मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ३०१ ते ४००
त्यांचा घेऊनिया भेदरा । तापस पळाले सैरा ।
लंगोटी सांडिल्याही दिगंबरा । क्रोध थरथरा कांपवी ॥ १ ॥
त्यांची दहशत घेऊन तपस्वी छोक तर सैरावैरा पळव सुटतात. कंगोटी टाकून दिलेल्या दिगंबरांना सुद्धा क्रोध हा थरथरा कांपवून सोडतो १.
लोभयंत्राचे कडाडे । तमधूम दाटे चहूंकडे ।
महामोहाचें गडद पडे । मागेंपुढें दिसेना ॥ २ ॥
महामोहाचें गडद पडे । मागेंपुढें दिसेना ॥ २ ॥
लोभरूप तोफखाना सुरू होऊन धार धार आवाज होत असतात, त्यामुळे चोहोकडे अज्ञानाचा धूरच माजून राहतो. महामोहाने दिशा धुंद होऊन मागचे पुढचे काहीच दिसत नाही २.
दुर्गासभोंवतीं नवद्वारें । नवद्वारीं नवही यंत्रें ।
तेणें यंत्रद्वारें । विषय महामारें मारिती ॥ ३ ॥
तेणें यंत्रद्वारें । विषय महामारें मारिती ॥ ३ ॥
या किल्ल्याच्या सभोवार नऊ दारदाऱ्या असतात, त्या नऊ दारांमध्यें नऊ तोफा तयार असतात, आणि त्या त्या तोफा डागून विषय हे सारखा भडिमार करीत असतात ३.
देहाभिमानाचें चाळक । मुख्यत्वें मनचि एक ।
तें दुर्धर महामारक । दुर्गअटक तेणें केलें ॥ ४ ॥
तें दुर्धर महामारक । दुर्गअटक तेणें केलें ॥ ४ ॥
देहाभिमानाचे मुख्य चालक म्हटलें म्हणजे एक मन. त्याचा मारा महाभयंकर. ते कशानेच मागें न हटतां सर्व किल्ल्याचा बंदोबस्त आपल्या ताब्यात ठेवते ४.
माळ चढोनि अवचट । पारके रिघती घडघडाट ।
ते दशमद्वाराची वाट । देऊनि कपाट दृढ बुजिलें ॥ ५ ॥
ते दशमद्वाराची वाट । देऊनि कपाट दृढ बुजिलें ॥ ५ ॥
म्हणून शत्रूही एकदम माळ चढून जाऊन झपाट्याने पुढे घुसतात, तो त्या दहाव्या द्वाराचा मार्गही कपाट लावून अगदी पक्का बुजविलेला असतो ५.
यापरी स्वयें मन । दुर्ग पन्नासी आपण ।
त्यासी सबाह्य राखण । घरटी जाण स्वयें करी ॥ ६ ॥
त्यासी सबाह्य राखण । घरटी जाण स्वयें करी ॥ ६ ॥
अशा प्रकारे मन हे जातीनिशीं हा देहरूप किल्ला राखून बसते, आणि त्याचे अंतर्बाह्य संरक्षण करण्यासाठी स्वत:च घरटी बांधते, हे लक्षात ठेव ६.
धरोनि कामाचा हात । मन रिगे पारक्यांत ।
मुख्य धुरांसी लोळवीत । इतरांचा तेथ कोण पाडू ॥ ७ ॥
मुख्य धुरांसी लोळवीत । इतरांचा तेथ कोण पाडू ॥ ७ ॥
कामाचा हात धरून तेंच मन शुन्यामध्ये मुसंडी मारितें, आणि पुढच्या मुख्य मुख्य वीरांना लोळवून सोडते. मग इतरांचा पाड काय ? ७.
ऐसें मनाचें मारकपण । अनिवार अतिकठिण ।
त्रिविधतापें खोंजूनि जन । हुंबत जाण पाडिले ॥ ८ ॥
त्रिविधतापें खोंजूनि जन । हुंबत जाण पाडिले ॥ ८ ॥
ह्याप्रमाणे ह्या मनाचा मारा अनिवार व फार कठीण आहे. त्याने त्रिविध तापाने लोकांना जर्जर करून हाय हाय करावयास लाविलें आहे ८.
देवांपासूनि आधिदैविक । मानस ताप आध्यात्मिक ।
भूतांपासाव तो भौतिक । या नांव देख त्रिविध ताप ॥ ९ ॥
भूतांपासाव तो भौतिक । या नांव देख त्रिविध ताप ॥ ९ ॥
देवांपासून जो ताप होतो तो आधिदैविक; मनापासून जो ताप होतो तो आध्यात्मिक; आणि पंचमहाभूतांपासून जो ताप होतो तो भौतिक; असे तापाचे तीन प्रकार होत ९.
सत्त्वगुणें देख अंतःकरण । रजोगुणें इंद्रियें जाण ।
महाभूतें विषयभान । तमोगुणें जाण प्रसवत ॥ ३१० ॥
महाभूतें विषयभान । तमोगुणें जाण प्रसवत ॥ ३१० ॥
महाभूतें ही सत्त्वगुणाने अंत:करण, रजोगुणानें इंद्रियें व तमोगुणाने विषयभाव प्रसवतात हे लक्षात ठेव ३१०.
त्रिविध विकारीं विकारबहुळ । ते हे प्रकृतीच येथें केवळ ।
हेचि दुर्गसामग्री प्रबळ । प्रपंच सबळ येणें जाहला ॥ ११ ॥
हेचि दुर्गसामग्री प्रबळ । प्रपंच सबळ येणें जाहला ॥ ११ ॥
आणखी या तीन गुणांपासून दुसरे निरनिराळे विकार उत्पन्न होतात, ते ही प्रकृतीच होय. ही ह्या किल्ल्यावरील जय्यत तयारी आहे, आणि हिच्यामुळेच हा प्रपंच फार फोफावला आहे ११.
संकल्पमहापर्जन्योदकीं । वासनाजीवनें भरलीं टांकीं ।
तेणें जीवनें दुर्गाच्या लोकीं । संसारसुख दुःखीं विचरिजे ॥ १२ ॥
तेणें जीवनें दुर्गाच्या लोकीं । संसारसुख दुःखीं विचरिजे ॥ १२ ॥
संकल्परूप महापर्जन्याच्या पाण्याने आणि वासनारूप उदकाने येथे टाकींच्या टाकी भरून राहिली आहेत. म्हणून किल्ल्यांत राहणारे लोक तेच पाणी पिऊन संसाराच्या सुखदुःखांत विहार करतात १२.
