मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २५ ओव्या ३०१ ते ४००

अंतीं वाढोनियां तमाधिक्य । तमोगुणें निमाल्या देख ।

ते भोगिती महानरक । दुःखदायक दारुण ॥ १ ॥

आणि अंतकालीं तमोगुणाचे आधिक्य होऊन त्या तमोगुणाने मरण आले असतां ते अत्यंत दुःखदायक व महाभयंकर असा नरकवास भोगितात १.

सप्रेम करितां माझी भक्ती । माझिया भक्तांसी देहांतीं ।
हृदयीं प्रकटे माझी मूर्ती । घवघविती निजतेजें ॥ २ ॥

प्रेमाने माझी भक्ति केल्यास माझ्या भक्तांच्या हृदयामध्ये अंतकाळी आत्मतेजानें देदीप्यमान अशी माझी मूर्ति प्रगट होते २.

शंखचक्रगदादि संपूर्ण । पीतांबरधारी श्रीकृष्ण ।
ध्यानीं धरूनि पावे मरण । तो वैकुंठीं जाण मी होयें ॥ ३ ॥

शंख, चक्र, गदा इत्यादि संपूर्ण आयुधे धारण केलेला पीतांबरधारी श्रीकृष्ण ध्यानात आणून जो मरण पावतो, तो वैकुंठामध्ये मत्स्वरूपच होतो ३.

सर्वभूतीं मी आत्मा पूर्ण । ऐसें ज्याचें अखंड भजन ।
ते जितांचि तिन्ही गुण । जिणोनि निर्गुण पावती ॥ ४ ॥

सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी मीच आत्मा परिपूर्ण रूपाने भरलेला आहे. असें ज्याचे भजन अखंड चालू असते, ते जीवंतपणीच तिन्ही गुणांना जिंकून निर्गुणपदाला पोचतात ४.

त्यांचें देहासी दैवें आल्या मरण । मजवेगळें नाहीं स्थान ।
ते निजानंदें परिपूर्ण । निजनिर्गुण स्वयें होती ॥ ५ ॥

त्यांच्या देहाला जर दैवयोगाने मरण आले, तर त्यांना माझ्याशिवाय दुसरे स्थानच नाही, ते निजानंदाने परिपूर्ण असल्यामुळे स्वतःच निर्गुणस्वरूप होतात ५.

माझें स्वरूप निजनिर्गुण । अथवा वैकुंठींचें सगुण ।
दोन्ही एकचि निश्चयें जाण । सगुण निर्गुण समसाम्य ॥ ६ ॥

माझे निर्गुणस्वरूप, किंवा वैकुंठांतील सगुण स्वरूप, ही दोन्ही खरोखर एकच आहेत. सगुण आणि निर्गुण दोन्ही एकसारखींच ६.

स्वर्ग नरक मनुष्यलोक । प्राप्ती पावले निर्गुण चोख ।
त्यांच्या साधनांचें कौतुक । स्वयें यदुनायक सांगत ॥ ७ ॥

जे कोणी स्वर्ग, नरक, मृत्युलोक किंवा शुद्ध निर्गुण स्वरूप पावतात, त्यांच्या साधनांचा चमत्कार श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात ७.

मदर्पणं निष्फलं वा सात्त्विकं निजकर्म तत् ।
राजसं फलसंकल्पं हिंसाप्रायादि तामसम् ॥ २३ ॥

[श्लोक २३] जेव्हा आपल्या धर्मानुसार केलेले कर्म निष्काम किंवा मला समर्पित केले जाते, तेव्हा ते सात्त्विक होते ज्या कर्माच्या अनुष्ठानामध्ये एखाद्या फळाची अपेक्षा असते, तेव्हा ते राजस होते आणि कर्म करण्यात एखाद्याला त्रास देणे इत्यादी भाव असतो, तेव्हा ते तामसिक होते. (२३)

सकळ कर्मक्रियाचरण । संकल्पेंवीण आपण ।
सहजें होय ब्रह्मार्पण । हें निर्गुण साधन शोधितसत्त्वे ॥ ८ ॥

सर्व कर्मे व क्रिया इत्यादिकांचे आचरण संकल्पावांचूनही केलें असतां हें आपणच स्वतः सहज ब्रह्मार्पण होते. हेंच शुद्धसत्त्वाने निर्गुणस्वरूपाचे साधन आहे ८.

वर्णाश्रमधर्म सकळ । आचरे परी न वांछी फळ ।
माझे भक्तीचें प्रेम प्रबळ । हें कर्म केवळ सात्त्विक ॥ ९ ॥

तो सर्व वर्णाश्रमधर्म आचरण करितो. पण त्याच्या फळाची इच्छा करीत नाही, त्यात माझ्या भक्तीचे अत्यंत प्रेमच असते. हे कर्म केवळ सात्त्विक होय ९.

माझें भजन हाचि स्वधर्म । याचि नांव गा निजकर्म ।
ऐसें ज्यासे कळे वर्म । सात्त्विक कर्म या नांव ॥ ३१० ॥

माझे भजन करणे हाच स्वधर्म होय. याचंच नांव आपले कर्तव्य. हें रहस्य ज्याला कळते, त्याच्याच कर्माला 'सात्त्विक कर्म' असें म्हणतात ३१०.

स्वधर्म आचरोनि सकळ । इंद्रादि देवां यजनशीळ ।
जो वांछी इहामुत्र फळ । हें कर्म केवळ राजस ॥ ११ ॥

जो आपला धर्म असेल तोच सर्व आचरण करून, इंद्रादि देवांना यज्ञयाग करून तृप्त करितो, आणि त्याद्वारे ऐहिक व पारलौकिक फळाची इच्छा धरितो, त्याचें तें कर्म केवळ राजस होय ११.

जे कर्मीं प्रकट हिंसा घडे । कां आभिचारिक करणें पडे ।
स्वरूपें जें कर्म कुडें । तें जाण धडपुडें तामस ॥ १२ ॥

ज्या कर्मामध्ये प्रत्यक्ष हिंसा घडते, किंवा जारणमारणादि प्रयोग करणे भाग पडते, ज्या कर्माचे स्वरूपच ओंगळ दिसते, तें कर्म स्पष्टपणे तामस आहे १२.

जेथ दांभिक कर्माचारू । जेथ साधूंसी अतिमत्सरू ।
जेथ निंदेचा प्रबळ भरू । तो कर्मादरू तामस ॥ १३ ॥

जें कर्म करण्यामध्ये केवळ ढोंग दृष्टीस पडते, ज्यामध्ये साधूंचा अतिशय मत्सर केला जातो, ज्यांत इतरांची निंदा भरपूर असते, तें कर्म तामस होय १३.

