरसुद्धा आपल्यापासूनच या जगाची उत्पत्ती करतात, जीवरूपाने त्यामध्ये विहार करतात आणि पुन्हा ते आपल्यातच लीन करून घेतात. (विश्व आणि ब्रह्म एकरूप आहे, हे कोळ्याच्या जाळ्याच्या दृष्टान्ताने स्पष्ट केले आहे). (२१)
'ऊर्णनाभि' म्हणजे कांतिणी । हृदयतंतु मुखेंकरूनी ।
विस्तारी बाहेर काढूनी । निजगुणीं स्वभावे ॥३१॥
विस्तारी बाहेर काढूनी । निजगुणीं स्वभावे ॥३१॥
'ऊर्णनाभि' म्हणजे कोळी किंवा कांतीण. हा कोळी आपल्या अंगस्वभावाप्रमाणे आपल्या पोटांतील तंतु तोडांतून बाहेर काढून त्याचे जाळें करतो ३१.
त्या विस्तारिल्या तंतूंवरी । तळीं आणि उपरी ।
आपणचि क्रीडा करी । नानापरी स्वलीला ॥३२॥
आपणचि क्रीडा करी । नानापरी स्वलीला ॥३२॥
आणि त्या पसरलेल्या तंतूंवर खाली आणि वरती आपणच आपल्या इच्छेप्रमाणे क्रीडा करीत असतो ३२.
तंतुविस्तारें खेळती लीला । प्रत्यक्ष देखतांचि डोळां ।
ग्रासूनि ने हृदयकमळा । अद्वैतकळा दाखवी ॥३३॥
ग्रासूनि ने हृदयकमळा । अद्वैतकळा दाखवी ॥३३॥
त्या तंतूंच्या जाळ्याने तो खेळता खेळतांच प्रत्यक्ष डोळ्यांदेखतच ते सारे तंतु खाऊन टाकून पोटांत भरतो आणि अद्वैतकळा दाखवितो ३३.
याचि रीतीं सर्वेश्वरु । एकला रची संसारु ।
अंतीं करूनि संहारु । उरे निर्विकारु निजात्मा ॥३४॥
अंतीं करूनि संहारु । उरे निर्विकारु निजात्मा ॥३४॥
याच रीतीने सर्वेश्वरही आपण एकटाच संसाराची रचना करून, अखेर त्या सर्वांचा संहार करून निर्विकार अशा आत्मस्वरूपानेच शिल्लक उरतो ३४.
या लक्षणाचा निर्धारु । धरूनि ऊर्णनाभी केला गुरु ।
आतां सारूप्यतेचा विचारु । पेशस्कारु गुरु म्यां केला ॥३५॥
आतां सारूप्यतेचा विचारु । पेशस्कारु गुरु म्यां केला ॥३५॥
ह्याच लक्षणाचा निर्धार धरून मी त्या ऊर्णनाभीला गुरु केले. आतां सारूप्यतेचा विचार करण्यासठी मी कुंभारणीला गुरु करून घेतले, (ती गोष्ट सांगतों ऐक) ३५.
यत्र यत्र मनो देही धारयेत्सकलं धिया ।
स्नेहाद् द्वेषाद् भयाद् वापि याति तत्तत्स्वरूपताम् ॥ २२ ॥
स्नेहाद् द्वेषाद् भयाद् वापि याति तत्तत्स्वरूपताम् ॥ २२ ॥
[श्लोक २२] जर एखादा स्नेहाने, द्वेषाने किंवा भीतीनेसुद्धा बुद्धिपूर्वक आपले मन एखाद्या ठिकाणी केंद्रित करील, तर त्याला त्या वस्तूचे स्वरूप प्राप्त होते. (२२)
काया वाचा आणि मन । पुरुषें एकाग्र करून ।
जे जे वस्तूचें करी ध्यान । तद्‌रूप जाण तो होय ॥३६॥
जे जे वस्तूचें करी ध्यान । तद्‌रूप जाण तो होय ॥३६॥
पुरुषाने काया, वाचा व मन एकाग्र करून ज्या ज्या वस्तूचें ध्यान करावे, त्या त्या वस्तूचे स्वरूप त्याला प्राप्त होत असते, असें तूं समज ३६.
स्नेहें द्वेषें अथवा भयें । दृढ ध्यान जेणें होय ।
तेणेंचि तद्‌रूपता लाहे । उभवूनि बाहे सांगतु ॥३७॥
तेणेंचि तद्‌रूपता लाहे । उभवूनि बाहे सांगतु ॥३७॥
स्नेहाने, द्वेषाने किंवा भयाने ज्या ज्या वस्तूचा दृढतर ध्यास लागून राहतो, त्या ध्यासानेच त्याला तद्‌रूपता प्राप्त होते, हे मी अगदी बाहु उभारून सांगतों ३७.
देह गेलिया तद्‌रूपता । होईल हें वचन वृथा ।
येणेंचि देहें येथ असतां । तद्‌रूपता पाविजे ॥३८॥
येणेंचि देहें येथ असतां । तद्‌रूपता पाविजे ॥३८॥
देह गेल्यानंतर तद्‌रूपता होईल, हें म्हणणें वृथा आहे. ह्याच देहाने आणि येथे असतांच तद्‌रूपता प्राप्त होते ३८.