दुर्गनवद्वारीं समस्तें । आधिदैव आणि आधिभूतें ।
अध्यात्म तें कोण येथें । ऐक निश्चितें सांगेन ॥ १३ ॥
अध्यात्म तें कोण येथें । ऐक निश्चितें सांगेन ॥ १३ ॥
ह्या किल्ल्यांतील सर्व नऊ दारांमध्ये आधिदैव, आधिभूत व अध्यात्म ते कोणतें तेंही निश्चयेंकरून सांगतों १३.
कोणे द्वारीं कोण यंत्र । कोण चेतविता कैसें सूत्र ।
कैसा होतसे विषयमार । तोही निर्धार तूं ऐक ॥ १४ ॥
कैसा होतसे विषयमार । तोही निर्धार तूं ऐक ॥ १४ ॥
कोणत्या द्वारांत कोणते यंत्र असते, त्याचा चालक कोण, त्याची रचना कशी, त्याने विषयाचा मारा कसा होतो, त्याचाही प्रकार तूं ऐक १४.
दृग्रूपमार्कं वपुरत्र रन्ध्रे परस्परं सिध्यति यः स्वतः खे ।
आत्मा यदेषामपरो य आद्यः स्वयानुभूत्याखिलसिद्धसिद्धिः
एवं त्वगादि श्रवणादि चक्षुर्जिह्वादि नासादि च चित्तयुक्तम् ॥ ३१ ॥
आत्मा यदेषामपरो य आद्यः स्वयानुभूत्याखिलसिद्धसिद्धिः
एवं त्वगादि श्रवणादि चक्षुर्जिह्वादि नासादि च चित्तयुक्तम् ॥ ३१ ॥
[श्लोक ३१] जसा, डोळा अध्यात्म आहे, त्याचा विषय रूप हे अधिभूत आहे आणि डोळ्यांमध्ये असलेला अधिदैव अंश सूर्य आहे हे तिघेही एकमेकांच्या आश्रयाने राहातात परंतु आकाशातील सूर्य एक असून तो स्वतःसिद्ध आहे तसाच आत्मासुद्धा तिन्ही भेदांचे मूलकारण असल्यामुळे एकरूप असून त्यांच्याहून वेगळा आहे तो स्वयंप्रकाश असून आपल्या प्रकाशाने सर्व पदार्थांना प्रकाशित करतो त्याचप्रमाणे त्वचा, कान, जीभ, नाक आणि चित्त इत्यादींचे सुद्धा तीनतीन भेद आहेत [त्वचा, स्पर्श, वायू, कान, शब्द, दिशा, जीभ, रस, वरुण, नाक, वास, अश्विनीकुमार, चित्त, चिंतनविषय, वासुदेव.] (३१)
चक्षु इंद्रिय यंत्र थोर । तेथ कामिनीरूपाचा महामार ।
घायें भेदिती जिव्हार । पडले सुरनर कोट्यानुकोटी ॥ १५ ॥
घायें भेदिती जिव्हार । पडले सुरनर कोट्यानुकोटी ॥ १५ ॥
नेत्रेंद्रिय ही एक मोठी तोफ आहे. ती स्त्रीस्वरूपाचा भडिमार करिते आणि त्या तडाक्याने मर्मस्थान भेदल्यामुळे कोट्यवधि सुरवर घायाळ होऊन पडतात १५.
चक्षुगोल इंद्रिय शरीरीं । तेथ अधिदेव सूर्य अधिष्ठात्री ।
देखिल्या रूपाची धारणा धरी । तेंचि निजनिर्धारीं अध्यात्म ॥ १६ ॥
देखिल्या रूपाची धारणा धरी । तेंचि निजनिर्धारीं अध्यात्म ॥ १६ ॥
नेत्रगोल हे इंद्रिय शरीरामध्ये असून त्याची सूर्य ही अधिष्ठात्री देवता आहे. म्हणून ते पाहिलेल्या स्वरूपाचा ठसा आपल्यामध्ये ग्रहण करते. तेच खरें अध्यात्म होय १६.
नीलपीतरूपाभरण । दृष्टीं देखिजे दर्शन ।
तेंचि अधिभूत सत्य जाण । दृश्याचें भान दृष्टीसी ॥ १७ ॥
तेंचि अधिभूत सत्य जाण । दृश्याचें भान दृष्टीसी ॥ १७ ॥
निळे, पिवळे इत्यादि स्वरूपाचा जो भास दृष्टीला कळतो, ते दृष्टीला दृश्याचे भान होणे हेच खरोखर अधिभूत होय १७.
सूर्य अधिदैव सिद्ध आहे । अधिभूत दृष्टी भरलें पाहें ।
शरीरीं चक्षुगोळही होये । परी अध्यात्मतेजेंवीण राहे अंधत्व ॥ १८ ॥
शरीरीं चक्षुगोळही होये । परी अध्यात्मतेजेंवीण राहे अंधत्व ॥ १८ ॥
अधिदैव सूर्य सिद्ध आहे, दृष्टीसमोर अधिभूत ठेविलेले आहे, आणि शरीरामध्ये नेत्रगोलही आहेत, पण दृष्टीला अध्यात्मतेज नसले तर आंधळेपणाच राहतो १८.
अधिदैव अधिभूत असतां पाहीं । अध्यात्म तेज जंव दृष्टीसी नाहीं ।
तंव देखणें न घडे कांहीं । अंधत्व ते ठायीं ठसावोनि ठाके ॥ १९ ॥
तंव देखणें न घडे कांहीं । अंधत्व ते ठायीं ठसावोनि ठाके ॥ १९ ॥
अधिदैव आणि अधिमूत असूनही दृष्टीला जोपर्यंत अध्यात्मतेज नाहीं, तोपर्यंत कांहींच पहाणे घडत नाही. तेथें अंधत्व कायमच राहातें १९.
अध्यात्म अधिभूत दोनी आहे । जैं अधिदैव सूर्य अस्ता जाये ।
तैं दृष्टीचें देखणें ठाये । स्तब्धत्वें राहे तमामाजीं ॥ ३२० ॥
तैं दृष्टीचें देखणें ठाये । स्तब्धत्वें राहे तमामाजीं ॥ ३२० ॥
किंवा अध्यात्म आणि अधिभूत दोन्ही असली आणि अधिदैवरूपी सूर्य जर अस्ताला गेला, तरीही डोळ्यांचे पहाणे अंधारामध्ये लुप्त होतें ३२०.