आतां त्रिगुण आणि निर्गुण । यांचें चतुर्विध लक्षण ।
या श्लोकीं श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥ १४ ॥

आता तीन गुण आणि निर्गुण या चार प्रकारचे लक्षण पुढील श्लोकामध्ये श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात १४.

कैवल्यं सात्त्विकं ज्ञानं रजो वैकल्पिकं च यत् ।
प्राकृतं तामसं ज्ञानं मन्निष्ठं निर्गुणं स्मृतम् ॥ २४ ॥

[श्लोक २४] एकमेवाद्वितीय आत्म्याचे ज्ञान हे सात्त्विक ज्ञान होय देहयुक्त आत्मा कर्ता, भोक्ता आहे असे समजणे, हे राजस ज्ञान आहे आणि केवळ शरीरालाच आत्मा मानणे, हे तामस ज्ञान आहे आणि गुणातीत ज्ञान हे माझ्या स्वरूपाचे खरे ज्ञान होय. (२४)

देहीं असोनि देहातीत । भूतीं भूतात्मा भगवंत ।
भूतां सबाह्य सभराभरित । हें ज्ञान निश्चित सात्त्विक ॥ १५ ॥

देहांत असून आपण देहापासून भिन्न आहोत, सर्व प्राणिमात्रांमध्ये भगवान् हा परमात्म्याच्या रूपाने अंतर्बाह्य व्यापलेला आहे, हे ज्ञान खरोखर सात्त्विक होय १५.

भिन्न खाणी भिन्नाकार । भिन्न नांवें भिन्न व्यापार ।
तेथ वस्तु देखे अभिन्नाकार । हें ज्ञान साचार सात्त्विक ॥ १६ ॥

भिन्न जाति, भिन्न आकार, भिन्न नावें, भिन्न क्रिया, या सर्वांमध्ये ब्रह्म हे अभिनस्वरूपच आहे असे समजणे हे ज्ञान खरोखर सात्विक होय १६.

करूनि वेदशास्त्रपठन । निर्धारितां निजज्ञान ।
सवेंचि विकल्पी आपण । विकल्प पूर्ण रजाचे ॥ १७ ॥

वेदशास्त्र पठण करून आत्मज्ञानाचा विचार करतांना त्यांत आपण विकल्पाने शंका घेतो, त्याचे ते विकल्प पूर्ण राजस होत १७.

करून वार्तिकान्त व्युत्पत्ती । अद्वैत-निश्चयो नाहीं चित्तीं ।
आपण विकल्पी आपुल्या युक्ती । तें ज्ञान निश्चितीं राजस ॥ १८ ॥

कार्तिकापर्यंत अध्ययन करूनही चित्तामध्ये अद्वैताचा निश्चय होत नाही. आपल्याच तर्काने त्यांत विकल्प काढीत बसतो, ते त्याचे ज्ञान खरोखर राजस होय १८.

करूनि वेदशास्त्रश्रवण । होय शिश्नोदरपरायण ।
इंद्रियार्थीं श्रद्धा पूर्ण । तो केवळ जाण राजस ॥ १९ ॥

वेदशास्त्र श्रवण करून जो शिश्नोदरपरायण होतो, इंद्रियांच्या तृप्तीकडेच नेहमी आवड धरितो, तो निखालस राजस होय १९,

एक निश्चयो नाहीं चित्तीं । विकल्प उपजती नेणो किती ।
हे रजोगुणाची ज्ञानवृत्ती । ऐक निश्चितीं तमोगुण ॥ ३२० ॥

मनांत एक निश्चय नाही; आणि अनेक विकल्प उत्पन्न होतात, ही रजोगुणाची ज्ञानवृत्ति होय. आतां खरा तमोगुण कसा असतो तो ऐक ३२०.

महामोहो गिळी ज्ञानस्फूर्ती । मी जड अंध मानी निश्चितीं ।
नश्वर पदार्थीं आसक्ती । तें ज्ञान निश्चितीं तामस ॥ २१ ॥

ज्ञानाची जेवढी स्फूर्ति असेल तेवढी महामोह ग्रासून टाकतो. मी जड -अंध आहे हेच खरें असें मानतो. क्षणभंगुर पदार्थावर आसक्ति धरतो, तें त्याचे ज्ञान खरोखर तामस होय २१.

आहार निद्रा भय मैथुन । केवळ पशुप्राय जें ज्ञान ।
तें निश्चयें तामस जाण । ऐक निर्गुणविभाग ॥ २२ ॥

आहार, निद्रा, भय आणि मैथुन एवढ्याचेच केवळ पशुतुल्य जें ज्ञान, ते खरोखर तामस होय, हे लक्षात ठेव. आतां निर्गुणाचे विभाग ऐक २२.

कार्य कर्ता आणि कारण । त्रिपुटी त्रिगुणेंसी करूनि शून्य ।
केवळ जें चैतन्यघन । तें निर्गुण ज्ञान उद्धवा ॥ २३ ॥

उद्धवा ! कार्य, कर्ता आणि कारण ही त्रिपुटी तीन गुणांसहवर्तमान शून्य करून केवळ जे चैतन्यरूप राहते, ते निर्गुण ज्ञान होय २३.

सत्त्वाचेनि निज‍उल्हासें । सर्वेंद्रियीं ज्ञान प्रकाशे ।
तें ज्ञानचि मानी वायवसें । मी ज्ञानरूपें असें अनादि ॥ २४ ॥

सत्त्वाच्या उल्हासाने सर्वेद्रियांमध्ये जें ज्ञान प्रगट होते, ते ज्ञानच वायफळ आहे असे समजतो, कारण तो म्हणतो की, मी ज्ञानरूपाने अनादि आहे २४.

सिंधुजळें सरिता वाहती । त्या आलिया सिंधूप्रती ।
तेणें उल्हासेना अपांपती । तेवीं ज्ञानस्फूर्ती श्लाघेना ॥ २५ ॥

समुद्राच्याच पाण्यामुळे नद्या वाहत असतात. त्या समुद्रास येऊन मिळाल्या, म्हणून तो समुद्र त्याबद्दल काही मोठी प्रौढी मिरवीत नाही. त्याप्रमाणेच त्याला ज्ञानाची स्फूर्ति झाली म्हणून काही मोठेपणा वाटत नाही २५,

रजोगुणें आलिया सकाम । त्यासी क्षोभूं न शके काम ।
म्हणे माझेनि चाले काम्य कर्म । शेखीं मी निष्काम निजांगें ॥ २६ ॥

रजोगुणाने त्याला एखादी इच्छा उत्पन्न झाली, तरी ती इच्छा त्याला काही क्षुब्ध करू शकत नाही. तो म्हणतो की, माझ्यामुळेच काम्य कर्म चालते, परंतु मी शेवटी स्वतः निष्कामच आहे २६.

होतां काम्य कर्माचा सोहळा । जेवीं सूर्या न बाधी उन्हाळा ।
तेवीं काम्य कर्मीं मी जिव्हाळा । माझेनि सोज्ज्वळा काम सवेग ॥ २७ ॥

ज्याप्रमाणे सूर्याला उन्हाळा बाधत नाही, त्याप्रमाणे काम्य कर्माचा विधि होत असतां त्या काम्य कर्मामध्ये माझा संबंध नसतो. पण माझ्यामुळेच काम सवेग व सोज्ज्वळ होतो २७.

तमोगुणाच्या झडाडा । पडिला महामोहाचा वेढा ।
न करितां मोहाचा निझाडा । मोहनिर्णय गाढा आपण पैं जाणे ॥ २८ ॥

तमोगुण वाढला म्हणजे महामोहाचा वेढा येऊन पडतो. परंतु त्या मोहाचा झाडा न करिता मोहाचे खरे स्वरूप तो पक्के जाणून असतो २८.

सूर्यो न दिसे जिकडे । अंधारू व्यापी तिकडे ।
तेवीं स्वरूपनिष्ठेपुढें । न बाधी सांकडें मोहाचें ॥ २९ ॥

सूर्य जिकडे दिसत नाही तिकडे अंधार व्यापून टाकतो; त्याप्रमाणे स्वरूपनिष्ठेपुढे मोहाचे संकट कधीं बाधत नाही २९.

अंगीं आदळतां तिन्ही गुण । जो गजबजीना आपण ।
ते निजनिष्ठा निजनिर्गुण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ३३० ॥

अंगावर तिन्ही गुण येऊन कोसळले तरी, जो आपण होऊन कधीं गडबडत नाहीं, उद्धवा ! तीच खरोखर निर्गुणाची आत्मनिष्ठा होय हें लक्षात ठेव ३३०.

अज्ञानाच्या अवसरीं । ज्ञानाची चाड न धरी ।
प्रवर्ततां कामाचारीं । निष्कामाचा न करी पांगडा ॥ ३१ ॥

अज्ञानाच्या प्रसंगी जो ज्ञानाची इच्छा धरीत नाही, किंवा विषयांमध्ये प्रवृत्त असतां निष्कामतेची इच्छा करीत नाही ३१,

आदळतां मोहाचीं झटें । ज्याचा बोध कदा न पालटे ।
त्रिगुणीं निर्गुणत्वें राहाटे । माझिया निष्ठें मद्भक्त ॥ ३२ ॥

किंवा मोहाची झड येऊन पडली तरी त्याच्या ज्ञानामध्ये कधी पालट होत नाहीं; असा माझा भक्त असतो तो माझ्या श्रद्धेनें त्रिगुणामध्येच निर्गुणत्वानें राहतो ३२.

त्रिगुणांचा त्रिविध वास । निर्गुण निजरहिवास ।
येचि अर्थीं हृषिकेश । विशद विलास सांगत ॥ ३३ ॥

तीन गुणांचे तीन प्रकारचे राहणे, आणि निर्गुणपणाचे राहणे यांचाही प्रकार श्रीकृष्ण स्पष्ट करून सांगतात ३३.

वनं तु सात्त्विको वासो ग्रामो राजस उच्यते ।
तामसं द्यूतसदनं मन्निकेतं तु निर्गुणम् ॥ २५ ॥

[श्लोक २५] वनात राहणे हा सात्त्विक निवास आहे, गावामध्ये राहाणे राजस आहे आणि जुगार इत्यादी चालणार्‍या घरात राहाणे हा तामस आहे आणि माझ्या मंदिरात राहाणे हा निर्गुण निवास आहे. (२५)

पवित्र आणि तीर्थभूत । विजन वन एकान्त ।
ऐशिये वस्तीं सुखावे चित्त । तो वास निश्चित सात्त्विक ॥ ३४ ॥

पवित्र तीर्थाची जागा, एकान्त निर्जन वन, अशा ठिकाणी रहाण्यांत ज्याचे मन आनंदित होते, त्याचें तें रहाणे खरोखर सात्त्विक होय ३४.

वस्ती व्यवहारीं व्यापारीं । कां सद सन्मानें राजद्वारीं ।
विवाहामंडपामाझारीं । ज्यासी प्रीति भारी वस्तीसी ॥ ३५ ॥

व्यवहाराच्या किंवा व्यापाराच्या ठिकाणी वास्तव्य असणे, किंवा मोठ्या सन्मानाने राजदरबारांत राहणे, किंवा लग्नमंडपांत मिरविणे, अशा रीतीने असण्यांत ज्याला मनापासून प्रीति वाटते ३५,

ज्यासी आवडे धनसंपदा । निकटवासें वसती प्रमदा ।
जो नगरीं ग्रामीं वसे सदा । हे वस्ती संपदा राजस ॥ ३६ ॥

ज्याला धन, संपत्ति, सभोंवार तरुण स्त्रियांचा घोळका नेहमी असणे हें आवडते, जो नेहमी मोठमोठ्या शहरांत व गांवांत राहतो, ते त्याचे राहाणे राजस होय ३६.

जेथ सन्मान वांछी चित्त । सदा क्षोभे विषयासक्त ।
ऐसाइसी वस्ती जेथ । ते जाण निश्चित राजस ॥ ३७ ॥

जेथें मन सन्मानाची इच्छा करते, जे विषयासक्त होऊन नेहमी क्षुब्ध असते; अशा लोकांची वस्ती जेव्हां दृष्टीस पडेल, तेव्हां ती राजस म्हणून निश्चित समजावी ३७.

जेथ साधुनिंदा जोडे । जेथ गुणदोषीं दृष्टि वाढे ।
ऐशिया ठायीं वस्ती आवडे । तें तामसाचें गाढें निवासस्थान ॥ ३८ ॥

जेथे साधूची निंदा होत असते, जेथे नेहमी दुसऱ्याचे गुणदोष पहाण्याकडेच दृष्टि वाढत असते, अशा ठिकाणी रहाणे ज्याला आवडते. ते स्थान पक्कें तामसाचे म्हणून समजावें ३८.

जेथ कलहाचें कारण । जेथ अविवेकी होय मन ।
वेश्या द्यूत मद्यसदन । हें निवासस्थान तामस ॥ ३९ ॥

जेथें कलहाचें मूळ असेल; जेथें मन अविचार करील; जेथे वेश्या, घृत व दारूचा अड्डा असेल; ते तामसाचे रहाण्याचे ठिकाण होय ३९.

देवालयीं घवघविती । देखोनि माझी निजमूर्ती ।
साचार सुखावे चित्तवृत्ती । ते निर्गुण वस्ती उद्धवा ॥ ३४० ॥

आणखी उद्धवा ! देवालयांतील रमणीय अशी माझी मूर्ति पाहुन ज्याच्या चित्तवृत्तीला आनंद होतो, तीच निर्गुणाची वस्ती होय ३४०.

अभेदभक्तांचें निजमंदिर । तें मज निर्गुणाचें निजघर ।
तेथ सुखत्वें ज्याची वृत्ति स्थिर । ते वस्ती साचार निर्गुण ॥ ४१ ॥

अभेदभावाच्या भक्ताचे जे घर, तेच माझे निर्गुणाचे वसतिस्थान होय. तेथें सुखाने ज्याची चित्तवृत्ति स्थिर होते, तीच खरोखर निर्गुणाची वस्ती होय ४१.

निर्गुणासी घरठावो । हें बोलणें म्हणसी वावो ।
जेथ उपजे ब्रह्मसद्भावो । ते वस्ती पहा हो निर्गुण ॥ ४२ ॥

परंतु निर्गुणाला घरदार आहे. हे बोलणेच मुळी व्यर्थ आहे, असें तूं म्हणशील, तर जेथें ब्रह्मभावना उत्पन्न होते, तीच निर्गुणाची वस्ती आहे. पहा ! ४२.

विषयातीत निजस्थिती । सुखें सुखरूप राहे वृत्ती ।
ते निर्गुणाची निजवस्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४३ ॥

उद्धवा! विषयापासून अलग व केवळ आनंदांत संतुष्ट राहणारी जी वृत्ति, तीच खरोखर निर्गुणाची वस्ती होय, हे लक्षात ठेव ४३.

सांडूनि आकाराचें ज्ञान । निराकारीं सुखसंपन्न ।
वृत्ति स्थिरावे परिपूर्ण । ते वस्ती निर्गुण जनीं विजनीं ॥ ४४ ॥

आकाराचे ज्ञान सोडून देऊन निराकारामध्येच जो सुखी असतो, तेथेच ज्याची वृत्ति पूर्ण स्थिर होते, मग तेथे लोक असोत की नसोत, ती निर्गुणाची वस्ती म्हणून समजावें ४४.

त्रिगुणसंगें त्रिविध कर्ता । निर्गुणलक्षणीं लक्षिजे चौथा ।
चतुर्विध कर्त्यांची व्यवस्था । ऐक आतां सांगेन ॥ ४५ ॥

तीन गुणांच्या संबंधाने कर्तेही तीन प्रकारचे होतात. आणि निर्गुण लक्षणाचा कर्ता चौथा होय. त्या चारही कर्त्याची व्यवस्था आतां सांगतों ऐक ४५.

सात्त्विकः कारकोऽसङ्गी रागान्धो राजसः स्मृतः ।
तामसः स्मृतिविभ्रष्टो निर्गुणो मदपाश्रयः २६ ॥

[श्लोक २६] अनासक्त भावाने कर्म करणारा सात्त्विक होय अत्यंत आसक्त होऊन कर्म करणारा राजस होय कोणताही विचार न करता कर्म करणारा तामस होय आणि फक्त मलाच शरण येऊन कर्म करणारा निर्गुण समजावा. (२६)

कांटेनि कांटा फेडितां । जेवीं निवारे निजव्यथा ।
तेवीं संगें संगातें छेदितां । सात्त्विक कर्ता असंगी ॥ ४६ ॥

कांट्यानेच काटा काढून टाकला म्हणजे ज्याप्रमाणे आपले दुःख कमी होते, त्याप्रमाणे संगानेच संगाचा नाश करून टाकला असता सात्त्विक कर्ता असतो तो अलिप्त होतो ४६.

सद्गुरुचरणसत्संगें । सकळ संग छेदी विरागें ।
सात्त्विक कर्ता निजांगें । विषयसंगें असंगी ॥ ४७ ॥

जो सात्त्विक कर्ता असतो, तो सद्गुरुचरणांच्या संगतीने विरक्तीच्या योगेंकरून सर्व संग नाहीसे करून टाकतो, आणि विषयाच्या संगतीत असूनही निसंग असतो ४७.

फळाभिलाषेच्या चित्तीं गांठी । तेणें अंध झाली विवेकदृष्टी ।
राजस कर्ता फळशेसाठीं । अतिदुःखकोटी स्वयें सोशी ॥ ४८ ॥

मनामध्ये फलाभिलाषाच्या गांठी असल्यामुळे विवेकाची दृष्टि अंध होऊन जाते. आणि अशा प्रकारे राजस कर्ता हा फळाच्या आशेला गुंतून अत्यंत भयंकर अशी कोट्यवधि दुःखें स्वतः सोशीत असतो ४८.

निःशेष हारपे विवेकज्ञान । स्मृति सैरा वळघे रान ।
नाठवे कार्य कारण । ऐसा कर्ता जाण तामस ॥ ४९ ॥

विचारज्ञान निखालस लयास जातें; स्मृति रानामध्ये स्वैर भटकत असते; कार्य काय व कारण काय याची आठवणच होत नाही; असा तामस कर्ता असतो हे लक्षात ठेव ४९.

अनन्य भावें हरीसी शरण । कर्मचाळक श्रीनारायण ।
कदा न धरी कर्माभिमान । हा कर्ता निर्गुण निश्चयें ॥ ३५० ॥

अनन्यभावाने श्रीहरीला शरण जातो आणि कर्माचा चालक एक नारायण आहे असे समजून जो कधीही कर्माचा अभिमान धरीत नाही, तो खरोखर निर्गुण कर्ता होय ३५०.

त्रिगुणांची श्रद्धा त्रिविध । निर्गुणाची श्रद्धा शुद्ध ।
येच अर्थींचें विशद । स्वयें गोविंद सांगत ॥ ५१ ॥

या तीन गुणांची श्रद्धाही तीन प्रकारची असते. आणि निर्गुणाची श्रद्धा शुद्ध असते. हीच गोष्ट स्पष्ट करून स्वतः श्रीकृष्ण सांगतात ५१.

सात्त्विकयाध्यात्मिकी श्रद्धा कर्मश्रद्धा तु राजसी ।
तामस्यधर्मे या श्रद्धा मत्सेवायां तु निर्गुणा ॥ २७ ॥

[श्लोक २७] आत्मज्ञानविषयक श्रद्धा सात्त्विक, कर्मविषयक श्रद्धा राजस, अधर्माच्या ठिकाणी श्रद्धा तामस आणि माझी सेवा करण्यामध्ये श्रद्धा ही निर्गुण होय. (२७)

देह इंद्रिय चेतना प्राण । येणेंसीं स्फुरे जें मीपण ।
तेथ विवेक करूनियां पूर्ण । आपुलें मीपण आपण पाहे ॥ ५२ ॥

देह, इंद्रिये, चेतना आणि प्राण येणेकरून मीपणाचा जो भास होतो, त्याचा पूर्ण विचार करून आपलें मीपण कसें आहे ते आपणच पाहतो ५२.

देह नव्हें मी जडमूढत्वें । इंद्रियें नव्हें मे एकदेशित्वें ।
प्राण नव्हें मी चपळत्वें । मन चंचळत्वें कदा मी नव्हे ॥ ५३ ॥

तो म्हणतो की, देह जड-मूढ असल्यामुळे तो देह तर मी नव्हें; इंद्रिये एकदेशीय असल्यामुळे तीही काही मी नव्हें, प्राण हा चपळ असल्यामुळे तोही मी नव्हे, आणि मन हे चंचळ असल्यामुळे तें तर मी खास नव्हें ५३.

चित्त नव्हें मी चिंतकत्वें । बुद्धि नव्हे मी बोधकत्वें ।
‘अहं’ नव्हें मी बाधकत्वें । मी तों येथे अनादिसिद्ध ॥ ५४ ॥

चित्त हे चिंता करीत असल्यामुळे तेही मी नव्हें. बोध होण्याचा धर्म असणारी बुद्धीही मी नव्हें. अहं हे बाधक असल्यामुळे तेही मी नव्हे, तर मी म्हणून जो आहे तो अनादिसिद्धच आहे ५४.

एवं मीपणाचें निजसार । विवंचूं जाणे बुद्धिचतुर ।
ते अध्यात्मश्रद्धा उदार । सात्त्विक नर सदा वाहती ॥ ५५ ॥

अशा प्रकारें बुद्धीनें जो चतुर असतो, तो मीपणामधील सार काय आहे त्याचा विचार करू शकतो. हीच श्रेष्ठ अध्यात्मश्रद्वा होय. आणि सात्विक पुरुष तीच नेहमी बाळगीत असतात ५५.

जें जें मी नव्हें म्हणत जाये । तें मी देखल्या मीचि आहें ।
माझ्या मीपणाचे वंदिल्या पाये । मीचि मी ठायें कोंदोनी ॥ ५६ ॥

आणखी जें जें मी नव्हें असें म्हणत असतो, ते ते पाहूं गेलें तर मीच असतों; म्हणून माझ्या मीपणाचे पाय धरले की, जिकडे तिकडे मीच भरून राहतों ५६.

हे आध्यात्मिकी शुद्ध श्रद्धा । सात्त्विकापाशीं वसे सदा ।
आतां राजसाची श्रद्धा । ऐक प्रबुद्धा सांगेन ॥ ५७ ॥

हीच शुद्ध अध्यात्मश्रद्धा होय. ती नेहमी सात्त्विकापाशी असते. आता हे बुद्धिमंता ! राजसाची श्रद्धा कशी असते तीही ऐक ५७.

मी एक येथें वर्णाश्रमी । मी एक येथें आश्रमधर्मीं ।
मी एक येथें कर्ता कर्मीं । हें मनोधर्मीं दॄढ मानी ॥ ५८ ॥

येथे वर्णाश्रमाने राहणारा काय तो एक मी, आश्रमधर्माने वागणारा काय तो एक मी, येथे कर्म करणारा काय तो एक मी, हेच मनामध्ये स्तर धरून बसावयाचे ५८;

येणें भावार्थें कर्मतत्परू । कुशमृत्तिकेचा अत्यादरू ।
अतिशयें वाढवी शौचाचारू । विधिनिषेधां थोरू आवर्त भोंवे ॥ ५९ ॥

आणि ह्याच हेतूनें कर्माचे अवडंबर माजवावयाचें; दर्भ मृत्तिका, इत्यादि साहित्य मोठ्या अगत्याने जमा करावयाचें; शुचिर्भूतपणा तर इतका वाढवावयाचा की, त्याच्याभोंवतीं विधिनिषेधांचा भोवरा सारखे गिरके घेत असतो ५९.

दोषदृष्टीच्या रंगणीं । मिरवती गुणदोषांच्या श्रेणी ।
पवित्रपणाच्या अभिमानीं । ब्रह्मयासी न मनी शुचित्वें ॥ ३६० ॥

दोषदृष्टीच्या पटांगणाध्ये गुणदोषांच्या तर राशीच्या राशी पडून राहतात. पवित्रपणाच्या अभिमानाने तर काय, शुचिर्भूतपणामध्ये ब्रह्मदेवालाही तुच्छ मानतो ३६०.

देहाभिमान घेऊनि खांदा । सत्य मानणें कर्मबाधा ।
ते हे राजसाची कर्मश्रद्धा । जाण प्रबुद्धा उद्धवा ॥ ६१ ॥

उद्धवा ! देहाभिमान खांद्यावर घेऊन कर्मबाधा हीच सत्य मानावयाची. हे बुद्धिमता उद्धवा ! राजस श्रद्धा ती हीच होय ६१.

अधिक अविवेक वाढे । जेणें अकर्म अंगीं घडे ।
अधर्माची जोडी जोडे । हे श्रद्धा आवडे तामसी ॥ ६२ ॥

अधिक अविचार वाढत जातो, जेणेकरून हातून अकर्म घडते, आणि अधर्माचा लाभ होतो, ती श्रद्धा तामसाला आवडते ६२.

जेथ अपेयाचें पान । स्वेच्छा अभक्ष्यभक्षण ।
अगम्यादि घडे गमन । हे श्रद्धा संपूर्ण तामसी ॥ ६३ ॥

ज्यांत स्वैरपणे अपेयाचे पान व पाहिजे तसें अभक्ष्यभक्षण जें होते, किंवा अगम्यागमनादि घडते, ती सारी श्रद्धा तामसी होय ६३.

अधर्म तोचि मानी धर्म । हें तामसी श्रद्धेचें वर्म ।
आतां निर्गुणश्रद्धा परम । उत्तमोत्तम ते ऐक ॥ ६४ ॥

अधर्म तोच धर्म मानावयाचा, हेच तामसी श्रद्धेतील मुख्य रहस्य आहे. आतां अति उत्तम अशी जी निर्गुण श्रद्धा, ती ऐक ६४.

सर्व भूतीं भगवंत । ऐशिये श्रद्धे श्रद्धावंत ।
अनन्य भावें भूतां भजत । तो भजनभावार्थ निर्गुण ॥ ६५ ॥

सर्व प्राणिमात्रांमध्ये परमेश्वरच भरलेला आहे अशीच श्रद्धा धरून जो एकनिष्ठेनें प्राणिमात्रांचेच भजन करतो, भजन व ती भक्ति निर्गुण होय ६५.

स्त्री पुत्र वित्त जीवित । मजलागीं कुरवंडी करित ।
अनन्य भावें जे मज भजत । ते श्रद्धा निश्चित निर्गुण ॥ ६६ ॥

बायकामुले , धनदौलत व प्राणसुद्धा जे माझ्यावरून ओवाळून टाकतात व एकनिष्ठेनं जे माझे भजन करतात, ती श्रद्धा खरोखर निर्गुण होय ६६.

चारी पुरुषार्थ त्यागिती । उपेक्षूनि चारी मुक्ती ।
ऐक्यभावें मज भजती । ते श्रद्धासंपत्ती निर्गुण ॥ ६७ ॥

चारही पुरुषार्थ टाकून, चारही मुक्ति दूर लोटतात आणि, ऐक्यभावनेने माझें भजन करतात, ती श्रद्धासंपत्ति निर्गुण होय ६७.

निष्काम नामस्मरण । निर्लोभ हरिकीर्तन ।
भावार्थें जें जें भजन । ते श्रद्धा निर्गुण उद्धवा ॥ ६८ ॥

उद्धवा ! निष्काम होऊन नामस्मरण करणे, निर्लोभवृत्तीनें हरिकीर्तन करणे, अशा भक्तिभावनेनें जें माझें भजन करणे, तीच निर्गुण श्रद्धा होय ६८.

त्रिगुणांचा त्रिविध आहारू । स्वयें सांगे शार्ङ्गधरू ।
निर्गुण आहाराचा प्रकारू । सखोल विचारू हरि सांगे ॥ ६९ ॥

तीन गुणांचा आहारही तीन प्रकारचा आहे. तोही श्रीकृष्ण सांगतात, आणि निर्गुण आहाराचा विचार खोल असल्यामुळे तोही श्रीहरि सांगतात ६९.

पथ्यं पूतमनायस्तमाहार्यं सात्त्विकं स्मृतम् ।
राजसं चेन्द्रियप्रेष्ठं तामसं चार्तिदाशुचि ॥ २८ ॥

[श्लोक २८] आरोग्यदायी, पवित्र आणि अनायासे मिळालेले भोजन सात्त्विक होय जिभेला रूचकर वाटणारे अन्न राजस होय आणि दुःखदायी व अपवित्र आहार तामस जाणावा. (२८)

पवित्र आणि हळुवार । सत्त्ववृद्धीसी हितकर ।
अप्रयासीं प्राप्ति साचार । सात्त्विक आहार या नांव ॥ ३७० ॥

पवित्र असून हलके, सत्त्ववृद्धीला उपयुक्त आणि खरोखर फार प्रयास न पडता प्राप्त होणारे जें अन्न तोच सात्त्विक आहार होय ३७०.

अल्पाहार या नांव पथ्य । पवित्र म्हणिजे धर्मार्जित ।
तेंही अप्रयासानें प्राप्त । तो जाण निश्चित सात्त्विकाहार ॥ ७१ ॥

अल्पाहार याचेच नाव पथ्य, पवित्र म्हणजे धर्माने संपादन केलेले, आणि तेही विशेष प्रयत्नाशिवाय मिळालेलें असें अन्न असेल, तोच खरोखर सात्त्विक आहार होय ७१.

गोड खरपूस आंबट । तळींव घोळींव तिखट ।
चिरींव चोळींव तुरट । वळींव वळिवट आळिलें ॥ ७२ ॥

गोड, खरपूस, आंबट, तळलेले, घोळलेले, तिखट, चिरलेले, चोळलेलें, तुरट, वळलेले, वळीव, आळविलेले ७२,

रसीं रसांतरमिळणी । पन्हीं कालवणीं शिखरिणी ।
कुडकुडीं निर्पूस सणाणी । आहारभरणी राजस ॥ ७३ ॥

एका रसांत दुसरा रस मिसळलेला, पन्हीं, कालवणे, शिखरण, कुरकुरीत, खरपूस, झणझणीत असा आहार असेल तो राजस होय ७३.

नाना परींच्या आवडी । सडिवा सोलिवा परवडी ।
रसनासुखाची अतिगोडी । तो आहार निरवडी राजस ॥ ७४ ॥

नानाप्रकारची आवड, चांगले सोललेलें सडीक अशा अन्नाची भक्ति, मिष्ट पदार्थांची मोठी गोडी, असा आहार असेल तो खरोखर राजस होय ७४ .

नाना परींचे आयास । करूनि अतिप्रयास ।
आहार सेविती राजस । ऐक तामस भोजन ॥ ७५ ॥

नानाप्रकारचे यत्न करून जीवापाड कष्ट सोसून राजस असतात ते जेवण जेवीत असतात. आतां तामसांचे भोजन ऐक ७५.

सेवितां दुर्गंधि उन्मादक । परिपाकें करे मूर्ख ।
अशुचि आणि सुःखदायक । हा आहार देख तामस ॥ ७६ ॥

जेवण जेवीत असता त्याला दुर्गध येईल, त्यापासून माद चढेल, असें तो मूर्ख करीत असतो. अमंगळ आणि दुःखदायक असा आहार असेल तो तामसाचा म्हणून समजावा ७६.

भगवंताचा भुक्तप्रमाद । साधुसज्जनांचें शेष शुद्ध ।
हा निर्गुण आहार प्रसिद्ध । ‘च’ कारें गोविंद बोलिला ॥ ७७ ॥

भगवंताचा उच्छिष्ट प्रसाद, साधुसज्जनाचे उरलेलें पवित्र अन्न , हा निर्गुणाचा आहार प्रसिद्धच आहे. असें श्लोकांत 'च' या अक्षरानेच भगवंतांनी बोलून दाखविले ७७.

ग्रासोग्रासीं गोविंद । येणें स्मरणें अन्न शुद्ध ।
हा निर्गुण आहार प्रसिद्ध । ‘च’ कारें गोविंद बोलिला ॥ ७८ ॥

ग्रासोग्रासीं 'गोविंद' 'गोविंद' असें स्मरण केल्याने अन्न शुद्ध होते. हाच प्रसिद्ध निर्गुणाचा आहार होय. असें 'च' या अक्षराने श्रीकृष्णांनी सांगितले ७८.

‘अन्नं ब्रह्म अहं च ब्रह्म’ । पंक्तीकर तोही ब्रह्म ।
ऐसा ज्याचा भोजनानुक्रम । तो आहार परम निर्गुणत्वें ॥ ७९ ॥

अन्न हें ब्रह्म, मीही ब्रह्म, आणि पंक्तीस असणाराही ब्रह्मस्वरूपच होय. असा ज्याचा भोजनाचा परिपाठ असतो, त्याचा तोही निर्गुणाचाच श्रेष्ठ आहार होय ७९.

त्रिगुणांचें त्रिविध सुख । निर्गुण सुख अलोलिक ।
त्याही सुखाचा परिपाक । यदुनायक स्वयें सांगे ॥ ३८० ॥

तीन गुणांचे सुखही तीन प्रकारचे असते, आणि निर्गुणाचे सुख तर अलौकिक आहे. त्या सुखाचा प्रकारही यदुनायक जे श्रीकृष्ण ते स्वतः सांगतात ३८०.

सात्त्विकं सुखमात्मोत्थं विषयोत्थं तु राजसम् ।
तामसं मोहदैन्योत्थं निर्गुणं मदपाश्रयम् ॥ २९ ॥

[श्लोक २९] आत्मचिंतनाने प्राप्त होणारे सुख सात्त्विक, विषयांपासून प्राप्त होणारे राजस, मोह आणि दीनतेने प्राप्त होणारे सुख तामस आणि जे सुख माझ्या आश्रयाने मिळणारे ते गुणातीत समजावे. (२९)

सांडूनि विषयसुखाची स्फूर्तीं । आत्मसुखें सुखावे चित्तवृत्ती ।
ऐशिया निजसुखाची प्राप्ती । तें सुख निश्चितीं सात्त्विक ॥ ८१ ॥

विषयसुखाची स्फूर्ति सोडून देऊन आत्मसुखानेच चित्तवृत्ति आनंदित होणे, अशी जी आत्मसुख प्राप्ति ते सुख खरोखर सात्विक होय ८१.

गंगापूर भरे उन्नतीं । तेणें अमर्याद वोत भरती ।
तेवीं आत्मसुखाचिये प्राप्ती । इंद्रियां तृप्ती स्वानंदें ॥ ८२ ॥

गंगेच्या पुराला भरती आली असता त्यामुळे ओढे नाले जसे भरून जातात, त्याप्रमाणे आत्मसुखाचा लाभ झाला की, त्या आनंदाने इंद्रियांचीही तृप्ति होऊन जाते ८२.

नाना विषयांचें कोड । इंद्रियांचा अतिधुमाड ।
विषयसुख लागे गोड । तें सुख सुदृढ राजस ॥ ८३ ॥

नानाप्रकारच्या विषयांची आवड, इंद्रियांचा अतिशय धुमाकूळ, विषयसुखच गोड लागणे, तें खरें राजस सुख होय ८३.

अतिनिंद्य आणि उन्मादी । तेंचि सुख आवडे बुद्धी ।
तामस सुखाची हे सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ ८४ ॥

आणखी उद्धवा ! अत्यंत निंद्य आणि माद चढणारें जें सुख असते, तेंच बुद्धीला आवडणे हीच खरोखर तामससुखाची सिद्धि होय ८४.

हृदयीं प्रकटल्या माझी मूर्ती । विसरे संसाराची स्फूर्ती ।
त्यावरी जे होय सुखप्राप्ती । तें सुख निश्चितीं निर्गुण ॥ ८५ ॥

हृदयामध्ये माझी मूर्ति प्रगट झाली की, संसाराची इच्छा विसरून जाते आणि त्यानंतर जो सुखाचा लाभ होतो, तें सुख खरोखर निर्गुण सुख होय ८५.

सर्व भूतीं वसे भगवंत । तोचि मी हा तात्त्विकार्थ ।
ऐसेनि मदैक्यें सुखप्राप्त । तो निजसुखार्थ निर्गुण ॥ ८६ ॥

सर्व प्राणिमात्रांमध्ये परमेश्वर राहतो तोच मी, हे तत्त्व ओळखून तशा माझ्या ऐक्यानेच जे सुख प्राप्त होते तेच निर्गुणाचे खरे आत्मसौख्य होय ८६.

देखिल्या निजात्मसुखस्वरूप । स्वयें होइजे सुखरूप ।
हे निर्गुणसुखाचे निजदीप । झडल्या पुण्यपाप पाविजे ॥ ८७ ॥

आत्मस्वरूपाच्या सुखाचे स्वरूप दृष्टीस पडले म्हणजे आपण स्वतःही सुखस्वरूप होतो. पापाचा आणि पुण्याचा झाडा झाला म्हणजेच हे निर्गुणसुखाचे दीप हाती लागतात ८७.

आपण सुखस्वरूप सर्वांगीं । सुखस्वरूप स्वयें भोगी ।
हे निर्गुण सुखाची मागी । भक्तीं अंतरंगीं भोगिजे ॥ ८८ ॥

आपण सर्वांगाने सुखस्वरूप झालों म्हणजे स्वतःच त्या आनंदाचा उपभोग घ्यावयास मिळतो. हा निर्गुण सुखाचा मार्ग भक्तांनीच आपल्या अंत:करणांत भोगावा ८८.

कल्पांताचें पूर्ण भरितें । उरों नेदी नदीनदांतें ।
तेवीं निर्गुण सुख येथें । देहेंद्रियांतें उरो नेदी ॥ ८९ ॥

कल्पांतजलप्रलयाचे पूर्ण भरते आले म्हणजे ते नदीनाले काहीएक उरूं देत नाही. त्याप्रमाणे निर्गुण सुखही देहेंद्रियांना उरूं देत नाही ८९.

जेवीं मृगजळीं जळ नाहीं । तेवीं परब्रह्माच्या ठायीं ।
प्रपंच स्पर्शिलाचि नाहीं । तें सुख निर्वाहीं निर्गुण ॥ ३९० ॥

मृगजळांत ज्याप्रमाणे पाणी असत नाही, त्याप्रमाणे परब्रह्माच्या ठिकाणी प्रपंचाचा स्पर्शसुद्धा नाही. तें जें सुख भोगणें तेंच निर्गुण होय ३९०.

ज्या सुखासी मर्यादा । करितां न करवे कदा ।
सुखें सुखस्वरूप होइजे सदा । हे सुखसंपदा निर्गुण ॥ ९१ ॥

ज्या सुखाला मर्यादा म्हणून कधी घालतांच येत नाही, सदासर्वकाल सुखाने सुखस्वरूप होऊन रहाता येते, ती सुखसंपदा निर्गुणाची होय ९१.

त्रिगुण आणि निर्गुण । यांचें दाविलें भेदलक्षण ।
आतां त्याचें उपसंहरण । ग्रंथांती जाण हरि करि ॥ ९२ ॥

त्रिगुण आणि निर्गुण ह्यांतील भेदाचे लक्षण याप्रमाणे श्रीहरींनी दाखवून दिले. आतां ग्रंथाच्या शेवटी त्याचा उपसंहार करतात ९२.

द्रव्यं देश फलं कालो ज्ञानं कर्म च कारकः ।
श्रद्धावस्थाऽऽकृतिर्निष्ठा त्रैगुण्यः सर्व एव हि ॥ ३० ॥

[श्लोक ३०] वस्तू, स्थान, फल, काल, ज्ञान, कर्म, कर्ता, श्रद्धा अवस्था, निरनिराळी शरीरे आणि निष्ठा हे सर्व त्रिगुणात्मकच आहे. (३०)

द्रव्यशब्दें आहार त्रिविध । देशशब्दें वनग्रामभेद ।
फळशब्दें सुख‍उद्‌बोध । सत्त्वसंबंध विभागें ॥ ९३ ॥

'द्रव्य' शब्दानें तीन प्रकारचा आहार, 'देश' शब्दानें वन व ग्राम यांतील भेद. 'फळ' शब्दानें सुखाचा बोध, येणेप्रमाणे सत्त्वसंबंधाचे विभाग आहेत ९३.

काळशब्दें भगवद्भजन । कैवल्यनिष्ठा या नांव ज्ञान ।
कर्म म्हणिजे मदर्पण । कर्ता तो जाण असंगीं ॥ ९४ ॥

'काळ' शब्दानें भगवद्गजन समजावें. 'कैवल्यनिष्ठा' ह्याचें नांव ज्ञान. कर्म म्हणजे मला अर्पण करणे आणि कर्ता तो अलिप्त हें लक्षात ठेव ९४.

श्रद्धाशब्दें आध्यात्मिकी । अवस्थाशब्दें जागरणादिकी ।
आकृतिशब्दें उपरिलोकीं । देवतादिकीं क्रीडन ॥ ९५ ॥

'श्रद्धा' शब्दानें आध्यात्मिकी श्रद्धा असे समजावे. 'अवस्था' शब्दाने जागरणादिक असे समजावें. 'आकृति ' शब्दाने ऊर्ध्व लोकांतील देवतादिकांचे विलास म्हणून समजावे ९५.

जो गुण वाढे देहांतीं । जेणें गुणें होय अंतःस्थिती ।
त्या नांव निष्ठा म्हणती । जाण निश्चतीं उद्धवा ॥ ९६ ॥

देहांती जो गुण वाढतो, किंवा उद्धवा ! ज्या गुणाने अंतःस्थिति होते, त्याला खरोखर निष्ठा असे म्हणतात ९६.

भिन्न भिन्न भाग अनेक । किती सांगूं एकेक ।
अवघें जगचि त्रिगुणात्मक । जाण निष्टंक निजभक्ता ॥ ९७ ॥

असे ह्याचे भिन्न भिन्न अनेक भाग आहेत. ते एकेक किती म्हणून सांगू? माझ्या भक्ताला सारे जग हेच खरोखर त्रिगुणात्मक आहे ९७.

संसार समस्त त्रिगुण । यांमाजीं मी अवघा निर्गुण ।
हे तुज कळावया निजखूण । गुणानिरूपण म्यां केलें ॥ ९८ ॥

सर्व संसार तीन गुणांनीच भरलेला आहे. ह्यांत निर्गुण असा एक मीच . हें रहस्य तुला कळण्याकरिता मी गुणांचे निरूपण केलें ९८.

सर्वे गुणमया भावाः पुरुषाव्यक्तधिष्ठिताः ।
दृष्टं श्रुतमनुध्यातं बुद्धया व पुरुषर्षभ ॥ ३१ ॥

[श्लोक ३१] हे पुरूषश्रेष्ठा ! पुरूष आणि प्रकृती यांच्या आश्रयाने असणारे सर्व पदार्थ गुणमय आहेत मग ते इंद्रियाच्या अनुभवाचे असोत, शास्त्रांनी सांगितलेले असोत अथवा बुद्धीने विचार केलेले असोत. (३१)

देखिजे अथवा ऐकिजे । कां मनें जें जें चिंतिजे ।
तें तें अवघेंचि जाणीजे । मायागुणकाजें त्रिगुणात्मक ॥ ९९ ॥

आपण जें जें पहातों किंवा ऐकतों, किंवा ज्याचें ज्याचे चिंतन करतो , तें तें सारेच मायेच्या गुणांच्या कार्याने त्रिगुणात्मकच झालेले आहे असे समजावें ९९.

करावया त्रिगुणांचें मर्दन । प्रकृतिनियंता पुरुष भिन्न ।
तो सर्वदा सर्वांगें निर्गुण । वर्तवी गुण निजसत्ता ॥ ४०० ॥

ह्या तीन गुणांचे निरसन करण्यासाठी प्रकृतीचा नियंता जो पुरुष आहे, तो प्रकृतीपासून भिन्न आहे. तो सदासर्वदा सर्वांगाने निर्गुण असून आपल्या सत्तेनेच गुणांना वागवीत असतो ४००.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २५ ओव्या १ ते १००

एकनाथी भागवत अध्याय २५ ओव्या १0१ ते २००

एकनाथी भागवत अध्याय २५ ओव्या २०१ ते ३००

एकनाथी भागवत अध्याय २५ ओव्या ३०१ ते ४००

एकनाथी भागवत अध्याय २५ ओव्या ४०१ ते ४६१

एकनाथी भागवत

एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

महत्वाचे संग्रह

पोथी आणि पुराण

आणखी वाचा

आरती संग्रह

आणखी वाचा

श्लोक संग्रह

आणखी वाचा

सर्व स्तोत्र संग्रह

आणखी वाचा

सर्व ग्रंथ संग्रह

आणखी वाचा

महत्वाचे विडिओ

आणखी वाचा