कीटः पेशस्कृतं ध्यायन् कुड्यां तेन प्रवेशितः ।
याति तत्सात्मतां राजन् पूर्वरूपमसन्त्यजन् ॥ २३ ॥
याति तत्सात्मतां राजन् पूर्वरूपमसन्त्यजन् ॥ २३ ॥
[श्लोक २३] कुंभारमाशी एखाद्या किड्याला पकडून आणून त्याला भिंतीवरील मातीच्या घरात बंदिस्त करून टाकते बाहेरून वारंवार येऊन त्याला भूंभूं करून घाबरविते तिच्या भीतीने तिचेच चिंतन करीत करीत तो आपल्या पहिल्या शरीराचा त्याग न करताही तिच्यासारखाच होतो. (याप्रमाणे कोणत्याही प्रकारे का होईना, परमात्म्याचे सतत चिंतन केल्याने मनुष्यसुद्धा परमात्म्याला प्राप्त करतो, हे ज्ञान किड्याकडून घ्यावे). (२३)
भिगुरटी कीटकीतें धरी । कोंडी भिंतीमाजिले घरीं ।
ते मरणभयें ध्यान करी । निरंतरीं भ्रमरीचें ॥३९॥
ते मरणभयें ध्यान करी । निरंतरीं भ्रमरीचें ॥३९॥
भिंगुरटी म्हणजे कुंभारीण माशी ती एक आळी (कीड) धरून आणते, आणि तिला एका भिंतीशी बांधलेल्या घरट्यांत कोंडून ठेवते. त्यामुळे ती मरणाच्या भयाने त्या कुंभारणीचाच रात्रंदिवस ध्यास करीत राहाते ३९.
तेणें तीव्रध्यानें ती कीटी । होऊनि ठाके भिंगुरटी ।
गगनीं चढे उठाउठी । प्रत्यक्ष दृष्टीं देखिजे ॥२४०॥
गगनीं चढे उठाउठी । प्रत्यक्ष दृष्टीं देखिजे ॥२४०॥
त्या तिच्या तीव्र ध्यानानेच ती आळी स्वत: कुंभारीण बनते. आणि तत्काल आकाशात उडून जाते, हे आपण प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहातों २४०.
भिंगुरटी जड असंत । मूढ कीटी तिचें ध्यान करीत ।
तेणें तद्‌रूपता प्राप्त । तैसा भगवंत तंव नव्हे ॥४१॥
तेणें तद्‌रूपता प्राप्त । तैसा भगवंत तंव नव्हे ॥४१॥
कुंभारीण ही जड आणि क्षुद्रकीट; तिचे ध्यान करणारी आळीही जडमूड ; पण तिला सुद्धा तीव्र ध्यानाने कुंभारणीचे स्वरूप प्राप्त होते. पण भगवान् कांही तसा नाही ४१.
तो अजड चिद्‌रूप सुखदाता । ज्ञाता अधिकारी ध्यान करिता ।
तेथ तद्‌रूपता पावतां । विलंबू सर्वथा पैं नाहीं ॥४२॥
तेथ तद्‌रूपता पावतां । विलंबू सर्वथा पैं नाहीं ॥४२॥
तो अजड आहे; तो चिद्‌रूप आहे; तो सौख्यदाता आहे. त्याचे ध्यान करणाराही ज्ञाता व अधिकारी आहे ; अशाने ध्यान केले, तर तेथें तप होण्याला मुळींच विलंब लागावयाचा नाही ४२.
कीटकीस भ्रमरत्व जोडे । हें 'तीव्रध्यानें' न घडतें घडे ।
विचारितां दोन्ही मूढें । जड जडें वेधिलें ॥४३॥
विचारितां दोन्ही मूढें । जड जडें वेधिलें ॥४३॥
आळीला कुंभारणीचा आकार प्राप्त होतो; अर्थात् केवळ तीव्र ध्यानाने न घडणारी गोष्टसुद्धा घडून येते. विचार केला तर ती दोघेही अज्ञानच असतात; अर्थात् जडानेच जड वेधले जाते ४३.
भगवद्ध्यान नव्हे तैसें । ध्याता भगवद्‌रूपचि असे ।
ध्याने भ्रममात्र नासे । अनायासें तद्‌रूप ॥४४॥
ध्याने भ्रममात्र नासे । अनायासें तद्‌रूप ॥४४॥
भगवंताच्या ध्यानाची गोष्ट तशी नाही. कारण, ध्यान करणारा हा मूळचा भगवद्‌रूपच असतो; ध्यानाने 'मी देही' हा त्याचा भ्रम तेवढा नाहीसा होतो. त्यामुळे तो अनायासेंच तद्‌रूप होतो ४४.
येणें देहें याचि वृत्तीं । आपुली आपण न जाणे मुक्ती ।
नेघवे भगवत्पदप्राप्ती । तैं वृथा व्युत्पती नरदेहीं ॥ ४५ ॥
नेघवे भगवत्पदप्राप्ती । तैं वृथा व्युत्पती नरदेहीं ॥ ४५ ॥
ह्याच देहांत आणि ह्याच वृत्तीने आपली मुक्ति ज्याला कळत नाही, आणि भगवत्पदप्राप्ति करून घेववत नाही, तर नरदेहांतील विद्वत्ता व्यर्थ होय ४५.
वृथा त्याचें ज्ञान ध्यान । वृथा त्याचें यजन याजन ।
वृथा त्याचें धर्माचरण । चैतन्यघन जरी नोहे ॥४६॥
वृथा त्याचें धर्माचरण । चैतन्यघन जरी नोहे ॥४६॥
तो जर चैतन्यघन होणार नाही, तर त्याचे ज्ञान, ध्यान, यजन, याजन आणि धर्माचरण सारे व्यर्थ आहे ४६.
एवं गुरुभ्य एतेभ्य एषा मे शिक्षिता मतिः ।
स्वात्मोपशिक्षितां बुद्धिं श्रृणु मे वदतः प्रभो ॥ २४ ॥
स्वात्मोपशिक्षितां बुद्धिं श्रृणु मे वदतः प्रभो ॥ २४ ॥
[श्लोक २४] राजन ! अशा प्रकारे मी इतक्या गुरूंकडून हे ज्ञान घेतले आता, मी आपल्या शरीराकडून जे शिकलो, ते तुला सांगतो नीट ऐक. (२४)
अवधूत म्हणे यदूसी । इतुकिया गुरूंपाशी ।
मी शिकलों जें जें मतीशीं । तें तुजपाशीं सांगितलें ॥४७॥
मी शिकलों जें जें मतीशीं । तें तुजपाशीं सांगितलें ॥४७॥
अवधूत यदूला म्हणाला-इतक्या गुरूंपाशी मी जें जें काय स्वबुद्धीने शिकलो, ते तुला सांगितले ४७.
निजबुद्धीचिया व्युत्पत्ती । कांहींएक शिकलों युक्ती ।
तेंही सांगेन तुजप्रती । अनन्यप्रीती-स्वभावे ॥४८॥
तेंही सांगेन तुजप्रती । अनन्यप्रीती-स्वभावे ॥४८॥
मी आपल्याच बुद्धीच्या धोरणाने व युक्तीने आणखी कितीएक गुण शिकलो आहे, तेही तुला अनन्य प्रीतीमुळे सांगतो ४८.
चोवीस गुरूंचाही गुरु । विवेकवैराग्यविचारु ।
हा नरदेहीं लाधे सधरु । यालागीं मुख्य गुरु नरदेहो ॥४९॥
हा नरदेहीं लाधे सधरु । यालागीं मुख्य गुरु नरदेहो ॥४९॥
चोवीस गुरुंचाही गुरु असा जो समर्थ विवेकवैराग्यविचार, तो या नरदेहांतच प्राप्त होत असतो; ह्याकरितां नरदेह हाच मुख्य गुरु होय ४९.
देहो गुरुर्मम विरक्तिविवेकहेतुः
बिभ्रत्स्म सत्त्वनिधनं सततार्त्युदर्कम् ।
तत्त्वान्यनेन विमृशामि यथा तथापि
पारक्यमित्यवसितो विचराम्यसङ्गः ॥ २५ ॥
बिभ्रत्स्म सत्त्वनिधनं सततार्त्युदर्कम् ।
तत्त्वान्यनेन विमृशामि यथा तथापि
पारक्यमित्यवसितो विचराम्यसङ्गः ॥ २५ ॥
[श्लोक २५] माझा हा देहसुद्धा माझा गुरूच आहे हा मला वैराग्य आणि विवेकाचा उपदेश करतो याला जन्म व मरण असल्यामुळे याच्या पाठीशी दुःख सततचे लागलेलेच आहे या देहामुळेच मी तत्त्वचिंतन करत असलो तरी हा देह हिंस्त्र प्राणी, अग्नी इत्यादी दुसर्‍यांचाच आहे, असा निश्चय करून या देहाची आसक्ती सोडून मी वागत असतो. (२५)
देहासी जें गुरुत्व जाणा । तें दों प्रकारीं विचक्षणा ।
सांगेन त्याच्या लक्षणा । संरक्षणा परमार्था ॥२५०॥
सांगेन त्याच्या लक्षणा । संरक्षणा परमार्था ॥२५०॥
हे चतुरश्रेष्ठा ! देहाला जें गुरुत्व आले आहे, ते दोन प्रकारांनी आलेले आहे. परमार्थाचे संरक्षण करण्यासाठी त्याचीही लक्षणे तुला सांगतो २५०.
देहाऐसें वोखटें । पृथ्वीमाजीं नाहीं कोठें ।
देहाऐसें गोमटें । पाहतां न भेटे त्रिलोकीं ॥५१॥
देहाऐसें गोमटें । पाहतां न भेटे त्रिलोकीं ॥५१॥
देहाइतकें वाईट पृथ्वीमध्ये दुसरें कोठेंच कांहीं नाहीं; पण तसेंच देहाइतकें चांगलेही पण त्रिभुवनांत काही मिळावयाचे नाही ५१.
वोखटें म्हणोनि त्यागावें । तैं मोक्षसुखासी नागवावें ।
हो कां गोमटें म्हणोनि भोगावें । तैं अवश्य जावें नरकासी ॥५२॥
हो कां गोमटें म्हणोनि भोगावें । तैं अवश्य जावें नरकासी ॥५२॥
वाईट म्हणून त्याचा त्याग करावा, तर मोक्षसुख अंतरतें ; बरें, तो चांगला म्हणून त्याचा उपभोग घ्यावा तर हटकून नरकांत पडावे लागते ५२.
तरी हें त्यागावें ना भोगावें । मध्यभागें विभागावें ।
आत्मसाधनीं राखावें । निजस्वभावें हितालागीं ॥५३॥
आत्मसाधनीं राखावें । निजस्वभावें हितालागीं ॥५३॥
याकरिता त्याचा त्यागही करूं नये आणि त्याचा भोगही घेऊ नये. त्याला दोन्ही अवस्थांच्या मधोमधच राखून ठेवावें. अर्थात् आपल्या हिताकरितां त्याला आत्मसाधनांतच राखावें ५३.
जैसें भाडियाचें घोडें । आसक्ति सांडोनि पुढें ।
पेणेंवरी नेणें घडे । स्वार्थचाडेलागूनि ॥५४॥
पेणेंवरी नेणें घडे । स्वार्थचाडेलागूनि ॥५४॥
ज्याप्रमाणे आपले कार्य साधून घेण्यासाठी भाड्याचे घोडे आपल्या मुक्कामापर्यंत नेणे भाग पडते, पुढे त्याची आपण काळजी घेत नाही ५४.
हेतू ठेवूनि परमार्था । गेहीं वस्तीकरू जेवीं उखिता ।
देहआसक्तीची कथा । बुद्धीच्या पंथा येवों नेदी ॥५५॥
देहआसक्तीची कथा । बुद्धीच्या पंथा येवों नेदी ॥५५॥
त्याप्रमाणे परमार्थावर हेतु ठेवून घरामध्ये वस्ती करावयाची ती अगदी उदासीन वाटसराप्रमाणे करावी. देहाच्या आसक्तीची गोष्ट, बुद्धीच्या टप्प्यापर्यंत येऊ देऊ नये ५५.
देहाची नश्वर गती । नश्वरत्वें उपजे विरक्ती ।
नाशवंताची आसक्ती । मुमुक्षु न करिती सर्वथा ॥५६॥
नाशवंताची आसक्ती । मुमुक्षु न करिती सर्वथा ॥५६॥
देहाची स्थिति नश्वर आहे; आणि नश्वरत्वामुळेच विरक्ति उत्पन्न होते. मुमुक्षु असतात ते कोणत्याच नाशवंत वस्तूवर आसक्ति ठेवीत नाहीत . ५६.
जेणें उपजे विरक्ती । तो विवेक जाणावा निश्चितीं ।
एवं विवेकवैराग्यप्राप्ती । निजयुक्तीं नरदेहीं ॥५७॥
एवं विवेकवैराग्यप्राप्ती । निजयुक्तीं नरदेहीं ॥५७॥
आणि ज्याने विरक्ति उत्पन्न होते, तोच खरोखर विवेक होय. मिळून विवेकाची आणि वैराग्याची प्राप्ति आपल्याच विचाराने नरदेहामध्ये होते ५७.
इतर देहांच्या ठायीं । हा विचारूचि नाहीं ।
केवळ शिश्नोदर पाहीं । व्यवसावो देहीं करिताति ॥५८॥
केवळ शिश्नोदर पाहीं । व्यवसावो देहीं करिताति ॥५८॥
इतर देहांमध्ये हा विचारच मुळी असत नाही. कारण इतर देह धारण करणारे प्राणी केवळ शिस्नोदराचाच व्यवसाय करीत असतात ५८.
यालागीं नरदेह निधान । जेणें ब्रह्मसायुज्यीं घडे गमन ।
देव वांच्छिती मनुष्यपण । देवाचें स्तवन नरदेहा ॥५९॥
देव वांच्छिती मनुष्यपण । देवाचें स्तवन नरदेहा ॥५९॥
म्हणून नरदेह हा एक अमूल्य ठेवा आहे. त्याच्या योगाने ब्रह्मसायुज्यांत जाता येते, म्हणून देवसुद्धा नरदेहाचे वर्णन करून मनुष्यपणाची इच्छा करतात ५९.
म्हणसी नरदेह पावन । परी तो अत्यंत निंद्य जाण ।
योनिद्वारें ज्याचें जनन । पाठींच मरण लागलेंसे ॥२६०॥
योनिद्वारें ज्याचें जनन । पाठींच मरण लागलेंसे ॥२६०॥
म्हणून नरदेह हा मोठा पवित्र आहे असें तूं म्हणशील, पण तो अत्यंत निंद्य आहे असे समज. कारण त्याचे जन्म योनीच्या द्वाराने असून मरण हें त्याच्या अगदी पाठीशींच लागलेले आहे २६०.
जंव जन्मलेंचि नाहीं । तंव मरण लागलें पाहीं ।
गर्भाच्याचि ठायीं । मरणघायीं धाकती ॥६१॥
गर्भाच्याचि ठायीं । मरणघायीं धाकती ॥६१॥
प्राणी पुरता जन्माला सुद्धा आलेला नसतो, तोच त्याच्या पाठीला मरण लागते. गर्भातसुद्धां मरणाचा धक्का बसेल म्हणून भितात ! ६१.
एवं या देहासरिसा । नित्य मृत्यु लागला कैसा ।
पोषूनियां बालवयसा । तारुण्यसरिसा लागला ॥६२॥
पोषूनियां बालवयसा । तारुण्यसरिसा लागला ॥६२॥
तात्पर्य, ह्या देहाबरोबरच मृत्यु कसा चिकटलेला आहे पहा. तो बाल्याबरोबर असून तारुण्यांतही अगदीं मांडीशी मांडी लावून बसतो ६२.
विसरोनियां आत्ममरण । तारुण्य चढलें जी दारुण ।
चतुर शाहणा सज्ञान । बळें संपूर्ण मी एकु ॥६३॥
चतुर शाहणा सज्ञान । बळें संपूर्ण मी एकु ॥६३॥
असे असतांही आपल्या मरणाचा विसर पडून तारुण्याचा भयंकर ताठा चढतो. चतुर, शहाणा, ज्ञाता, बलवान् सारा काय तो मीच एक, असें म्हणत असतो ६३.
त्या तारुण्याची नवाळी । देंठ न फेडितां काळ गिळी ।
मग जरा जर्जरित मेळी । मरणकाळीं पातली ॥६४॥
मग जरा जर्जरित मेळी । मरणकाळीं पातली ॥६४॥
तोंच त्या 'तारुण्याची नवाळी' म्ह. तारुण्यऋतूंतील नवें फळ, देठ न फेडतांच काळ गिळून टाकतो. मग म्हातारपणाने जर्जर होऊन मरणकाळ प्राप्त होतो. ६४.
धवलचामरेंसीं आलें जाण । जरा मृत्यूचें प्रस्थान ।
मागूनि यावया आपण । वेळा निरीक्षण करीतसे ॥६५॥
मागूनि यावया आपण । वेळा निरीक्षण करीतसे ॥६५॥
पांढऱ्या शुभ्र चवरीसहवर्तमान जरेच्या रूपाने मृत्यूचे प्रस्थान पुढे येते व पाठीमागून आपण केव्हां जावयाचे, त्या वेळाची वाट मृत्यु पहात असतो ६५.
सर्वांगीं कंपायमान । तो आला मृत्युव्यजन ।
मान कांपे तो जाण । डोल्हारा पूर्ण मृत्यूचा ॥६६॥
मान कांपे तो जाण । डोल्हारा पूर्ण मृत्यूचा ॥६६॥
सारे अंग लटलटां कांपूं लागले, म्हणजे तोच मृत्यूचा पंखा आला म्हणून समजावें. आणि मान कांपते तोच मृत्यूचा डोल्हारा समजावा ६६.
दांत पाडूनि सपाट । काळें मोकळी केली वाट ।
मृत्युसेनेचा घडघडाट । वेगीं उद्भट रिघावया ॥६७॥
मृत्युसेनेचा घडघडाट । वेगीं उद्भट रिघावया ॥६७॥
मृत्यूचे सैन्य भराभर आंत शिरावे म्हणून काळ हा सर्व दांत पाडून सारा रस्ता सपाट करून सोडतो ६७.
पाठी झाली दुणी । तेचि मृत्यूची निशाणी ।
दोनी कानीं खिळे देउनी । सुबद्ध करूनि बांधिली ॥६८॥
दोनी कानीं खिळे देउनी । सुबद्ध करूनि बांधिली ॥६८॥
पाठीला पोक येऊन तिची घडी होते, तेच मृत्यूचे निशाण; ते दोन्ही कानांत दोन खिळे मारून गच्च बांधून टाकलेले असते ६८.
येतिया मृत्यूसी पुढारें । नयनतेज धांवे सामोरें ।
मग न्याहाळतीना अक्षरें । अंजनोपचारें शिणतांही ॥६९॥
मग न्याहाळतीना अक्षरें । अंजनोपचारें शिणतांही ॥६९॥
मृत्यु पुढे येणार म्हणून नेत्रांचे तेज त्याला आधीच सामोरे धावते, मग त्याला तुम्ही अंजन घाला की कांही घाला, अक्षरेंसुद्धा दिसेनाशी होतात ! ६९.
उभळीचा उजगरा । उबगु सेजारिल्या घरा ।
म्हणती न मरे हा म्हातारा । बाळाची निद्रा मोडितो ॥२७०॥
म्हणती न मरे हा म्हातारा । बाळाची निद्रा मोडितो ॥२७०॥
रात्रभर खोकल्याच्या जागरणाने शेजारच्या घरवाल्यांनासुद्धा कंटाळा येतो. आणि ते म्हणतात, 'मरत का नाहीं एकदाचा हा म्हातारा, आमच्या पोराबाळांची झोंप मोडतो !' २७०.
देखोनि मृत्यूची धाडी । पायां वळतसे वेंगडी ।
जिव्हेसी चालली बोबडी । तुटल्या नाडी सर्वांगीं ॥७१॥
जिव्हेसी चालली बोबडी । तुटल्या नाडी सर्वांगीं ॥७१॥
मृत्यूची धाड आलेली पाहिली की, पायांत पाय अडखळू लागतात, जिभेची बोबडी वळते, आणि साऱ्या अंगांतील नाड्या तुटून जातात ७१.
मरण न येतां जाण । थोर जरेचें विटंबन ।
विमुख स्त्रीपुत्रजन । अतिदीन ते करी ॥७२॥
विमुख स्त्रीपुत्रजन । अतिदीन ते करी ॥७२॥
मरण लवकर आले नाही तर, म्हातारपणाची विटंबना फारच कठीण असते. आपली बायकामुलें व इतर माणसेंही जवळ येईनातशी होतात. तेव्हां जिणें निखालस केविलवाणें होते ७२.
जन्मवरी सायासीं । प्रतिपाळिंले जयांसी ।
तींचि उबगलीं त्यासी । जरेनें देहासी कवळिल्या ॥७३॥
तींचि उबगलीं त्यासी । जरेनें देहासी कवळिल्या ॥७३॥
देहाला म्हातारपणानें गांठले की, आपण ज्यांना जन्मभर यातायात करून पोसलेली असतात, तीच जवळ यायला कंटाळतात ! ७३.
जरा लागलिया पाठीं । कोणी नाइके त्याची गोष्टी ।
विटावों लागलीं धाकुटीं । कुतरीं पाठीं भुंकती ॥७४॥
विटावों लागलीं धाकुटीं । कुतरीं पाठीं भुंकती ॥७४॥
देहाला म्हातारपण पाठीस लागले की, त्याचे बोलणेसुद्धा कोणी ऐकत नाही; मुले त्याला वेडावून दाखवितात; आणि कुत्री पाठीमागे लागतात ७४.
शाहणीं सांगती अबलांसी । 'बागुल' आला म्हणती वृद्धासी ।
निसुर पडों नेदी ढांसी । कासाविसी होतसे ॥७५॥
निसुर पडों नेदी ढांसी । कासाविसी होतसे ॥७५॥
जाणती माणसें मुलांना 'हा पहा बागुलबोवा आला' असे सांगू लागतात. खोकल्याची ढांस तर क्षणभर स्वस्थ बसू देत नाही. आणि त्यामुळे जीव कासावीस होतो ७५.
'म्हातारा हो' हा आशीर्वाद । दीधला तेहीं केलें द्वंद्व ।
जरे‍एवढें विरुद्ध । आणि द्वंद्व तें नाहीं ॥७६॥
जरे‍एवढें विरुद्ध । आणि द्वंद्व तें नाहीं ॥७६॥
'म्हातारा हो' असा लहानपणी ज्यांनी आशीर्वाद दिला, त्यांनी खरोखर तो शापच दिला म्हणण्यास हरकत नाही. कारण, म्हातारपणासारखे दुःखदायक असे दुसरे कोणतेच नाही ७६.
ऐसी जरेची जाचणी । देखोनियां तरुणपणीं ।
हेचि दशा मजलागूनी । हात धरूनि येईल ॥७७॥
हेचि दशा मजलागूनी । हात धरूनि येईल ॥७७॥
म्हातारपणचें दुःख अशा तर्‍हेचे असते हें तरुणपणी पाहून हीच दशा पुढे मलाही हात धरून येईल, असे समजले पाहिजे ७७.
देहो तितुका षड्‌विकारी । कोटि अनर्थ एकेके विकारीं ।
षडूर्मी लागल्या त्या भीतरी । जेवीं अग्नीवरी घृतधारा ॥७८॥
षडूर्मी लागल्या त्या भीतरी । जेवीं अग्नीवरी घृतधारा ॥७८॥
देह तितका षड्विकारांनी भरलेला आहे. त्या एक एका विकारामध्यें आणखी कोट्यवधि अनर्थ आहेत. शिवाय अग्नीवर तुपाच्या धारा लागान्यात त्याप्रमाणे त्यांच्यात पुन्हा सहा ऊर्मी लागून राहिलेल्या आहेत ७८.
या दुःखाचें जें मूळ । तें देहाचें आळवाळ ।
देहो वाढवितां दुःख प्रबळ । उत्तरफळ महादुःख ॥७९॥
देहो वाढवितां दुःख प्रबळ । उत्तरफळ महादुःख ॥७९॥
देहरूप आळे हे ह्या दुःखाचें मूळ होय. ह्यामुळे तो देह वाढविला तर दुःख वाढून अखेर महादुःख हेंच फळ येते ७९.
एवं देहाची जे संगती । ते निरंतर दुःखप्राप्ती ।
यापरी सांडावी आसक्ती । या हेतु विरक्ती देहगुरु ॥२८०॥
यापरी सांडावी आसक्ती । या हेतु विरक्ती देहगुरु ॥२८०॥
तात्पर्य, देहाची संगति ही निरंतर दुःखदायक आहे, हे मनांत आणून त्याची आसक्ति सोडून द्यावी. विरक्ति मनांत बिंबण्याच्या हेतूनें देह हा गुरु आहे २८०.
या देहाचेनि साधनें । अविनाश पद पावणें ।
याहीपरी येणें गुणें । गुरुत्व म्हणणे देहासी ॥८१॥
याहीपरी येणें गुणें । गुरुत्व म्हणणे देहासी ॥८१॥
ह्या देहाच्या साहाय्यानेंच अविनाशपदाची प्राप्ति होते. ह्या गुणामुळेही देहाला गुरु म्हटले पाहिजे ८१.
देह उपकारी अपकारी । यासी गुरुत्व दोन्हीपरी ।
येथ विवंचूनिं चतुरीं । निजहित करी तो धन्य ॥८२॥
येथ विवंचूनिं चतुरीं । निजहित करी तो धन्य ॥८२॥
देह हा उपकार करणारा आहे, आणि अपकार करणाराही आहे. त्याला दोन्ही बाजूंनी गुरुपणा आहे. याचा विचार करून जो चतुर आपले हित साधील तोच धन्य होय ८२.
करितां तत्त्वविवंचन । देहाचें मूळ तें अज्ञान ।
निजरूपाचें अदर्शन । तेंचि भान प्रकृतीचें ॥८३॥
निजरूपाचें अदर्शन । तेंचि भान प्रकृतीचें ॥८३॥
तत्त्वविचार करून पाहिले असतां अज्ञान हेच देहाचे मूळ आहे. आणि आत्मस्वरूप न दिसणें तेंच प्रकृतीचे भासणे होय ८३.
प्रकृतीस्तव त्रिगुणसूत्र । त्रिगुणीं त्रिविध अहंकार ।
येथूनि महद्‍भूतविकार । इंद्रियव्यापार देहेंसी ॥८४॥
येथूनि महद्‍भूतविकार । इंद्रियव्यापार देहेंसी ॥८४॥
प्रकृतीपासूनच तीन गुणांचें पेंढें उत्पन्न होते, तीन गुणांपासून तीन प्रकारचे अहंकार उत्पन्न होतात आणि तेथून महद्‌भूतांचा विकार उत्पन्न होऊन देहासहवर्तमान इंद्रियांचे व्यापार चालतात ८४.
एवं पिंडब्रह्मांडखटाटोप । हा अवघाचि 'आरोप' ।
दोरु जाहला नाहीं साप । भ्रमें सर्प तो म्हणती ॥८५॥
दोरु जाहला नाहीं साप । भ्रमें सर्प तो म्हणती ॥८५॥
तात्पर्य, दोरामध्ये सर्प झालाच नाही ; भ्रमाने त्याला सर्प म्हणतात. त्याचप्रमाणे ब्रह्मवस्तूवर पिंड-ब्रह्मांड हा आरोप आहे ८५.
पाहतां देहाचें मूळ । भासे जैसें मृगजळ ।
भ्रमाची राणीव प्रबळ । हा आरोपचि केवळ वस्तूचे ठायीं ॥८६॥
भ्रमाची राणीव प्रबळ । हा आरोपचि केवळ वस्तूचे ठायीं ॥८६॥
देहाचे मूळ पहावयास गेले तर, तें मृगजळासारखेच वाटते. सर्व भ्रमाचेंच राज्य पसरलेले आहे. परब्रह्माच्या ठिकाणी हा केवळ आरोप आहे ८६.
नसतें देह आभासे जेथें । 'आरोपु' म्हणणें घडे त्यातें ।
आतां सांगेन 'अपवादाते' । सावचित्ते परियेसीं ॥८७॥
आतां सांगेन 'अपवादाते' । सावचित्ते परियेसीं ॥८७॥
देह नसताही त्याचा भास होतो, त्याला 'आरोप' असे म्हणतात. आता ' अपवाद' कशाला म्हणतात तें सांगतों, एकाग्रचित्ताने श्रवण कर ८७.
देह पांचभौतिक प्रसिद्ध । तो 'मी' म्हणणें हें अबद्ध ।
देहो मलिन मी शुद्ध । अतिविरुद्ध या आम्हां ॥८८॥
देहो मलिन मी शुद्ध । अतिविरुद्ध या आम्हां ॥८८॥
देह हा पंचभूतात्मक असल्याचे प्रसिद्ध आहे. तो मी म्हणणे केवळ अबद्ध होय. कारण देह हा मलिन आहे, आणि मी शुद्ध आहे. देहाला व आम्हांला याप्रमाणे अतिशय विरुद्ध आहे ८८.
पृथ्वी मी नव्हे जडत्वें । जळ मी नव्हे द्रवत्वें ।
तेज मी नव्हें दाहकत्वें । चंचलत्वें नव्हें वायु ॥८९॥
तेज मी नव्हें दाहकत्वें । चंचलत्वें नव्हें वायु ॥८९॥
मी पृथ्वी नव्हे, कारण ती जड आहे. मी जळ नव्हें कारण ते द्रवरूप आहे. मी तेज नव्हें कारण त्याला दाहकत्व आहे. तसाच मी वायुही नव्हें, कारण तो चंचळ आहे ८९.
नभ मी नव्हे शून्यत्वें । अहं मी नव्हें दृश्यत्वें ।
जीव नव्हें मी परिच्छिन्नत्वें । माया मिथ्यात्वें मी नव्हें ॥२९०॥
जीव नव्हें मी परिच्छिन्नत्वें । माया मिथ्यात्वें मी नव्हें ॥२९०॥
मी आकाश नव्हे, कारण ते शून्य आहे. 'अहं' ही मी नव्हें, कारण तें दृश्य आहे. मी जीव नव्हे, कारण तो परिच्छिन्न म्ह. एकदेशी आहे. तसाच मी मायाही नव्हें, कारण ती मिथ्या आहे २९०.
देह नव्हें मी नश्वरत्वें । विषय नव्हे मी बाधकत्वें ।
या तत्त्वां आणि मातें । संबंधू येथें असेना ॥९१॥
या तत्त्वां आणि मातें । संबंधू येथें असेना ॥९१॥
नश्वरत्वाच्या योगाने मी देह नव्हें; बाधकत्वाच्या योगाने मी विषय नव्हें. तात्पर्य, ह्या तत्त्वांचा आणि माझा येथे संबंध नाही ९१.
'ब्रह्माहमस्मि' अभिमान । हंसपरमहंसांसी मान्य ।
तें सत्त्वावस्थेचें साधन । तोही अभिमान मी नव्हें ॥९२॥
तें सत्त्वावस्थेचें साधन । तोही अभिमान मी नव्हें ॥९२॥
'मी ब्रह्म आहे' हा अभिमान हंसांना आणि परमहंसांना संमत असतो; पण ते एक सत्त्वावस्थेचे साधन आहे. तो अभिमानही मी नव्हें ९२.
जितुका तत्त्वांचा अनुवादु । तितुका मजवरी 'अपवादु' ।
हा माझा बुद्धीचा बोधु । तुज म्यां यदु सांगितला ॥९३॥
हा माझा बुद्धीचा बोधु । तुज म्यां यदु सांगितला ॥९३॥
ज्या तत्त्वांचा वर अनुवाद केला, त्या सर्वांचा माझ्या ठिकाणी 'अपवाद' म्ह. अभाव आहे. हे यदू ! हा माझ्या बुद्धीला झालेला बोध मी तुला सांगितला ९३.
हें माझें गुप्त ज्ञान । तुझें देखोनि अनन्यपण ।
केलें गा निरूपण । भावें संपूर्ण तूं भावार्थी ॥९४॥
केलें गा निरूपण । भावें संपूर्ण तूं भावार्थी ॥९४॥
तुझी अनन्यभक्ति व भावार्थ पाहून हें माझे सारे गुह्य ज्ञान मी तुला सांगितले ९४.
येरवीं करावया हे कथा । मज चाड नाहीं सर्वथा ।
परी बोलवीतसे तुझी आस्था । नृपनाथा सभाग्या ॥९५॥
परी बोलवीतसे तुझी आस्था । नृपनाथा सभाग्या ॥९५॥
नाही तर हे सांगण्याची मला मुळीच गरज नव्हती; परंतु हे भाग्यवान् राजा ! तुझी आस्थाच मला बोलविते ९५.
ऐशिया संवादाच्या मेळीं । अद्वैतबोधें पिटिली टाळी ।
दोघे आनंदकल्लोळीं । ब्रह्मसुकाळीं मातले ॥९६॥
दोघे आनंदकल्लोळीं । ब्रह्मसुकाळीं मातले ॥९६॥
ह्याप्रमाणे संवादसुखाच्या एकतानतेत त्यांनी अद्वैतबोधाने टाळी दिली आणि दोघेही आनंदातिशयाने ब्रह्मस्वरूपांत तन्मय झाले ९६.
ऐसा उपकारी देखा । या देहासारिखा नाहीं सखा ।
म्हणसी राखावा नेटका । तंव तो पारका मुळींचि ॥९७॥
म्हणसी राखावा नेटका । तंव तो पारका मुळींचि ॥९७॥
अवधूत म्हणाले, या देहासारखा उपकारी मित्र दुसरा नाही; म्हणून तो नीट राखावा म्हणशील, तर तो मुळांतच परक्याचा आहे ९७.
यासी अत्यंत करितां जतन । दिसे विपरीत निदान ।
श्वानशृगालांचें भोजन । कां होय भक्षण अग्नीचें ॥९८॥
श्वानशृगालांचें भोजन । कां होय भक्षण अग्नीचें ॥९८॥
ह्याचे अत्यंत जतन करूं म्हटले तर त्याचा शेवट भलताच होतो. तो कोल्ह्याकुत्र्यांचे भक्ष्य होतो. किंवा अग्नीचे भक्ष्य होऊन राहतो ९८.
या दोंही गतींवेगळें पडे । तरी सुळबुळीत होती किडे ।
चौथी अवस्था यासी न घडे । हें तूंही रोकडें जाणशी ॥९९॥
चौथी अवस्था यासी न घडे । हें तूंही रोकडें जाणशी ॥९९॥
ह्या दोन्ही अवस्थांतून सुटला तर, किड्यांचा बुजबुजाट होतो. (देहाला, 'कृमिविभस्मसंज्ञकः ' म्हटले आहे. जाळला तर त्याचे 'भस्म' होते, पुरला तर त्याचे 'कृमी' होतात व कोल्ह्याकुत्र्यांनी खाल्ला तर त्याची 'विष्ठा होते. ) ह्या तिहींखेरीज देहाला चौथी अवस्था नाही. हे तुलाही चांगले माहीत आहेच ९९.
यालागीं देहाची आसक्ती । मी न धरींच गा नृपती ।
निःसंगु विचरतसें क्षितीं । आत्मस्थितीचेनि बोधें ॥३००॥
निःसंगु विचरतसें क्षितीं । आत्मस्थितीचेनि बोधें ॥३००॥
म्हणून हे राजा ! मी देहाची आसक्तीच धरीत नाही. आत्मस्वरूपाच्या ज्ञानाने मी निःसंगपणाने पृथ्वीवर फिरतों ३००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...