ते काळीं दृष्टीसी पाहें । स्नेहसूत्र मेळवून लाहे ।
अग्नि जरी केला साह्ये । तरी प्रकाशू नोहे रवीऐसा ॥ २१ ॥
अग्नि जरी केला साह्ये । तरी प्रकाशू नोहे रवीऐसा ॥ २१ ॥
त्या वेळी पदार्थ दृष्टीस पडावेत म्हणून, तेलवात एके ठिकाणी करून अग्नि लावून दिवा जरी पेटविला, तरी त्याचा कांहीं सूर्यासारखा प्रकाश पडत नाही २१.
तेथ चंद्रोदयो जरी जाहला । तो सूर्यसमान नाहीं आला ।
निशा निरसूनि दृष्टीं साह्य जाहला । यालागीं सूर्य बोलिला अधिदैव ॥ २२ ॥
निशा निरसूनि दृष्टीं साह्य जाहला । यालागीं सूर्य बोलिला अधिदैव ॥ २२ ॥
किंवा चंद्रोदय झाला तरी तोसुद्धा सूर्यप्रकाशाची बरोबरी करीत नाही. सूर्य हा रात्रीला नाहीसे करून दृष्टीला साहाय्य करितो म्हणूनच सूर्याला अधिदैव असें म्हणतात २२.
अध्यात्म अधिभूत असतां पाहीं । अधिदैव सूर्य जेथ नाहीं ।
तेथ दृष्टींचे न चले काहीं । तुज म्यां तेंही सांगीतलें ॥ २३ ॥
तेथ दृष्टींचे न चले काहीं । तुज म्यां तेंही सांगीतलें ॥ २३ ॥
अध्यात्म आणि अधिभूत ही दोन्ही असली, आणि अधिदैव जो सूर्य तोच नसला, तरीही दृष्टीचे काही चालत नाही, हेही मी तुला सांगितले २३.
अध्यात्म अधिदैव दोनी आहे । अधिभूतें दृश्यदर्शन राहे ।
तैं सत्य ब्रह्मज्ञान होये । जैं गुरुकृपा पाहे पूर्णांशें ॥ २४ ॥
तैं सत्य ब्रह्मज्ञान होये । जैं गुरुकृपा पाहे पूर्णांशें ॥ २४ ॥
अध्यात्म आणि अधिदैव ही दोन्ही असून जेव्हां गुरूची परिपूर्ण कृपा होते, आणि अधिभूताचे दृश्य दर्शन बंद होते, त्याच वेळी खरोखर ब्रह्मज्ञान प्राप्त होते २४.
येथ जें दृश्याचें दर्शन । तेणें देहबुद्धी दृढ जाण ।
तें दृश्याचें पुशिल्या भान । होय देहेंशीं शून्य संसार ॥ २५ ॥
तें दृश्याचें पुशिल्या भान । होय देहेंशीं शून्य संसार ॥ २५ ॥
येथे जे आपल्या दृश्याचे दर्शन होते, त्यामुळे देह हाच काय तो मी, ही देहबुद्धि दृढतर होऊन बसते. ते दृश्याचेंच भान नाहींसें केलें, म्हणजे देहासहवर्तमान संसारच शून्य वाटू लागतो २५.
अधिदैव अध्यात्म अधिभूत । त्रिपुटी बोलिजे हे येथ ।
तुज म्यां सांगीतली साद्यंत । जाण निश्चित विभाग ॥ २६ ॥
तुज म्यां सांगीतली साद्यंत । जाण निश्चित विभाग ॥ २६ ॥
याप्रमाणे अधिदैव, अध्यात्म आणि अधिभूत ही त्रिपुटी कशाला म्हणतात ते तुला तिच्यांतील विभागांसह सविस्तर सांगितले २६.
येथूनि त्रिपुटीचें विंदान । दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन ।
कर्म कर्ता क्रियाचरण । ध्येय ध्यान ध्यातृत्व ॥ २७ ॥
कर्म कर्ता क्रियाचरण । ध्येय ध्यान ध्यातृत्व ॥ २७ ॥
यावरून त्रिपुटीचे स्वरूप म्हणजे दृश्य, द्रष्टा आणि दर्शन; कर्म, कर्ता आणि क्रियेचे आचरण; ध्येय, ध्यान आणि ध्यातृत्व हे होय २७.
त्रिपुटि म्हणावयाचें कारण । परस्परें सापेक्षपण ।
तें अपेक्षेचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ २८ ॥
तें अपेक्षेचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ २८ ॥
ह्यांना त्रिपुटी म्हणण्याचे कारण हेच की, ती परस्परांशी सापेक्ष आहेत. याकरिता आता त्यांच्या परस्परांतील अपेक्षेचेही लक्षण तुला सविस्तर सांगतों २८.
नानाकारें अतिविलास । येथ देखणी दृष्टी डोळस ।
तेही सूर्येंवीण वोस । हा अनुप्रवेश परस्परें ॥ २९ ॥
तेही सूर्येंवीण वोस । हा अनुप्रवेश परस्परें ॥ २९ ॥
नानाप्रकारचे सुखोपभोग असतात व ते पहावयाला दृष्टीही डोळस असते. पण ती दृष्टि सूर्याशिवाय व्यर्थच होते. असा हा परस्परसंबंध आहे २९.
सूर्य आहे डोळा नाहीं । तेथ पाहणें न चले पाहीं ।
हो कां डोळा आहे सूर्य नाहीं । तेथें दृष्टीचें कांहीं चालेना ॥ ३३० ॥
हो कां डोळा आहे सूर्य नाहीं । तेथें दृष्टीचें कांहीं चालेना ॥ ३३० ॥
सूर्य असला आणि डोळा नसला, तरीही काही पाहता येत नाही. किंवा डोळा असला आणि सूर्य नसला तरीही दृष्टीचे कांही चालत नाही ३३०.
सूर्य आणि दृष्टी दोनी आहे । परी दृश्य जैं नाहीं होये ।
तैं दोहींचें सामर्थ्य राहे । देखावें काये दृष्टीनें ॥ ३१ ॥
तैं दोहींचें सामर्थ्य राहे । देखावें काये दृष्टीनें ॥ ३१ ॥
किंवा सूर्य आणि दृष्टि दोन्ही असली, आणि पहावयालाच काही नसेल, तर दोघांचेही सामर्थ्य व्यर्थ होते. कारण, दृष्टीनें पहावयाचे काय ? ३१.
सूर्य प्रकाशी रूपासी । दृष्टीसी रिघोनियां स्वांशेंसीं ।
दाखवी नाना आकारांसी । परस्परानुप्रवेशीं बोलिजे सिद्धी ॥ ३२ ॥
दाखवी नाना आकारांसी । परस्परानुप्रवेशीं बोलिजे सिद्धी ॥ ३२ ॥
सूर्य हा स्वरूप व्यक्त करितो आणि आपल्या किरणाने दृष्टींत शिरून नानाप्रकारचे आकार दाखवितो. म्हणून पहाण्याचे कार्य परस्परावलंबनानेच सिद्ध होते ३२.
इतुकें करोनियां सविता । नभोमंडळीं अलिप्तता ।
तेवीं जगदाकारें चेतविता । अलिप्त तत्त्वतां चिदात्मा ॥ ३३ ॥
तेवीं जगदाकारें चेतविता । अलिप्त तत्त्वतां चिदात्मा ॥ ३३ ॥
परंतु इतके करूनही सूर्य हा अलिप्तपणेच आकाशमंडळांत असतो. त्याप्रमाणे ह्या विश्वस्वरूपाला व्यक्त करणारा चिदात्मा खरोखर अलिप्तच असतो ३३.
जो जगामाजीं भरला राहे । जगाचा हृदयस्थही होये ।
जग जरी होये जाये । परी तो आहे जैसातैसा ॥ ३४ ॥
जग जरी होये जाये । परी तो आहे जैसातैसा ॥ ३४ ॥
तो या सर्व जगामध्ये भरून राहून जगाच्या हृदयांतसुद्धा राहतो, आणि हे सारे जग जरी उत्पन्न झाले व लयास गेले तरी तो जशाचा तसाच असतो ३४.
जेवीं आकाशअ भ्यंतरीं । होतां घटाकाश सहस्रवरी ।
आकाश त्या घटाभीतरीं । प्रत्यक्षाकारीं भरलें दिसे ॥ ३५ ॥
आकाश त्या घटाभीतरीं । प्रत्यक्षाकारीं भरलें दिसे ॥ ३५ ॥
ज्याप्रमाणे आकाशामध्ये हजारों घटाकाशें निर्माण झाली तरी त्या घटांमध्ये आकाश हे प्रत्यक्षरूपाने भरलेले दिसतेंच ३५.
ते घटचि होती जाती । परी आकाश सहजस्थिती ।
तेवीं उत्पत्तिस्थितिअंतीं । अलिप्त श्रीपती चिदात्मा ॥ ३६ ॥
तेवीं उत्पत्तिस्थितिअंतीं । अलिप्त श्रीपती चिदात्मा ॥ ३६ ॥
ते घटच होतात आणि जातात, पण आकाश जसें असावयाचे तसेंच असते; त्याप्रमाणे चित्स्वरूप जो परमात्मा श्रीपति, तो उत्पत्ति, स्थिति व लय ह्या अवस्थांमध्ये अलिप्तच असतो ३६.
तो आदीची अनादि आदि । तो बुद्धीची अनादि बुद्धी ।
तो सिद्धीची अनादि सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी परमात्मा ॥ ३७ ॥
तो सिद्धीची अनादि सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी परमात्मा ॥ ३७ ॥
तो परमात्मा आदीचा अनादि आदि आहे, बुद्धीची अनादि बुद्धि आहे आणि खरोखर सिद्धीची अनादि सिद्धीही तोच परमात्मा आहे ३७.
हा प्रकाशा प्रकाशक । अर्काचाही आदि अर्क ।
स्वयें त्रिपुटीचा द्योतक । अलिप्त एक परमात्मा ॥ ३८ ॥
स्वयें त्रिपुटीचा द्योतक । अलिप्त एक परमात्मा ॥ ३८ ॥
प्रकाशाचा प्रकाशक तो हा; सूर्याचाही आदिसूर्य तो हा; आणि त्रिपुटीचा द्योतकही हाच परमात्मा असून तो अलिप्त आहे ३८.
हा विवेकाचाही विवेक । हा सुखाचा सुखदायक ।
बुद्धीचा जो बोधक । प्रकाशा प्रकाशक परमात्मा ॥ ३९ ॥
बुद्धीचा जो बोधक । प्रकाशा प्रकाशक परमात्मा ॥ ३९ ॥
विवेकाचाही विवेक तो हा; सुखाचा सुखदायक तो हाच ; बुद्धीचा बोधक आणि प्रकाशाचा प्रकाशक तो हाच परमात्मा होय ३९.
त्यासी जाणों जातां जाणपणें । वेदांसी जाहलें लाजिरवाणें ।
वेडावलीं स्मृतिपुराणें । न कळे शास्त्रपठणें भांडतां ॥ ३४० ॥
वेडावलीं स्मृतिपुराणें । न कळे शास्त्रपठणें भांडतां ॥ ३४० ॥
त्याला ज्ञानाभिमानाने जाणावयास जाऊन वेदही लज्जित झाले, स्मृति व पुराणें तर वेडावून गेली. शास्त्रपठणाने वादविवाद करूनही तो कळत नाही ३४०.
देवो देवी आणि देवता । भोग्य भोग आणि भोक्ता ।
नाना त्रिपुटींची त्रिगुणता । जाण सर्वथा प्रकृतीचि हे ॥ ४१ ॥
नाना त्रिपुटींची त्रिगुणता । जाण सर्वथा प्रकृतीचि हे ॥ ४१ ॥
देव, देवी आणि देवता; भोग्य, भोग आणि भोक्ता; अशी जी नानाप्रकारची त्रिपुटींची त्रिगुणता उत्पन्न होते, ती ही प्रकृतीच होय ४१.
हा आद्य अव्यक्त अतर्क्य । प्रकृतिपर परमात्मा एक ।
यासी जाणावया विवेक । न चले देख आणिकांचा ॥ ४२ ॥
यासी जाणावया विवेक । न चले देख आणिकांचा ॥ ४२ ॥
हा एक परमात्मा आद्य, अव्यक्त व अतर्क्य असून प्रकृतीहून भिन्न आहे. ह्याला जाणावयाला इतरांचा विचार चालावयाचा नाही ४२.
याचेनि हा हृदयीं देखिजे । याचेनि हा इत्थंभूत जाणिजे ।
यातें धरोनि हा पाविजे । हेंही लाहिजे कृपें याचेनी ॥ ४३ ॥
यातें धरोनि हा पाविजे । हेंही लाहिजे कृपें याचेनी ॥ ४३ ॥
ह्याला ह्याच्याच सामर्थ्याने हृदयांत पहावें, ह्याच्याच योगाने ह्याला परिपूर्णत्वाने ओळखावें, ह्यालाच हाताशी घेऊन ह्याला पावावे, आणि तेसुद्धा याच्याच कृपेने प्राप्त होते ४३.
हा स्वप्रकाश सहज निजें । यासी प्रकाशी ऐसें नाहीं दुजें ।
याचेनि प्रकाशें हा देखिजे । याचेनि होइजे याऐसें ॥ ४४ ॥
याचेनि प्रकाशें हा देखिजे । याचेनि होइजे याऐसें ॥ ४४ ॥
हा स्वयमेवच स्वप्रकाशित आहे. ह्याला प्रकाशित करील असें दुसरे कोणी नाही. ह्याच्याच प्रकाशाने ह्याला पहावे आणि ह्याच्याच योगाने ह्याच्या स्वरूपांत मिळून जावें ४४.
अधिदैव अध्यात्म अधिभूत । नेत्रद्वारा सांगितलें तेथ ।
तैसेंच अन्य इंद्रियीं व्यावृत्त । देव सांगत संकलितें ॥ ४५ ॥
तैसेंच अन्य इंद्रियीं व्यावृत्त । देव सांगत संकलितें ॥ ४५ ॥
अधिदैव, अध्यात्म आणि अधिभूत ह्यांचे वर्णन नेत्रद्वारे येथे सांगितले, त्याप्रमाणेच इतर इंद्रियांमध्येही त्यांची व्याप्ति कशी असते, तेही देव संक्षेपानें सांगतात ४५.
योऽसौ गुणक्षोभकृतो विकारः प्रधानमूलान् महतः प्रसूतः ।
अहं त्रिवृन्मोहविकल्पहेतुः वैकारिकस्तामस ऐन्द्रियश्च ॥ ३२ ॥
अहं त्रिवृन्मोहविकल्पहेतुः वैकारिकस्तामस ऐन्द्रियश्च ॥ ३२ ॥
[श्लोक ३२] त्वचा, स्पर्श, वायू; कान, शब्द, दिशा; जीभ, रस, वरुण; नाक, वास, अश्विनीकुमार; चित्त, चिंतनविषय, वासुदेव प्रकृतीपासून महत्तत्त्व आणि महत्तत्त्वापासून अहंकार उत्पन्न होतो म्हणून हा अहंकार गुणांच्या क्षोभाने उत्पन्न झालेल्या प्रकृतीचेच कार्य आहे अहंकाराचे तीन भेद आहेत, वैकारिक. (सात्त्विक), ऐंद्रिय. (राजस) आणि तामस हा अहंकारच अज्ञान आणि सृष्टीच्या विविधतेचे कारण आहे. (३२)
प्रधानापासाव महदादिद्वारा । नाना विकारांचा पसारा ।
गुणक्षोभें क्षोभूनि पुरा । उठिला उभारा त्रिपुटीरूपें ॥ ४६ ॥
गुणक्षोभें क्षोभूनि पुरा । उठिला उभारा त्रिपुटीरूपें ॥ ४६ ॥
प्रकृतीपासून महत्तत्त्वादिद्वारा अनेक विकार पसरतात, आणि गुणांचा क्षोभ झाल्यामुळे ते विकार पूर्णपणे खवळून त्रिपुटीच्या स्वरूपाने अवडंबर माजते ४६.
जेवीं सूर्यें चक्षुरादि विंदान । तैसेंचि श्रोत्र त्वचा रसना घ्राण ।
हें ज्ञानेंद्रियपंचक जाण । याचें कर्म समान त्रिपुटीरूपें ॥ ४७ ॥
हें ज्ञानेंद्रियपंचक जाण । याचें कर्म समान त्रिपुटीरूपें ॥ ४७ ॥
ज्याप्रमाणे सूर्याच्या योगानें नेत्रादि इंद्रियांचे व्यापार चालतात, त्याप्रमाणेच कर्ण, त्वचा , जिव्हा व नाक हे जे ज्ञानेंद्रियपंचक, त्याचेंह, त्रिपुटीच्या रूपाने सारखेच कार्य घडत असते ४७.
येथ कर्मेंद्रियें पांच आन । तीं ज्ञानेंद्रिया अधीन ।
हस्त पाद गुद शिश्न । वाचा जाण पांचवी ॥ ४८ ॥
हस्त पाद गुद शिश्न । वाचा जाण पांचवी ॥ ४८ ॥
ह्यांत दुसरी जी पांच कर्मेद्रिये असतात, ती ज्ञानेंद्रियांच्या आधीन असतात. हात, पाय, गुद, शिस्न आणि पांचवी वाणी ४८.
त्यांसी ज्ञानेंद्रियें प्रेरिती । तैं कर्मेंद्रियें कर्मीं वर्तती ।
एवं उभयपंचकस्थिती । जाण निश्चितीं दशेंद्रियें ॥ ४९ ॥
एवं उभयपंचकस्थिती । जाण निश्चितीं दशेंद्रियें ॥ ४९ ॥
त्यांना ज्ञानेंद्रिये प्रेरणा करतात तेव्हांच ती कर्मेंद्रिये क्रिया करूं लागतात. अशा प्रकारे ही दोन पंचके मिळून दहा इंद्रिये असतात हे लक्षात ठेव ४९.
चित्तचतुष्टयचमत्कार । मन बुद्धि चित्त अहंकार ।
हीं एकचि परी भिन्न प्रकार । जैसा व्यापार तैसें नांव ॥ ३५० ॥
हीं एकचि परी भिन्न प्रकार । जैसा व्यापार तैसें नांव ॥ ३५० ॥
मन, बुद्धि, चित्त आणि अहंकार यांनाच चित्तचतुष्टयचमत्कार असें म्हणतात. ही वस्तुत: एकच आहेत, परंतु प्रकार मात्र भिन्न. जसा ज्याचा व्यापार तसें त्याचे नांव ३५०.
केवळ देहाकारें मीपण । तो सबळ अहंकार जाण ।
संकल्पविकल्प जे गहन । तेंचि मन उद्धवा ॥ ५१ ॥
संकल्पविकल्प जे गहन । तेंचि मन उद्धवा ॥ ५१ ॥
उद्धवा ! केवळ देहाच्या आकारानेच जो मीपणा प्राप्त होतो, तोच प्रबळ अहंकार होय. गहन असे जे संकल्प आणि विकल्प, तेंच मन ५१.
गतभोगाचें जें चिंतन । तें चित्ताचें लक्षण ।
केवळ निश्चयात्मक जाण । बुद्धि संपूर्ण ती नांव ॥ ५२ ॥
केवळ निश्चयात्मक जाण । बुद्धि संपूर्ण ती नांव ॥ ५२ ॥
मागील भोगाचे जें स्मरण तेच चित्ताचे स्वरूप होय. आणि एखादा दृढतर निश्चय होणे तीच सर्व बुद्धि होय ५२.
हें गुणक्षोभाचें लक्षण । भोगसाधनें भोग्य जाण ।
त्याहूनि भोक्ता तो भिन्न । तेंही उपलक्षण अवधारीं ॥ ५३ ॥
त्याहूनि भोक्ता तो भिन्न । तेंही उपलक्षण अवधारीं ॥ ५३ ॥
हे गुणक्षोभाचे जे लक्षण तेंच भोगाच्या साधनाने भोग्य होते. पण भोक्ता असतो तो त्याहून निराळा असतो. त्याचेही लक्षण ऐक ५३.
त्वगिंद्रियीं विषयस्पर्शन । तेथें अधिदैव वायू जाण ।
त्याहूनि परमात्मा भिन्न । चित्स्वरूपें जाण अविकारी ॥ ५४ ॥
त्याहूनि परमात्मा भिन्न । चित्स्वरूपें जाण अविकारी ॥ ५४ ॥
त्वचेला विषयांचा स्पर्श होतो. तेथें वायु हा अधिदैव होय. पण परमात्मा असतो तो त्याहून भिन्न असतो. तो ज्ञानस्वरूप असल्यामुळे अविकारीच असतो ५४.
गंधविषयो घ्राणेंद्रियें । तेथ अधिदैव अश्विनौदेव होये ।
आत्मा त्याहूनि वेगळा पाहें । चित्स्वरूपें राहे अविकारी ॥ ५५ ॥
आत्मा त्याहूनि वेगळा पाहें । चित्स्वरूपें राहे अविकारी ॥ ५५ ॥
गंधाचा विषय घ्राणेंद्रियाने समजतो. तेथें अश्विनौदेव हे अधिदैव होय. पण आत्मा याहूनही भिन्न असून तो ज्ञानस्वरूपाने अविकारीच राहतो ५५.
रसनेंद्रिय अतिगहन । रसविषयो तेथील जाण ।
वरुण अधिदैवत आपण । आत्मा स्वानंदपूर्ण रसातीत ॥ ५६ ॥
वरुण अधिदैवत आपण । आत्मा स्वानंदपूर्ण रसातीत ॥ ५६ ॥
रसनेंद्रिय मोठे श्रेष्ठ आहे आणि रस हा त्याचा विषय आहे. तेथील अधिदैवत स्वतः वरुण आहे. पण आनंदाने परिपूर्ण असा आत्मा त्या रसाहून निराळाच आहे ५६.
श्रवणेंद्रियीं विषयो शब्द । तेथ दिशा अधिदैव प्रसिद्ध ।
शब्दीं निजात्मा निःशब्द । चिदत्वें शुद्ध अविकारी ॥ ५७ ॥
शब्दीं निजात्मा निःशब्द । चिदत्वें शुद्ध अविकारी ॥ ५७ ॥
श्रवणेंद्रीयाचा विषय शब्द आहे. तेथें दिशा अधिदैव असल्याचे प्रसिद्धच आहे. पण शब्दामध्ये मूळ आत्मा हा निःशब्दच असून तो ज्ञानरूपाने शुद्ध अविकृतच असतो ५७.
चक्षुरिंद्रियलक्षण । पूर्वीं निरूपिलें जाण ।
हें ज्ञानेंद्रियविंदान । त्रिपुटी संपूर्ण ऐशा रीतीं ॥ ५८ ॥
हें ज्ञानेंद्रियविंदान । त्रिपुटी संपूर्ण ऐशा रीतीं ॥ ५८ ॥
नेत्रेंद्रियाचें लक्षण पूर्वी सांगितलेंच आहे. ज्ञानेंद्रियांची स्थिति ही अशी आहे. अशाच रीतीने त्रिपुटी बनते ५८.
चित्त इंद्रिय जें कां येथ । चिंतन विषयो त्यासी प्राप्त ।
वासुदेव अधिदैवत । आत्मा अलिप्त चित्तेंसीं ॥ ५९ ॥
वासुदेव अधिदैवत । आत्मा अलिप्त चित्तेंसीं ॥ ५९ ॥
यांत चित्त म्हणून जे इंद्रिय आहे, त्याला चिंतनाचा विषय प्राप्त झालेला असतो. तेथे वासुदेव हे अधिदैव असते. पण आत्मा हा चित्ताहून निराळाच ५९.
मनेंद्रिय अतिचपळ । संकल्प विषयो त्याचा प्रबळ ।
तेथ अधिदैव चंद्र निर्मळ । आत्मा केवळ मनातीत ॥ ३६० ॥
तेथ अधिदैव चंद्र निर्मळ । आत्मा केवळ मनातीत ॥ ३६० ॥
मन हे इंद्रिय अत्यंत चंचळ असून संकल्प हा त्याचा दांडगा विषय आहे, आणि तेथें निर्मळ चंद्र हे अधिदैव आहे. पण आत्मा हा मनाहून निराळाच आहे ३६०.
अहंकार इंद्रिय कठिण । तेथील विषयो मीपण ।
रुद्र अधिदैवत जाण । परमात्मा भिन्न अहंकारेंसीं ॥ ६१ ॥
रुद्र अधिदैवत जाण । परमात्मा भिन्न अहंकारेंसीं ॥ ६१ ॥
अहंकार हें इंद्रिय मोठे बलवत्तर आहे. मीपणा हाच त्याचा विषय. रुद्र हे त्यांतलें अधिदैव. पण परमात्मा हा अहंकारापासून निराळाच ६१.
बुद्धींद्रिय अतिसज्ञान । बोद्धव्य तेथींचा विषयो जाण ।
ब्रह्मा अधिदैवत आपण । आत्मा चिद्‌घन बुद्ध्यतीत ॥ ६२ ॥
ब्रह्मा अधिदैवत आपण । आत्मा चिद्‌घन बुद्ध्यतीत ॥ ६२ ॥
बुद्धिरूप इंद्रिय आहे ते अत्यंत ज्ञानसंपन्न भाहे. जाणणे हा त्याचा विषय. तेथें ब्रह्मदेव हे अधिदैवत आहे. पण ज्ञानरूप आत्मा हा बुद्धीहून निराळाच आहे ६२.
चित्तचतुष्टय सकारण । त्रिपुटी सांगीतली हे संपूर्ण जाण ।
आतां कर्मेंद्रियांचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ ६३ ॥
आतां कर्मेंद्रियांचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥ ६३ ॥
कारणासहवर्तमान सर्व चित्तचतुष्टय व त्याची त्रिपुटी हे सर्व सांगितले. आतां कर्मेंद्रियांचेही सर्व लक्षण सांगेन ते ऐक ६३.
वागिंद्रियीं वाच्य विषयो । अग्नि अधिदैवत तेथील पहा हो ।
तेथ सरस्वतीशक्तीचा निर्वाहो । यासी अलिप्त देवो महामौनें ॥ ६४ ॥
तेथ सरस्वतीशक्तीचा निर्वाहो । यासी अलिप्त देवो महामौनें ॥ ६४ ॥
वाणीच्या इंद्रियामध्ये भाषण हा विषय असतो. तेथे अग्नि हे आधिदैव असते पहा. त्यात सरस्वती शक्तीचा निवास असतो. पण आत्मा हा महामौनाने त्यापासून अलिप्तच असतो ६४.
पाणींद्रियीं ग्रहण विषयो । इंद्र अधिदैवत तेथील पहा हो ।
तेथ क्रियाशक्तीचा निर्वाहो । यासी अलिप्त देवो अक्रियत्वें ॥ ६५ ॥
तेथ क्रियाशक्तीचा निर्वाहो । यासी अलिप्त देवो अक्रियत्वें ॥ ६५ ॥
हस्तेंद्रियाचा विषय ग्रहण हा आहे. तेथील अधिदैव इंद्र आहे. तेथें क्रियाशक्ति राहते. पण त्यापासूनही आत्मा हा अक्रियत्वाने अलिप्तच असतो ६५.
पादेंद्रियीं गति विषयो । तेथें उपेंद्र अधिदैवो ।
तेथें गमशक्तीचा निर्वाहो । यासि अलिप्त देवो निश्चलत्वें ॥ ६६ ॥
तेथें गमशक्तीचा निर्वाहो । यासि अलिप्त देवो निश्चलत्वें ॥ ६६ ॥
पाय ह्या इंद्रियाचा गति हा विषय असून तेथे उपेंद्र हे अधिदैव आहे. त्यांत गमनशक्तीची वस्ती आहे. पण निश्चलत्वाच्या योगाने आत्मा हा त्यापासूनही अलिप्त असतो ६६.
गुदेंद्रियीं विसर्ग विषयो । निर्ऋति आधिदैवत तेथील पहा हो ।
क्षरशक्तीचा तेथ निर्वाहो । त्यासी अलिप्त देवो अक्षरत्वें ॥ ६७ ॥
क्षरशक्तीचा तेथ निर्वाहो । त्यासी अलिप्त देवो अक्षरत्वें ॥ ६७ ॥
गुर्देद्रियाचा विषय मलोत्सर्ग हा होय. तेथे निऋती अधिदैव आहे. त्यांत क्षरशक्ति राहाते. पण त्यालाही अक्षरपणाने आत्मा अलिप्तच आहे ६७.
शिश्नेंद्रियीं रति विषयो । प्रजापति येथें अधिदैवो ।
आनंदशक्तीचा तेथें निर्वाहो । त्यासी अलिप्त देवो परमानंदें ॥ ६८ ॥
आनंदशक्तीचा तेथें निर्वाहो । त्यासी अलिप्त देवो परमानंदें ॥ ६८ ॥
शिस्नेंद्रियाचा विषय रति हा आहे. तेथे प्रजापति हें अधिदैव असून आनंदशक्तीचा तेथें निवास असतो. परंतु परमानंदाच्या योगाने आत्मा त्यालाही अलिप्तच असतो ६८.
ज्ञानकर्मेंद्रियें कर्माचरण । चित्तचतुष्टयाचें लक्षण ।
हें गुणक्षोभाचें कारण । समूळ जाण मायिक ॥ ६९ ॥
हें गुणक्षोभाचें कारण । समूळ जाण मायिक ॥ ६९ ॥
ज्ञानेंद्रिये आणि कर्मेंद्रिये ह्यांच्या योगानें कर्माचे आचरण घडते. हेच चित्तचतुष्टयाचे लक्षण होय. गुणक्षोभाचेही कारण तेंच असल्यामुळे ते सर्वच मायिक आहे ६९.
तेंचि गुणक्षोभाचें प्रधान मूळ । प्रकृतिविकारें होय स्थूळ ।
आत्मा अविकारी निर्मळ । अलिप्त केवळ प्रकृतीसी ॥ ३७० ॥
आत्मा अविकारी निर्मळ । अलिप्त केवळ प्रकृतीसी ॥ ३७० ॥
गुणक्षोभाचे मुख्य मूळ तेच. तेच प्रकृतीच्या विकारानें जडरूप होते, आणि आत्मा तर अविकारी व निर्मळ असल्यामुळे प्रकृतीपासून केवळ अलिप्तच असतो ३७०.
जेवीं वृत्तिभूमीसमवेत । गृहीं गृहसामग्री समस्त ।
अभिमानें उपार्जी गृहस्थ । परी तो त्याअतीत आपण जैसा ॥ ७१ ॥
अभिमानें उपार्जी गृहस्थ । परी तो त्याअतीत आपण जैसा ॥ ७१ ॥
ज्याप्रमाणे एकादा गृहस्थ वडिलोपार्जित भूमीसह सर्व साहित्य मोठ्या अभिमानाने घरामध्ये संपादन करतो. तरी तो तिच्यापासून निराळाच असतो ७१.
तेवीं त्रिगुणक्षोभें अभिमान । वाढवी नाना विकारवन ।
आत्मा वसंत तो भिन्न । तेंचि निरूपण हरि बोले ॥ ७२ ॥
आत्मा वसंत तो भिन्न । तेंचि निरूपण हरि बोले ॥ ७२ ॥
त्याप्रमाणे या तीन गुणांच्या क्षोभानेच अभिमान हा नानाप्रकारांच्या विकारांचे वन माजवितो, परंतु आत्मारूप वसंत असतो तो निराळाच असतो. तेंच निरूपण श्रीकृष्ण सांगत आहेत ७२.
आत्मापरिज्ञानमयो विवादो ह्यस्तीति नास्तीति भिदार्थनिष्ठः ।
व्यर्थोऽपि नैवोपरमेत पुंसां मत्तः परावृत्तधियां स्वलोकात् ॥ ३३ ॥
व्यर्थोऽपि नैवोपरमेत पुंसां मत्तः परावृत्तधियां स्वलोकात् ॥ ३३ ॥
[ श्लोक ३३ ] आत्म्याच्या अज्ञानामुळे तो आहे किंवा नाही, हा वाद आहे पदार्थांविषयीची भेदबुद्धीही आत्म्याच्या अज्ञानामुळे आहे हे सर्व अर्थशुन्य असूनही ज्ञानस्वरूप अशा मला जे लोक विन्मुख आहेत, त्यांचा हा वाद संपत नाही. (३३)
अहंअध्यासें संसारप्राप्ती । जीवासी लागली निश्चितीं ।
त्या अहंकाराचे निवृत्तीं । भवनिर्मुक्ती जीवासी ॥ ७३ ॥
त्या अहंकाराचे निवृत्तीं । भवनिर्मुक्ती जीवासी ॥ ७३ ॥
खरोखर 'हा मी , 'हे माझे' या निदिध्यासानेच जिवाला संसार लागलेला आहे. त्या अहंकाराच्या निवृत्तीनेच संसारांतून जिवाची सुटका होईल ७३.
ऐसा बाधक्त्वें दुर्धर । कैंचा उठिला अहंकार ।
हाही पुसों पाहसी विचार । ऐक साचार सांगेन ॥ ७४ ॥
हाही पुसों पाहसी विचार । ऐक साचार सांगेन ॥ ७४ ॥
पण असा हा त्रासदायक असल्यामुळे असह्य होणारा अहंकार उठला तरी कोठून ? असे विचारूं पाहशील तर तेही नीटपणे सांगतों ७४.
स्वस्वरूपातें विसरून । दृढ जें स्फुरे मीपण ।
तोचि अहंकार जाण। विकारें त्रिगुणक्षोभक ॥ ७५ ॥
तोचि अहंकार जाण। विकारें त्रिगुणक्षोभक ॥ ७५ ॥
स्वस्वरूपाला विसरून जें दृढ मीपण स्फुरते, तोच महंकार होय. विकाराने तीन गुणांचा तोच क्षोभ करितो ७५.
जागृतीचा जो विसरू । तोचि स्वप्नसृष्टीचा विस्तारू ।
वस्तुविमूख जो अहंकारू । तोचि संसारू त्रिगुणात्मक ॥ ७६ ॥
वस्तुविमूख जो अहंकारू । तोचि संसारू त्रिगुणात्मक ॥ ७६ ॥
जागृतीचे जे विस्मरण, तोच स्वप्नसृष्टीचा विस्तार होय. आणि स्वरूपाला विन्मुख झालेला जो अहंकार, तोच त्रिगुणात्मक संसार होय ७६.
विकारें क्षोभती तिन्ही गुण । हें विस्मरण मोहाचें लक्षण ।
तेणें विकारले तीन गुण । ते विभाग भिन्न अवधारीं ॥ ७७ ॥
तेणें विकारले तीन गुण । ते विभाग भिन्न अवधारीं ॥ ७७ ॥
विकाराच्या योगानें तीन गुण क्षुब्ध होतात. विस्मरण हें मोहाचे लक्षण होय. त्या विकाराने तीन गुण विकृत केले, म्हणून त्याचे निरनिराळे विभागही ऐक ७७.
मूळीं बोलिला वैकारिकू । तो अहंकार जाण सात्त्विकू ।
तो चित्तचतुष्टयद्योतकू । होय प्रकाशकू अधिदैवें ॥ ७८ ॥
तो चित्तचतुष्टयद्योतकू । होय प्रकाशकू अधिदैवें ॥ ७८ ॥
मुळांत 'वैकारिक' म्हणून जो म्हटलेला आहे, तोच सात्त्विक अहंकार होय. तोच चित्तचतुष्टयाचा घोतक असून तो अधिदैवांचा प्रकाशक आहे ७८.
सत्त्वापासोनि उपजे मन । मनापासाव विकार गहन ।
यालागीं वैकारिक जाण । सत्त्वगुण बोलिजे ॥ ७९ ॥
यालागीं वैकारिक जाण । सत्त्वगुण बोलिजे ॥ ७९ ॥
सत्त्वापासून मन उत्पन्न होतें व मनापासून प्रचंड विकार उत्पन्न होतात. याकरितांच सत्त्वगुणालाही विकृत गुण असेच म्हणतात ७९.
ज्ञान कर्म उभय पंचक । हा इंद्रियांचा दशक ।
जाहला रजोगुण द्योतक । यालागीं ऐंद्रियक म्हणिपे त्यासी ॥ ३८० ॥
जाहला रजोगुण द्योतक । यालागीं ऐंद्रियक म्हणिपे त्यासी ॥ ३८० ॥
ज्ञानेंद्रियपंचक आणि कर्मेंद्रियपंचक ही दोन्ही मिळून दशेंद्रियें होतात. त्यांना रजोगुण प्रकाशित करितो, म्हणून त्या रजोगुणाला ' इंद्रीयसंबंधी' असे म्हणतात ३८०.
तामस गुण जो कां येथें । आकाशादि पंचीकृतें ।
आवरणरूपें महाभूतें । विषयसमवेतें उपजवी ॥ ८१ ॥
आवरणरूपें महाभूतें । विषयसमवेतें उपजवी ॥ ८१ ॥
आतां ह्यांत तामस म्हणून जो गुण आहे, तो आकाशादि सूक्ष्म पंचतत्त्वं महाभूतांना आच्छादून राहिलेली असतात त्यांना विषयांसह उत्पन्न करतो ८१.
महाभूतें विषयपंचक । झाला तमोगुण प्रकाशक ।
यालागीं भूतादि देख । यासी आवश्यक बोलिजे ॥ ८२ ॥
यालागीं भूतादि देख । यासी आवश्यक बोलिजे ॥ ८२ ॥
अशा रीतीने महाभूते आणि पांच विषय यांचा प्रकाशक तमोगुण होतो, म्हणून त्याला भूतांच्या पूर्वीचा (भूतादि) असें आदरपूर्वक म्हणतात ८२.
एवं त्रिगुणगुणविकारें । काम्यक्र्मसंस्कारें ।
सबळ हो‍ऊनि अहंकारें । संसारीं संचरे नाना हेतु ