मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ ओव्या १ ते १००
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‍गुरु अमरपती । अनुभवु तोचि ऐरावती ।
स्वानंदमदें भद्रजाती । उन्मत्तस्थितीं डुल्लत ॥१॥
स्वानंदमदें भद्रजाती । उन्मत्तस्थितीं डुल्लत ॥१॥
हे ओंकाररूप सद्गुरो ! तुला नमस्कार असो. तूं स्वतः अमरावतीचा अधिपति इंद्र असून अनुभव हाच ऐरावती होय. तो हत्ती स्वानंदमदाच्या उन्मत्त स्थितीने डुलत असतो १.
उपदेशाचें वज्र तिख । छेदी संकल्पविकल्पपांख ।
जडजीव ते पर्वत देख । निजस्थानीं सम्यक स्थापिसी ॥२॥
जडजीव ते पर्वत देख । निजस्थानीं सम्यक स्थापिसी ॥२॥
तुझ्या हातांत उपदेशरूपी जाज्वल्व वज्र आहे. त्याने तूं जडजीवरूपी जे पर्वत, त्यांचे संकल्पविकल्परूप पंख तोडून त्यांची पुन्हा नीट रीतीनें मूळपदावर स्थापना करतोस २.
विवेकाचे पारिजात । वैराग्यसुमनीं घमघमित ।
मुमुक्षभ्रमर रिघोनि तेथ । आमोद सेविती चित्सुख ॥३॥
मुमुक्षभ्रमर रिघोनि तेथ । आमोद सेविती चित्सुख ॥३॥
विवेक हाच पारिजातक असून वैराग्यरूपी पुष्पांनी तो घमघमीत झाला आहे. मुमुक्षुरूपी अमर त्या पुष्पांत शिरून चित्सुखरूपी मकरंद सेवन करतात ३.
उपशम तोचि बृहस्पती । विश्वासें तुझा निकटवर्ती ।
त्यासी मानिसी अतिप्रीतीं । तो सभेप्रती सदस्य ॥४॥
त्यासी मानिसी अतिप्रीतीं । तो सभेप्रती सदस्य ॥४॥
उपशम हाच बृहस्पति ; तो तुझ्या विश्वासाने तुझ्या आदी संनिध असतो. त्याला तूंही मोठ्या प्रेमाने मान देतोस. तोच तुझ्या सभेतील मुख्य सभासद आहे ४.
कृपाकामधेनूंचीं खिल्लारें । श्रद्धावत्साचेनि हुंकारें ।
वोळल्या वोरसाचेनि भरें । तें दुभतें पुरे भागवतां ॥५॥
वोळल्या वोरसाचेनि भरें । तें दुभतें पुरे भागवतां ॥५॥
तुझ्या पदरी कृपारूप कामधेनूंची खिल्लारें आहेत; श्रद्धारूपी वत्सांच्या हुंबरण्याने त्यांच्या स्तनांमध्ये पान्हा भरून दूध वाहू लागते; तें भगवद्‌भक्तांना पुरतें ५.
सतेज चिंतामणीचे खडे । सभोंवतीं लोळती चहूंकडे ।
भक्त न पाहती तयांकडे । चरणसुरवाडें सुखावले ॥६॥
भक्त न पाहती तयांकडे । चरणसुरवाडें सुखावले ॥६॥
तेजस्वी चिंतामणीचे खडे तुझ्या सभोवतालच्या जमिनीवर पडलेले असतात, परंतु भक्त त्यांच्याकडे ढुंकूनसुद्धा पाहात नाहीत. तुझ्या चरणाच्या आवडीनेंच ते तृप्त असतात ६.
स्वर्गांगना अष्टमा सिद्धी । तुजपुढें नाचती नाना छंदीं ।
त्यांतें दास न पाहती त्रिशुद्धी । मंदबुद्धि भाळले ॥७॥
त्यांतें दास न पाहती त्रिशुद्धी । मंदबुद्धि भाळले ॥७॥
स्वर्गातील अप्सरा म्हणजे अष्टमहासिद्धि तुझ्यापुढे नाना प्रकारांनी नृत्य करितात; पण खरोखर तुझे दास असतात ते त्यांच्याकडे वांकड्या नजरेनेसुद्धा पाहात नाहीत. मंदबुद्धि पुरुषच त्यांना भाळतात ७.
समसाम्यें समान । अढळ तुझें सिंहासन ।
सच्चिदानंदाची गादी जाण । तेथें सुखासन पैं तुझें ॥८॥
सच्चिदानंदाची गादी जाण । तेथें सुखासन पैं तुझें ॥८॥
सर्वत्र समष्टीचे तुझे सिंहासन अढळ आहे. त्यावर सच्चिदानंदाची गादी आहे. तेथेच तुझे सुखासन असते ८.
पावावया तुझिया पदाप्रती । साधनचतुष्टयसंपत्ती ।
जोडोनियां याजक यजिती । प्रत्यगावृत्तीचेनि यागें ॥९॥
जोडोनियां याजक यजिती । प्रत्यगावृत्तीचेनि यागें ॥९॥
तुझे पद मिळविण्याकरितां साधनचतुष्टयाची संपत्ति मिळवून 'सोऽहं' (परब्रह्म तें मीच ) या ध्यासाने यज्ञकर्ते पुरुष यज्ञ करतात ९.
जे मन होमिताति सावधानीं । ऐसें भक्तभजन देखोनि ।
तेणें भावार्थयोगें संतोषोनी । निजपददानी तूं होशी ॥१०॥
तेणें भावार्थयोगें संतोषोनी । निजपददानी तूं होशी ॥१०॥
जे सावधानपणाने मनाचा होम करतात, त्या भक्तजनांचे भजन पाहून व त्यांच्या भक्तिभावार्थावर संतुष्ट होऊन तूं आपलें पद त्यांना देतोस १०.
त्यांसी निजात्मता देऊनि । बैसविसी निजासनीं ।
मरणेंवीण अमर करूनी । अपतनीं स्थापिसी ॥११॥
मरणेंवीण अमर करूनी । अपतनीं स्थापिसी ॥११॥
त्यांना निजात्मता अर्पण करून आपल्या पदावर बसवितोस. मरणाशिवाय अमर करून जेथे पतन म्हणून नाही, अशा स्थानावर त्यांची तूं स्थापना करतोस ११.
इंद्रा अहल्येशीं व्यभिचारु । तुज वृंदेशीं दुराचारु ।
इंद्र जाहला सहस्रनेत्रु । तूं सर्वांगे सर्वत्रु देखणा ॥१२॥
इंद्र जाहला सहस्रनेत्रु । तूं सर्वांगे सर्वत्रु देखणा ॥१२॥
इंद्राने अहल्येशी व्यभिचार केला; आणि तूं वृंदेशी व्यभिचार फेलास, इंद्र फक्त सहस्रनेत्र झाला आणि तूं सर्वांगाने सर्व पाहणारा झालास १२.
इंद्रासी दैत्य करिती दीन । त्याचें पद घेती हिरोन ।
तुज भक्त करिती प्रसन्न । पद चिद्घन ते घेती ॥१३॥
तुज भक्त करिती प्रसन्न । पद चिद्घन ते घेती ॥१३॥
इंद्राला दैत्य दीन करितात व त्याचे पद हिरावून घेतात; तुलाही भक्त प्रसन्न करून घेतात व तुझे चिद्‌घनपद बळकावतात १३.
ककुत्स्थ बैसला इंद्राचे स्कंधीं । दुर्वास बैसला तुझ्या खांदीं ।
इंद्र वर्ते विष्णूचे बुद्धीं । तूं भक्तच्छंदीं वर्तसी ॥१४॥
इंद्र वर्ते विष्णूचे बुद्धीं । तूं भक्तच्छंदीं वर्तसी ॥१४॥
ककुत्स्थ इंद्राच्या खांद्यावर बसला. (सूर्यवंशी इक्ष्वाकुराजाचा पौत्र इंद्राला वृषभ करून त्याच्या खांद्यावर बसून दैत्यांना युद्धांत जिंकता झाला); तुझ्या खांद्यावर दुर्वास बसला. इंद्र विष्णूच्या बुद्धीने चालतो व तूं भक्तांच्या छंदाने वागतोस १४.
रावणें बंदीं घातलें इंद्रासी । तुज बळीनें राखिलें द्वारासी ।
इंद्र याची याग‍अवदानासी । तूं भूमिदानासी याचिता ॥१५॥
इंद्र याची याग‍अवदानासी । तूं भूमिदानासी याचिता ॥१५॥
रावणाने इंद्राला बंदीत घातलें ; तुला बळीने द्वारपाळ करून ठेवलें. इंद्र यज्ञांतील हविर्भाग मागतो; तूं (बळीकडे) भूमिदान मागता झालास १५.
इंद्रासी अग्निमुखें प्राप्ती । तुज विश्वतोमुखीं तृप्ती ।
ऐसा सद्‍गुरु तूं कृपामूर्तीं । अमरचक्रवर्ती गुरुराया ॥१६॥
ऐसा सद्‍गुरु तूं कृपामूर्तीं । अमरचक्रवर्ती गुरुराया ॥१६॥
इंद्राला अग्नीच्या मुखाने तृप्ति आणि तूं विश्वतोमुखानें तृप्त. हे गुरुया ! असा तूं कृपेची केवळ मूर्ति आहेस; आणि अमरांचा सार्वभौम आहेस १६.
तुझी करावी विनवणी । तंव तेथें न रिघे वाणी ।
वाणीप्रकाश तुझेनी । वक्ता वदनीं तूं सत्य ॥१७॥
वाणीप्रकाश तुझेनी । वक्ता वदनीं तूं सत्य ॥१७॥
आतां तुझी विनवणी करावी, तर तेथे वाणीचा रिघाव होत नाही. कारण, तुझ्यामुळेच वाणी प्राट होते. खरोखर मुखाने बोलणारा तूंच आहेस १७.
एका एक जनार्दनीं । तो जनार्दन वक्ता वदनीं ।
ऐसा वचनामाजीं प्रवेशोनी । ग्रंथकरणी करविता ॥१८॥
ऐसा वचनामाजीं प्रवेशोनी । ग्रंथकरणी करविता ॥१८॥
हा एका (एकनाथ) जनार्दनामध्ये एकरूप होऊन गेला, त्यामुळे तो जनार्दनच खरा वक्ता होय. तोच अशा रीतीने मुखामध्ये व शब्दामध्ये प्रवेश करून ग्रंथाचे कार्य करवीत आहे १८.
तेथें मूळीं निमाली अहंता । अहं दवडूनि तूं कवि कर्ता ।
एका जनार्दनु अभंगी सूता । अभंगता गुरुचरणीं ॥१९॥
एका जनार्दनु अभंगी सूता । अभंगता गुरुचरणीं ॥१९॥
येथे अहंता समूळ नाश पावली. अर्थात् 'मी' नष्ट झाल्यामुळे तूंच कवि-कर्ता झालास. तूंच जनार्दन अभंगामध्ये म्ह. कवितेमध्ये एकनाथाचें नांव घालतोस. एकनाथाची गुरूच्या चरणी अभंगता म्ह. तादात्म्यभाव झाला आहे १९.
त्या गुरुचरणप्रसादें । गुरूचीं लक्षणें विनोदें ।
वाखाणिलीं यथाबोधें । यदुसंवादें अवधूतें ॥२०॥
वाखाणिलीं यथाबोधें । यदुसंवादें अवधूतें ॥२०॥
त्या गुरुचरणाच्या प्रसादानेच अवधूताने यदूला सांगितलेली गुरूंची लक्षणे यथातथ्य रीतीनें विशद करून वर्णन केली २०.
मागें अष्टमाध्यायाच्या अंतीं । असतां पिंगलेसी एकांतीं ।
विवेक-वैराग्य-निवृत्तीं । निजसुखप्राप्ती पावली ॥२१॥
विवेक-वैराग्य-निवृत्तीं । निजसुखप्राप्ती पावली ॥२१॥
मागे आठव्या अध्यायाच्या शेवटी पिंगला ही एकटी असतांना विवेकाने आणि वैराग्याने तिची वृत्ति पालटून ती आत्मसुखाला पात्र झाली (असें वर्णन आहे) २१.
जंव जंव अपरिग्रह होणें । तंव तंव निजसुख पावणें ।
हेंचि प्रस्तुत बोलणें । तेणें ब्राह्मणें बोलिजे ॥२२॥
हेंचि प्रस्तुत बोलणें । तेणें ब्राह्मणें बोलिजे ॥२२॥
तात्पर्य, जो जो परिग्रहशून्य (उपाधिशून्य ) होत जावें, तो तों आत्मसुख प्राप्त होत जाते. हेच त्या भाषणांतील सार त्या ब्राह्मणाने सांगितले २२.
श्रीब्राह्मण उवाच
परिग्रहो हि दुःखाय यद् यत्प्रियतमं नृणाम् ।
अनन्तं सुखमाप्नोति तद्विद्वान् यस्त्वकिञ्चनः ॥ १ ॥
परिग्रहो हि दुःखाय यद् यत्प्रियतमं नृणाम् ।
अनन्तं सुखमाप्नोति तद्विद्वान् यस्त्वकिञ्चनः ॥ १ ॥
[श्लोक १] अवधूत म्हणाले - माणासाना जी वस्तू आवडते, तिचा साठा करणे त्याच्या दुःखाला कारणीभूत ठरते हे ओळखून जो साठवण करत नाही, तो अपार आनंदाचा अनुभव घेतो. (१)
ब्राह्मण म्हणे रायासी । परिग्रहो जयापाशीं ।
वाढतें दुःख तयासी । अहर्निशीं चढोवढी ॥२३॥
वाढतें दुःख तयासी । अहर्निशीं चढोवढी ॥२३॥
ब्राह्मण राजाला म्हणाला, "ज्याच्यापाशी परिग्रह म्ह. कसला तरी संग्रह असतो, त्याला रात्रंदिवस चढाओढीने वाढते दुःख भोगावे लागते २३.
कुटुंबपरिग्रहाचे आसक्ती । कपोता निमाला दुर्मती ।
आतां एकाकी परिग्रहो करिती । तेही पावती दुःखातें ॥२४॥
आतां एकाकी परिग्रहो करिती । तेही पावती दुःखातें ॥२४॥
कुटुंबपरिग्रहाच्या आसक्तीनेंच दुर्बुद्धि कपोतपक्षी नाश पावला. एकटे असूनही परिग्रहाच्या नादाला जे लागतात, तेही पण दुःख पावतात २४.
गृहपरिग्रहें गृहस्था । पाषाणमृत्तिकेची ममता ।
काडीकारणें कलहो करितां । सुहृदता सांडिती ॥२५॥
काडीकारणें कलहो करितां । सुहृदता सांडिती ॥२५॥
गृहाचा परिग्रह केला, की त्याला दगडमातीचासुद्धा लोभ वाटतो. एका काडीकरितांसुद्धा ते स्नेहसंबंध सोडून कलहाला उद्युक्त होतात २५.
निःसंगा परिग्रहो लागला कैसा । शिष्यसंप्रदायें घाली फांसा ।
शास्त्रपुस्तकसंग्रहवशा । वाढवी आशा मठाची ॥२६॥
शास्त्रपुस्तकसंग्रहवशा । वाढवी आशा मठाची ॥२६॥
पण विरक्त पुरुषांनासुद्धां परिग्रह कसा कागतो तो पाहा. त्यांना शिष्यसंप्रदाय पाशांत पाडतो. शास्त्राच्या पुस्तकाच्या संग्रहाची आवड लागून, त्यामुळे मठ करण्याचा लोभ सुटतो २६.
त्या मठशिष्यांचें सांत्वन । करितां अत्यंत होय दीन ।
मग परिग्रहाचें उपशमन । अपरिग्रही जाण करिताति ॥२७॥
मग परिग्रहाचें उपशमन । अपरिग्रही जाण करिताति ॥२७॥
आणि मग त्या मठांतील शिष्यांची समजूत घालता घालतां विचारा अगदी बेजार होऊन जातो. मग ते त्या परिवाराला कटाळून साराच परिवार सोडून देतात २७.
त्या मठाचिया आशा । शिष्यसंप्रदायवशा ।
कलहो लागे आपैसा । विरोधु संन्यासा परिग्रहें ॥२८॥
कलहो लागे आपैसा । विरोधु संन्यासा परिग्रहें ॥२८॥
मठाची आशा लागली, त्यासाठी शिष्यसंप्रदाय जमवावा लागतो. शिष्यसमुदाय जमला की, त्यांचा परस्परांत आपोआपच कलह उत्पन्न होतो. अशा प्रकारे परिग्रहामुळे संन्याशाला विरोध मात्र होतो २८.
परिग्रहो जिणोनि गाढा । लंगोटी त्यजूनि जाहला उघडा ।
नागवे माथां घेऊनि घडा । लाविल्या झाडा शिंपित ॥२९॥
नागवे माथां घेऊनि घडा । लाविल्या झाडा शिंपित ॥२९॥
पूर्वीचा बायकोमुलांचा परिग्रह सोडून देऊन लंगोटीसुद्धा टाकून उघडा झाला होता; परंतु आता उघडाबोडकाच डोक्यावर घागर घेऊन मठासभोवती लावलेल्या झाडांना पाणी शिंपीत असतो २९.
त्या वृक्षाचें कोणी पान तोडी । त्यासी आक्रोशें कलह मांडी ।
थोर परिग्रहाची सांकडी । दुःखें पीडी सर्वांतें ॥३०॥
थोर परिग्रहाची सांकडी । दुःखें पीडी सर्वांतें ॥३०॥
त्या वृक्षाचे कोणी पान तोडले, की आकाशपाताळ एक करून भांडण सुरू करतो. अशा प्रकारे परिग्रहाचे संकट मोठे कठिण असते. ते साऱ्यांनाच दुःखाने भंडावते ३०.
आवडीं केला जो परिग्रहो । तो तो उपजवी दुःखकलहो ।
हा होतांही अनुभवो । वैराग्य पहा हो उपजेना ॥३१॥
हा होतांही अनुभवो । वैराग्य पहा हो उपजेना ॥३१॥
आवडीनें म्हणून जो परिग्रह करावा, तो तो दुःख आणि कलहच उत्पन्न करतो. हा प्रत्यक्ष अनुभव येत असूनही वैराग्य उत्पन्न होत नाही ३१.
ऐशी परिग्रहाची कथा । देखोनि देखणा जो ज्ञाता ।
आसक्ती सांडोनि सर्वथा । अकिंचनपंथा लागला ॥३२॥
आसक्ती सांडोनि सर्वथा । अकिंचनपंथा लागला ॥३२॥
परिग्रहाची दशा ही अशी आहे. हे पाहूनच जो देखणा म्ह. ज्ञाता असतो, तो त्याजवरची आसकि सर्वथैव सोडून देऊन सर्वस्वाचा त्याग करून अकिंचन मार्गालाच लागतो ३२.
प्रपंच अनित्य नाशवंत । तेथील संग्रह काय शाश्वत ।
ऐसें विवंचूनि समस्त । अकिंचनचित्त ते जाहले ॥३३॥
ऐसें विवंचूनि समस्त । अकिंचनचित्त ते जाहले ॥३३॥
प्रपंच हाच मुळी क्षणभंगुर म्हणजे नाशवंत आहे. त्यांतला परिग्रह शाश्वत कसा असणार ? याप्रमाणे साऱ्याचा विचार करूनच ते अकिंचन होऊन बसतात ३३.
परिग्रहामाजीं गाढा । देहपरिग्रहाचा खोडा ।
मिथ्यात्वें फोडी रोकडा । तो विवेकें गाढा ज्ञाता पैं ॥३४॥
मिथ्यात्वें फोडी रोकडा । तो विवेकें गाढा ज्ञाता पैं ॥३४॥
सर्व परिग्रहांमध्ये देहपरिग्रहाचा खोडा मोठा दांडगा असतो, तो मिथ्या समजून तात्काळ जो फोडून टाकतो तोच खरा विचारी व ज्ञाता होय ३४.
जेथ देहपरिग्रह मिथ्या जाहला । तो अनंत सुखाच्या घरा आला ।
ज्या सुखासी अंत न वचे केला । त्या पावला निजसुखा ॥३५॥
ज्या सुखासी अंत न वचे केला । त्या पावला निजसुखा ॥३५॥
ज्याचा देहपरिग्रह मिथ्या होतो, तो अनंतसुखाच्या मंदिरांत येतो; ज्या सुखाचा अंत करता येत नाही, त्या निजसुखाला तो प्राप्त होतो ३५.
परिग्रहो दुःखवंतु । हा 'कुररी' गुरुत्वें वृत्तांतु ।
तुज सांगेन साद्यंतु । उपहासें अवधूतु बोलिला ॥३६॥
तुज सांगेन साद्यंतु । उपहासें अवधूतु बोलिला ॥३६॥
असे सांगून अवधूत विनोदाने म्हणाला, "परिग्रह हा दुःखदायक असल्याचा वृत्तांत तुला टिटवीच्या गुरुत्वावरून साद्यंत सांगून देतो" ३६.
तंव राजा मनीं चमत्कारला । म्हणे मी राज्यपरिग्रहें गुंतला ।
देहपरिग्रहें बंदी पडला । पाहिजे केला हा त्यागु ॥३७॥
देहपरिग्रहें बंदी पडला । पाहिजे केला हा त्यागु ॥३७॥
तेव्हां राजाच्या मनाला दचका बसला. तो मनांत म्हणाला, मीही राज्यपरिग्रहांत गुंतून पडलों असून देहपरिग्रहानेंही बंदीत पडलों आहे. तेव्हां यांचा मला आतां त्याग केला पाहिजे ३७.
ऐसा राजा सवैराग्यु । करूं पाहे सर्वत्यागु ।
श्रवणें जाहला तो सभाग्यु । होय योग्यु निजज्ञाना ॥३८॥
श्रवणें जाहला तो सभाग्यु । होय योग्यु निजज्ञाना ॥३८॥
याप्रमाणे राजाला वैराग्य उत्पन्न होऊन तो सर्वस्वत्याग करण्याला तयार झाला. श्रवणाचे भाग्य त्याला लाभल्यामुळे तो आत्मज्ञानाला पात्र झाला ३८.
कुररी-गुरुत्वें जाणा । परिग्रहत्यागविवंचना ।
आणावया जी मना । सादर श्रवणा करीतसे ॥३९॥
आणावया जी मना । सादर श्रवणा करीतसे ॥३९॥
कुररी-पक्ष्याच्या गुरुत्वाने परिग्रहत्यागाचा विचार करण्यासाठी तो नीट लक्ष लावून श्रवण करूं लागला ३९.
सामिषं कुररं जघ्नुर्बलिनो ये निरामिषाः ।
तदामिषं परित्यज्य स सुखं समविन्दत ॥ २ ॥
तदामिषं परित्यज्य स सुखं समविन्दत ॥ २ ॥
[श्लोक २] मांसाचा तुकडा चोचीत धरलेल्या कुररपक्ष्यावर स्वतःजवळ मांस नसलेले दुसरे पक्षी तुटून पडले त्याने मांसाचा तुकडा फेकून दिला, तेव्हा तो सुखी झाला. (संग्रह करणे, हे संकटाचे मूळ आहे, ही शिकवण कुरराकडून घ्यावी). (२)
'कुरर' बोलिजे टिटवा । पावला आमिषकवळु बरवा ।
तेणें तेथेंची भक्षवा । तो लोभस्वभावा ठेविला ॥४०॥
तेणें तेथेंची भक्षवा । तो लोभस्वभावा ठेविला ॥४०॥
कोणी एक कुरर म्हणजे टिटवा पक्षी होता. त्याला एक चांगलासा मांसाचा तुकडा मिळाला. त्याने तो तेथल्या तेथेच खाऊन टाकावा, पण तो न खातां लोभस्वभावाने बाळगून ठेविला ४०.
तें आमिष देखोनियां फार । बळी जे निरामिष कुरर ।
ते धांविन्नले अतिसत्वर । लहान थोर मिळोनि ॥४१॥
ते धांविन्नले अतिसत्वर । लहान थोर मिळोनि ॥४१॥
तेव्हा तो मांसाचा मोठा तुकडा पाहून ज्या टिटव्यांपाशी तसला तुकडा नव्हता, ते याच्यापेक्षा बलवान् लहानमोठे टिटवे मिळून लौकर लौकर त्याच्याकडे धावत आले ४१.
हिरोनि घेऊं पाहती बळें । हें जाणोनियां तो पुढें पळे ।
पळतां देखोनि एक वेळे । त्वरें तत्काळें वेढिला ॥४२॥
पळतां देखोनि एक वेळे । त्वरें तत्काळें वेढिला ॥४२॥
ते आतां बळजबरीनें तो तुकडा आपल्यापासून हिरावून घेतील हे जाणून तो पुढे पुढे पळूं लागला. तो पळतो आहे असे पाहून सर्वांनी एकदम लगट करून त्याला घेरला ४२.
त्या आमिषाचिया चाडा । थोर मांडला झगडा ।
मारूं लागले फडफडां । चहूंकडा निष्ठुर ॥४३॥
मारूं लागले फडफडां । चहूंकडा निष्ठुर ॥४३॥
त्या मांसाच्या लालचीने सर्वांचा मोठा झगडा सुरू झाला. ते निष्ठुर होऊन चहूंकडून त्याला फडाफड मारू लागले ४३.
एक झडपिती पांखीं । एक चपेटे हाणिती नखीं ।
एक विदारिती मुखीं । परम दुःखी होतसे ॥४४॥
एक विदारिती मुखीं । परम दुःखी होतसे ॥४४॥
कोणी पंखाने झडपूं लागले; कोणी नखाने चपेटे हाणूं लागले, कोणी तोंडाने ओरबाडूं लागले. त्यामुळे त्याला अतिशय दुःख झाले ४४.
आमिष-कवळें गुंतलें मुख । मारितां देऊं न शके हाक ।
खस्तावेस्त करितां देख । बोलावया मुख त्या नाहीं ॥४५॥
खस्तावेस्त करितां देख । बोलावया मुख त्या नाहीं ॥४५॥
मांसाच्या तुकड्याने तोंड गुंतलेलें असल्यामुळे, मारले तरी ओरडायला येत नव्हतें. कितीही धक्काबुक्की केली तरी त्याला बोलावयाला तोंड नव्हते ४५.
हे माझे स्वजाती पहा हो । सांडोनियां सुहृदभावो ।
मज कां करूं आले अपावो । तो अभिप्रावो विवंची ॥४६॥
मज कां करूं आले अपावो । तो अभिप्रावो विवंची ॥४६॥
तो मनांत विचार करूं लागला की, हे माझे खरोखर स्वजातीय बांधव असून स्नेहभाव सोडून मला कां बरें पीडा देतात ! ४६.
म्हणे माझिया दुःखासी मूळ । मजपाशील आमिष-कवळ ।
तो त्यजोनियां तत्काळ । सुखी सुनिश्चळ बैसला ॥४७॥
तो त्यजोनियां तत्काळ । सुखी सुनिश्चळ बैसला ॥४७॥
तो म्हणाला, माझ्या जवळचा मांसाचा तुकडा हेच माझ्या दुःखाचें मूळ आहे. असें म्हणून त्याने तो लागलाच टाकून दिला आणि सुखानें स्वस्थ बसला ४७.
जेथ आमिषकवळु पडे । तेथ कलहाचा गोंधळ मांडे ।
परस्परें फुटती मुंडें । ठेंचिती तोंडे येरयेरां ॥४८॥
परस्परें फुटती मुंडें । ठेंचिती तोंडे येरयेरां ॥४८॥
पण जेथें तो मांसाचा तुकडा पडला, तेथे तंट्याचा मोठा गोंधळच माजून राहिला. एकमेकांची डोकी फोडून परस्पर परस्परांची तोंडे ठेचू लागले ४८.
आमिष त्यजोनि बैसला देख । तो पाहे कलहाचें कौतुक ।
मूळ परिग्रहो तेथें दुःख । परम सुख त्यागितां ॥४९॥
मूळ परिग्रहो तेथें दुःख । परम सुख त्यागितां ॥४९॥
पहिला टिटवा मांसाचा तुकडा टाकून बसला होता, तो या तंट्याची मौज पहात राहिला. तात्पर्य, मूळ परिग्रह जेथे असतो तेथे दुःख असते; आणि तो टाकला की मोठे सुख होते ४९.
माड्या गोपुरें धवळारा । धनधान्य नाना अंबरा ।
रत्नें प्रवाल धन-पुत्र-दारा । हा समुदायो खरा परिग्रहो ॥५०॥
रत्नें प्रवाल धन-पुत्र-दारा । हा समुदायो खरा परिग्रहो ॥५०॥
माड्या, गोपुरे, वाडे, धन, धान्य, परोपरीची वस्त्रे, रत्ने, पोवळीं, द्रव्य, बायकामुले, इत्यादि जो समुदाय तोच खरा परिग्रह होय ५०.
या समस्त परिग्रहाचें मूळ । देहबुद्धि गा केवळ ।
तेहीं अभिमानें सबळ । एवं सर्वांस मूळ अभिमानु ॥५१॥
तेहीं अभिमानें सबळ । एवं सर्वांस मूळ अभिमानु ॥५१॥
या साऱ्या परिग्रहाचें मूळ पाहावयास गेले तर केवळ देहवुद्धि, म्हणजे 'देह हाच मी' अशी भावना, तीही अभिमानाने जोरावलेली. म्हणजे एकंदरीत सर्वांचे मूळ अभिमान ५१.
तो अभिमानु जैं सांडे । तैं प्रपंचाचें मूळ खंडे ।
मूळ छेदिल्या जेवीं उलंडे । अतिप्रचंडे तरुवर ॥५२॥
मूळ छेदिल्या जेवीं उलंडे । अतिप्रचंडे तरुवर ॥५२॥
तो अभिमानच जेव्हां सोडून द्यावा, तेव्हांच प्रपंचाचें मूळ खुंटते. मूळच तोंडून टाकलें म्हणजे प्रचंड वृक्षही उलथून पडतो, तसेंच हें आहे ५२.
अभिमान देहबुद्धिजीवन । देहबुद्धि संगास्तव गहन ।
उभयसंगु तो आयतन । निवासस्थान परिग्रहो ॥५३॥
उभयसंगु तो आयतन । निवासस्थान परिग्रहो ॥५३॥
अभिमानाला देहबुद्धि हें जीवन असते, आणि देहबुद्धिही संगाने दृढतर होते. या दोघांच्या संगतीचे परिग्रह हे निवासस्थान होय ५३.
एवं अन्योन्य सापेक्षक । येरयेरा आवश्यक ।
याचे त्यागीं परम सुख । अतिदुःख तो परिग्रहो ॥५४॥
याचे त्यागीं परम सुख । अतिदुःख तो परिग्रहो ॥५४॥
अशा प्रकारे ही परस्पर साहाय्यकारी असून परस्परांना ती चिकटून राहतात. ह्याकरिता त्यांचा त्याग केला असता मोठे सुख होते, आणि त्यांचा परिग्रह म्ह. संग्रह केला असतां, तो दुःखास कारणीभूत होतो ५४.
परिग्रहत्यागाचें मूळ जाण । आधीं त्यजावा अभिमान ।
तेणेंवीण त्यागु तो विटंबन । केल्या जाण होईल ॥५५॥
तेणेंवीण त्यागु तो विटंबन । केल्या जाण होईल ॥५५॥
परिग्रहत्यागाचे मूळ म्हणशील तर आधी अभिमान सोडावा. त्याशिवाय त्याग करावयाला गेले तर ती विटंबना मात्र होईल ५५.
अभिमानसहित सकळ सांडे । तैं पडती सुखाचे पायमांडे ।
तें सुख न बोलवे तोंडें । शब्द मुरडे लाजोनि ॥५६॥
तें सुख न बोलवे तोंडें । शब्द मुरडे लाजोनि ॥५६॥
अभिमानासहित सर्व सोडावें, तेव्हांच सुखाच्या पायघड्या पडतील. तें सुख तोंडाने सांगता येत नाही. शब्द लाजून मागे परततो ५६.
अभिमान जाऊन वर्तन । कैसें राया म्हणसी जाण ।
तें अर्भक-गुरुत्वलक्षण । तुज संपूर्ण सांगेन ॥५७॥
तें अर्भक-गुरुत्वलक्षण । तुज संपूर्ण सांगेन ॥५७॥
हे राजा ! आता अभिमान सोडून कसें वागतां येईल ? असें म्हणशील, तर त्याविषयी बालकाच्या गुरुत्वाचें साद्यंत लक्षण तुला सांगतों ५७.
न मे मानापमानौ स्तो न चिन्ता गेहपुत्रिणाम् ।
आत्मक्रीड आत्मरतिः विचरामीह बालवत् ॥ ३ ॥
आत्मक्रीड आत्मरतिः विचरामीह बालवत् ॥ ३ ॥
[श्लोक ३] ज्याप्रमाणे बालक स्वतःशीच रममाण होते, त्याला कोणतीही काळजी नसते, त्याचप्रमाणे मीसुद्धा आत्मानंदात मग्न असतो मान मिळो की अपमान होवो माझ्यावर त्याचा परिणाम होत नाही घरपरिवार यांचीही मला काळजी नाही. (३)
बाल माझें तुझें न म्हणे । उंच नीच कांही नेणे ।
यालागीं मानापमान तेणें । सुखें साहणें सर्वथा ॥५८॥
यालागीं मानापमान तेणें । सुखें साहणें सर्वथा ॥५८॥
हें माझे व हें तुझे असें मूल कधी म्हणत नाही. हे उंच व हें नीच असे त्याला समजत नाही. म्हणून तें मानापमान सुखाने सहन करून राहातें ५८.
तिमासांचेनि बाळकें । मानु कोण हें नोळखे ।
अपमानु तोही न देखे । आपुलेनि सुखें क्रीडत ॥५९॥
अपमानु तोही न देखे । आपुलेनि सुखें क्रीडत ॥५९॥
तीन महिन्यांच्या मुलाला मान हणजे काय साची ओळख नसते, तसेंच अपमानही त्याला माहीत नसतो. आपल्याच आनंदांत तें खेळत असतें ५९.
दुजेपणातें नातळे । बालक आपुलियाचि लीळें ।
आप‍आपणियाशींच खेळें । आपुलेनि मेळें आपण ॥६०॥
आप‍आपणियाशींच खेळें । आपुलेनि मेळें आपण ॥६०॥
दुसरेपणाला ते शिवतच नाही; मूल आपल्याच लीलेने आपल्याशीच खेळत असते. आपली आपणच करमणूक करतें. ६०.
देहगेहांची चिंता । बाळासि नातळे सर्वथा ।
स्वभावेंचि निश्चिंतता । चिंताकथा त्या नाहीं ॥६१॥
स्वभावेंचि निश्चिंतता । चिंताकथा त्या नाहीं ॥६१॥
मुलाला घरादाराची काळजी कधींच शिवत नाही. ते स्वभावतःच निष्काळजी असते. चिंतेची वा त्याला माहीत नसते ६१. र्ता
न देखतां दुजी स्थिती । बाळका आपुली आपणिया प्रीती ।
आपुली आपणिया अतिरती । तैसी गती योगिया ॥६२॥
आपुली आपणिया अतिरती । तैसी गती योगिया ॥६२॥
दुसरी स्थितिच पाहिलेली नसल्यामुळे मूल आपली आपल्यावरच प्रीति करते. ते आपले आपल्यामध्येच रममाण होते. त्याप्रमाणेच योग्याची स्थिति आहे ६२.
योगियासी प्रपंचाचें भान । सत्यत्वें नाहीं जाण ।
यालागीं मानापमान । दोन्ही समान तयासी ॥६३॥
यालागीं मानापमान । दोन्ही समान तयासी ॥६३॥
योग्याला प्रपंचाचे भान सत्यत्वाने नसते; त्यामुळे त्याला मान व अपमान दोन्ही सारखीच असतात ६३.
चित्रींचेनि सापें खादला । तो चित्रींचेनि अमृतें वांचला ।
तेवीं जिण्या मरण्या मुकला । निश्चळ ठेला निर्द्वंद्वें ॥६४॥
तेवीं जिण्या मरण्या मुकला । निश्चळ ठेला निर्द्वंद्वें ॥६४॥
चित्रांतल्या सापाने खाल्ला होता, तो चित्रांतल्या अमृतानेच वांचला; त्याप्रमाणे योगी, जन्ममरणापासून सुटून द्वंद्वापासून मुक्त होऊन निश्चळ राहिलेला असतो ६४.
गृहदारापुत्रचिंता । हे समूळ मिथ्या वार्ता ।
स्वदेहो सत्यत्वें असता । तरी करूं लाहता चिंतेतें ॥६५॥
स्वदेहो सत्यत्वें असता । तरी करूं लाहता चिंतेतें ॥६५॥
घरदार, बायकामुले ह्यांची चिंता वाहणे ही सारीच गोष्ट मिथ्या होय. आपला देहच जर त्याला खरा वाटला असता, तर त्याने बायकामुलांची चिंता केली असती ६५.
भवमूळ कल्पना जाण । ते कल्पना मनाआधीन ।
तें मन स्वरूपीं जाहलिया लीन । तेव्हां वस्तु-चिद्घन सर्वत्र ॥६६॥
तें मन स्वरूपीं जाहलिया लीन । तेव्हां वस्तु-चिद्घन सर्वत्र ॥६६॥
संसाराचे मूळ म्हटलें म्हणजे कल्पना. ती कल्पना मनाच्या अधीन असते. तें मनच स्वस्वरूपामध्ये लीन झाले म्हणजे सर्वत्र चिद्घन वस्तुच होऊन जाते ६६.
तेणें स्वरूपानुसंधानें । सुखें क्रीडतु चिद्धनें ।
क्रीडा दैवयोगें करणें । देहाभिमानें विरहित ॥६७॥
क्रीडा दैवयोगें करणें । देहाभिमानें विरहित ॥६७॥
त्या स्वरूपाच्या अनुसंधानाने तो चिद्घन स्वरूपांत आनंदानें क्रीडा करीत असतो. ती क्रीडा अभिमानविरहित दैवयोगाने चालत असते ६७.
पावोनि निजसुखप्राप्ती । मन‍आदि इंद्रियें उपरमती ।
अणुभरी स्फुरेना वृत्ती । 'समाधि' बोलती या नांव ॥६८॥
अणुभरी स्फुरेना वृत्ती । 'समाधि' बोलती या नांव ॥६८॥
आत्मसुखाची प्राप्ति होऊन मनादि इंद्रिये शांत झाली, अणुमात्रही वृत्ति स्फुरण पावेनाशी झाली, म्हणजे त्याला 'समाधि' असे म्हणतात ६८.
तेचि स्वरूपीं ठेवूनि मन । बाह्यस्फूर्तीचें स्फुरे भान ।
ते दशा गा 'व्युत्थान' । साधुजन बोलती ॥६९॥
ते दशा गा 'व्युत्थान' । साधुजन बोलती ॥६९॥
त्याच स्वरूपामध्ये मन ठेऊन बाह्यस्फूर्तीचें भान स्फुरत असले, म्हणजे त्या स्थितीला साधु लोक 'व्युत्थान' असे म्हणतात ६९.
उंबर्‍यावरी ठेविला दिवा । तो जेवीं देखे दोंही सवा ।
तैसी व्युत्थानदशा जीवभावा । उभय स्वभावा देखणी ॥७०॥
तैसी व्युत्थानदशा जीवभावा । उभय स्वभावा देखणी ॥७०॥
उंबऱ्यावर दिवा ठेवला म्हणजे दोन्हीकडच्या बाजूचेही पदार्थ दिसतात, त्याप्रमाणे व्युत्थानदशा जीवभावनेला व शिवस्वरूपाला दोहोंलाही जाणणारी असते ७०.
लवण-जळा समरसता । तेवीं स्वरूपीं विरवूनि चित्ता ।
समाधिव्युत्थाना हाणी लाथा । निजीं निजस्वरूपता पावोनि ॥७१॥
समाधिव्युत्थाना हाणी लाथा । निजीं निजस्वरूपता पावोनि ॥७१॥
मिठाचा आणि पाण्याचा ज्याप्रमाणे एकजीव होऊन जातो, त्याप्रमाणे आत्मस्वरूपांत मन विरवून टाकून, आत्मस्वरूपाशी तादात्य होऊन तो समाधि व व्युत्थान दोन्हीही लाथेनें झुगारून देतो ७१.
त्यासी कोणाचा मानापमान । गृहपुत्रचिंता करी कोण ।
स्वरूपीं हारपलें मन । निजसमाधान पावला ॥७२॥
स्वरूपीं हारपलें मन । निजसमाधान पावला ॥७२॥
त्याला मग कोणाचा मानही नाही व अपमानही नाही. घरादाराची आणि पुत्राची चिंता तरी कोण करणार ? मन स्वरूपात हरपून गेल्यामुळे तो आत्मसमाधानाला प्राप्त होतो ७२.
मनेंवीण जें विहरण । तें बालकाच्या ऐसें जाण ।
दैवयोगें चलनवलन । वृत्तिशून्य वर्तत ॥७३॥
दैवयोगें चलनवलन । वृत्तिशून्य वर्तत ॥७३॥
मनावांचून होणारे शरीरव्यापार म्हणजे अगदी मुलासारखे होत. त्याची हालचाल म्हणजे दैवयोगाने होईल ती. अर्थात् नेहमी वृत्तिशून्यतेनेंच वागावयाचे ७३.
द्वावेव चिन्तया मुक्तौ परमानन्द आप्लुतौ ।
Wयो विमुग्धो जडो बालो यो गुणेभ्यः परं गतः ॥ ४ ॥
Wयो विमुग्धो जडो बालो यो गुणेभ्यः परं गतः ॥ ४ ॥
[श्लोक ४] जगात फक्त दोनच व्यक्ती चिंतामुक्त आहेत एक म्हणजे अजाण व काही काम न करणारे बालक किंवा गुणातीत हे दोघेही परम आनंदात मग्न असतात. (मानापमान इत्यादींची चिंता न करणे, हा गुण बालकाकडून घ्यावा). (४)
थोर चिंतेचा आवर्त । जेथ ब्रह्मादिक बुडत ।
ते आवर्तीं दोघे मुक्त । परीस निश्चित यदुवीरा ॥७४॥
ते आवर्तीं दोघे मुक्त । परीस निश्चित यदुवीरा ॥७४॥
चिंतेचा भोंवरा मोठा दांडगा आहे. त्यांत ब्रह्मदेवादिकांसारखेसुद्धा बुडून जातात. पण हे यदुवीरा (यदुराजा) ! त्यांतून दोघेच काय ते खरोखर सुटतात. [एक योगी आणि एक मूल ] ७४.
दोघां नाहीं द्वैतभान । दोघे नेणती मानापमान ।
दोघे सुखें सुखसंपन्न । दोघे मनेंवीण वर्तती ॥७५॥
दोघे सुखें सुखसंपन्न । दोघे मनेंवीण वर्तती ॥७५॥
त्या दोघांना द्वैताचे भान नसते ; दोघेही मानापमान जाणत नाहीत; दोघेही सुखाने सुखी असतात; आणि दोघेही मनावांचून वर्तन करतात ७५.
एकासी पुढे भेटेल दुःख । दुजेनि जिंतिलें सुखदुःख ।
एकासी मुग्धतेचें सुख । दुज्या देख निजज्ञान ॥७६॥
एकासी मुग्धतेचें सुख । दुज्या देख निजज्ञान ॥७६॥
पण एकाला पुढे दुःख प्राप्त होते आणि दुसऱ्याने सुख आणि दुःख दोन्ही जिंकलेली असतात. एकाला मुग्धतेचे ( अजाणतेपणाचे) सुख असते आणि दुसऱ्याला आत्मज्ञानाचे सुख असते ७६.
पाहतां बाळकाचे ठायीं । गुप्तवासना असे देहीं ।
ते अंकुरीजोनि पाही । अवश्य अपायीं घालील ॥७७॥
ते अंकुरीजोनि पाही । अवश्य अपायीं घालील ॥७७॥
मुलाच्या ठिकाणी पाहिले तर त्याच्या देहांत गुप्त वासना असते, तिलाच पुढे अंकुर फुटून तीच त्याला हटकून गोत्यांत घालते ७७.
तैसा नव्हे योगिया गुणातीत । जो पूर्णानंदें पूर्णभरित ।
त्यासी सुखदुःखाची मात । नाहीं जगांत सर्वथा ॥७८॥
त्यासी सुखदुःखाची मात । नाहीं जगांत सर्वथा ॥७८॥
योगी मात्र त्याप्रमाणे नव्हे. तो गुणातीत असतो. त्याला जगामध्ये सुखदुःखाचा संपर्क कधीच नसतो. ७८.
देहीं दिसे जीव वर्तत । तो केवीं झाला गुणातीत ।
ऐसे म्हणसी तो वृत्तांत । ऐक साद्यंत सांगेन ॥७९॥
ऐसे म्हणसी तो वृत्तांत । ऐक साद्यंत सांगेन ॥७९॥
देहामध्ये जीव तर वागत असलेला दिसतो, मग तो गुणातीत कसा काय होतो ? असें म्हणशील तर तोही वृत्तांत साद्यंत सांगतों ऐक ७९.
साधकें सेवूनि साधुजन । वाढविला सत्त्वगुण ।
वाढलेनि सत्त्वें जाण । ज्ञानसाधन साधिलें ॥८०॥
वाढलेनि सत्त्वें जाण । ज्ञानसाधन साधिलें ॥८०॥
साधक हा साधुजनांची सेवा करून आपला सत्त्वगुण वाढवीत असतो. अशा प्रकारे सत्वगुण वाढला म्हणजे ज्ञानाचे साधन साध्य होते ८.
साधिलेनि ज्ञानसाधनें । छेदी रजतमांचीं विंदानें ।
जें मोहममतेचीं दारुणें । उभय भोगजन्यें कर्मठां ॥८१॥
जें मोहममतेचीं दारुणें । उभय भोगजन्यें कर्मठां ॥८१॥
त्या साधलेल्या ज्ञानसाधनाच्या योगानें, इहलोकांत कर्मठांना भोगावयास लागणारी मोहममतेची रजतमात्मक लक्षणे ते छेदून टाकतात ८१.
एवं वाढलेनि सत्त्वोत्तमें । निर्दळलीं रजतमें ।
सत्त्व एकलेपणें निमे । स्वयें उपशमें तें जाणा ॥८२॥
सत्त्व एकलेपणें निमे । स्वयें उपशमें तें जाणा ॥८२॥
तात्पर्य शुद्ध-सत्त्वाच्या वाढीने रज आणि तम यांचा संहार होतो व सत्त्व एकटेच राहते, तेंही मग आपोआपच शांत होते ८२.
जंव जंव काष्ठसंभार असे । तंव तंव अग्नि जाळी उल्हासें ।
सरलेनि काष्ठलेशें । अग्नि प्रवेशे निजतेजीं ॥८३॥
सरलेनि काष्ठलेशें । अग्नि प्रवेशे निजतेजीं ॥८३॥
लाकडाचे जों जों भारे येऊन पडत असतात, तों तो अग्नि मोठ्या उल्हासाने ते जाळून टाकीत असतो; पण लाकडाचा तुकडासुद्धा जेव्हां शिल्लक राहात नाही, तेव्हां तोच अग्नि आपल्या मूळ तेजांत लीन होतो ८३.
ऐसी जिणोनि गुणावस्था । योगी पावला गुणातीतता ।
त्यासी न बाधी भवव्यथा । प्रलयकल्पता झालिया ॥८४॥
त्यासी न बाधी भवव्यथा । प्रलयकल्पता झालिया ॥८४॥
अशाच रीतीने गुणावस्थेला जिंकून योगी गुणातीत अवस्थेला पोचतो. त्यामुळे कल्पांत झाला तरी, त्याला संसारव्यथा बाधत नाहीं ८४.
ज्या सुखासी नाहीं अंत । तें सुख स्वरूपें झालें प्राप्त ।
ते देहीं वर्ततां देहातीत । चिंताआवर्त त्यां नाहीं ॥८५॥
ते देहीं वर्ततां देहातीत । चिंताआवर्त त्यां नाहीं ॥८५॥
ज्या सुखाला अंत नाही, ते सुख त्यांना आत्मस्वरूपानेच प्राप्त झालेले असते. ते देहामध्ये वागत असले तरी देहातीत असतात, त्यामुळे त्यांना चिंतारूप भोंवरा त्रास देत नाही ८५.
एकाकी जाहल्यावीण तत्त्वतां । ते अवस्था न चढे हाता ।
येचिविशीं नृपनाथा । 'कुमारी' गुरुकथा सांगेन ॥८६॥
येचिविशीं नृपनाथा । 'कुमारी' गुरुकथा सांगेन ॥८६॥
खरोखर एकीएक झाल्याशिवाय ही अवस्था हाती लागत नाही. याचसाठी, हे राजेश्वरा ! मी कुमारीला गुरु केल्याची गोष्ट तुला सांगतों ८६.
क्वचित् कुमारी त्वात्मानं वृणानान् गृहमागतान् ।
स्वयं तानर्हयामास क्वापि यातेषु बन्धुषु ॥ ५ ॥
स्वयं तानर्हयामास क्वापि यातेषु बन्धुषु ॥ ५ ॥
[श्लोक ५] एके दिवशी कुण्या कुमारिकेच्या घरी तिला मागणी घालण्यासाठी म्हणून काही लोक आले होते त्या दिवशी तिच्या घरातील लोक कोठेतरी बाहेर गेले होते म्हणून तिने स्वतःच त्यांचे आदरातिथ्य करण्याचे ठरविले. (५)
कोणी एके कुमारीसी । घरीं राखण ठेवूनि तिसी ।
पिता माता स्वगोत्रेसीं । गेली यात्रेसी कुळदेवा ॥८७॥
पिता माता स्वगोत्रेसीं । गेली यात्रेसी कुळदेवा ॥८७॥
कोणी एक कुमारिका होती, तिला घरामध्ये राखण ठेवून तिचे आईबाप आपल्या आप्तइष्टांसह कुलस्वामीच्या यात्रेला गेली ८७.
ते कुमारीचें विवाहलग्न । पूर्वीं नेमिलें होतें जाण ।
त्या निश्चयालागीं ब्राह्मण । घरा संपन्न पैं आले ॥८८॥
त्या निश्चयालागीं ब्राह्मण । घरा संपन्न पैं आले ॥८८॥
त्या कन्येच्या विवाहाचा विचार पूर्वीच करून ठेवलेला होता. त्यासंबंधानें वाङ्‌गनिश्चय करण्याकरितां वरपक्षाकडील थोर ब्राह्मण त्या घरी आले ८८.
पुसती घरीं आहे कोण । लाजे नोवरी धरी मौन ।
त्यांसी न देतां दर्शन । पूजाविधान ते मांडी ॥८९॥
त्यांसी न देतां दर्शन । पूजाविधान ते मांडी ॥८९॥
त्यांनी 'घरांत कोण आहे ?' असे विचारले. परंतु लज्जेमुळे नवरीने मौन धारण केले, पण त्यांच्या दृष्टीस न पडतां तिने त्यांच्या सत्काराच्या साहित्याची सर्व तयारी केली ८९.
वातायनद्वारा आसनें । दिधलीं समस्तांकारणें ।
गंधाक्षता सुमनें पानें । दिधले मौनें उपचार ॥९०॥
गंधाक्षता सुमनें पानें । दिधले मौनें उपचार ॥९०॥
खिडकीतून सर्वांना बसावयासाठी आसने दिली. गंधाक्षता, फुलें, पाने, सर्व काही न बोलतांच आणून दिले ९०.
देखोनि पूजेचें विधान । जाणों सरले ते ब्राह्मण ।
घरीं नोवरीचि आहे जाण । हें चतुरलक्षण तियेचें ॥९१॥
घरीं नोवरीचि आहे जाण । हें चतुरलक्षण तियेचें ॥९१॥
पूजेचे सर्व साहित्य समोर आलेले पाहून ब्राह्मणांनी जाणले की, घरामध्ये फक्त नवरीच आहे व तिचेच हे चातुर्य दिसतें ९१.
त्यांच्या पाहुणेराची चिंता । उशिरां येईल माझी माता ।
ते काळीं साळीं सडितां । विलंबु सर्वथा होईल ॥९२॥
ते काळीं साळीं सडितां । विलंबु सर्वथा होईल ॥९२॥
तिला त्यांच्या पाहुणचाराची काळजी पडली. ती मनांत म्हणाली, 'माझ्या आईला यावयाला उशीर होईल; आणि घरामध्ये तर तांदूळ सडलेले नाहीत ; ती येऊन सडूं लागल्यास जेवणास फारच उशीर होईल' ९२.
तेषामभ्यवहारार्थं शालीन् रहसि पार्थिव ।
अवघ्नन्त्याः प्रकोष्ठस्थाश्चक्रुः शङ्खाः स्वनं महत् ॥ ६ ॥
अवघ्नन्त्याः प्रकोष्ठस्थाश्चक्रुः शङ्खाः स्वनं महत् ॥ ६ ॥
[श्लोक ६] राजन ! त्यांच्यासाठी स्वयंपाक करावा या हेतूने ती घरातील एक कोपर्‍यात भात कांडू लागली त्यावेळी तिच्या मनगटातील बांगड्या मोठ्याने वाजू लागल्या. (६)
ऐसें विचारूनि जाण । साळी कांडूं रिघे आपण ।
ते कंडणकाळींचे विंदान । चतुरलक्षण परियेसीं ॥९३॥
ते कंडणकाळींचे विंदान । चतुरलक्षण परियेसीं ॥९३॥
असा विचार करून ती आपणच तांदूळ सडू लागली. पण तें कांडण कांडतांना तिने मोठे शहाणपणाचें काम केले. ती गोष्ट श्रवण कर ९३.
घावो घालितां कांडणा । उठी झणत्कार करकंकणा ।
तेणें नादें लाजोनि जाणा । विचारु मनामाजीं करी ॥९४॥
तेणें नादें लाजोनि जाणा । विचारु मनामाजीं करी ॥९४॥
कांडणाचा घाव घालतांच हातांतील कांकणाचा आवाज होऊ लागला. तेव्हां त्या नादाची तिची तिलाच लाज वाटून ती मनांत विचार करू लागली की ९४.
सा तज्जुगुप्सितं मत्वा महती व्रीडिता ततः ।
बभञ्जैकैकशः शङ्खान् द्वौ द्वौ पाण्योरशेषयत् ॥ ७ ॥
बभञ्जैकैकशः शङ्खान् द्वौ द्वौ पाण्योरशेषयत् ॥ ७ ॥
[श्लोक ७] [श्लोक ७] या आवाजावरून घरात धान्य नाही, हे पाहुण्यांना कळेल, हे लक्षात घेऊन तिला अतिशय लाज वाटली आणि तिने एकएक करून सगळ्या बांगड्या फोडून टाकल्या शेवटी दोन्ही हातांमध्ये दोन बांगड्या राहू दिल्या. (७)
या शंखवलयांचा ध्वनि । पडेल पाहुण्यांचें कानीं ।
ते अत्यंत लाज मजलागुनि । नववधु कांडणीं बैसली ॥९५॥
ते अत्यंत लाज मजलागुनि । नववधु कांडणीं बैसली ॥९५॥
ह्या कंकणाचा ध्वनि पाहुण्यांच्या कानांवर गेला, तर मला अतिशय लाज वाटेल ; कारण, ते म्हणतील की, ही नवी नवरी कांडण कांडावयाला बसली आहे ! ९५.
त्यांच्या कानीं ध्वनि न पडे । कांडण तरी चाले पुढे ।
ऐसें विचारोनि रोकडें । कंकणाकडे पाहिलें ॥९६॥
ऐसें विचारोनि रोकडें । कंकणाकडे पाहिलें ॥९६॥
ह्याकरितां त्यांच्या कानांवर माझ्या कांकणाचा आवाज तर जाऊं नये व माझें कांडण तर चालत रहावे, असा विचार करून तिने कांकणाकडे पाहिले ९६.
पाहतां दिसे ते अबला । विचार वृद्धाहोनि आगळा ।
करीचा कंकणखळाळा । युक्तीं वेल्हाळा विभागी ॥९७॥
करीचा कंकणखळाळा । युक्तीं वेल्हाळा विभागी ॥९७॥
पाहावयाला गेले तर ती दिसण्यांत मुलगीच होती, पण तिचा विचार मात्र पोक्त मनुष्यापेक्षाही अधिक होता. त्या शहाण्या मुलीने तो कांकणाचा नाद मोठ्या युक्तीने विभागून टाकण्याचा निश्चय केला ९७.
जरी कंकण फोडूं आतां । तरी ते मुहूर्तींच अशुभता ।
शतायु हो माझा भर्ता । न फोडी सर्वथा या हेतु ॥९८॥
शतायु हो माझा भर्ता । न फोडी सर्वथा या हेतु ॥९८॥
ती मनांत म्हणाली, ह्या वेळी जर कांकणे पिचवावीत तर ह्या शुभमुहूर्तावरच अपशकुन केल्यासारखे होईल. माझ्या पतीला शंभर वर्षे आयुष्य होवो, असे म्हणून तिने कांकणे पिचविली नाहीत ९८.
अति बुद्धिमंत ते कुमारी । हळूचि कंकणें उतरी ।
ते ठेवी जतनेवरी । राखे दों करीं दोनी ॥९९॥
ते ठेवी जतनेवरी । राखे दों करीं दोनी ॥९९॥
ती मुलगी मोठी बुद्धिमान् होती. तिने आपल्या हातांतील कांकणे हळूच उतरून जपून ठेविली. दोन्ही हातांत फक्त दोन दोन राखली ९९.
दोनी कंकणें उरवूनी । कांडूं बैसली कांडणीं ।
दोंहीमाजीं उठे ध्वनी । ऐकोनि कानीं लाजिली ॥१००॥
दोंहीमाजीं उठे ध्वनी । ऐकोनि कानीं लाजिली ॥१००॥
दोन दोन कांकण ठेवून ती कांडण कांहू लागली, पण त्या दोन दोन कांकणांचाही नाद होऊ लागलाच. तो कानांनी ऐकताच तिला पुन्हा लाज वाटू लागली १००.
उभयोरप्यभूद् घोषो ह्यवघ्नन्त्याः स्वशङ्खयोः ।
तत्राप्येकं निरभिददेकस्मान्नाभवद्ध्वनिः ॥ ८ ॥
तत्राप्येकं निरभिददेकस्मान्नाभवद्ध्वनिः ॥ ८ ॥
[श्लोक ८] ती पुन्हा भात कांडू लागली परंतु त्या दोनदोन बांगड्याही जेव्हा आवाज करू लागल्या, तेव्हा तिने आणखी एकएक बांगडी फोडून टाकली दोन्ही मनगटांध्ये जेव्हा एक एक बांगडी शिल्लक राहिली, तेव्हा आवाज बंद झाला. (८)
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...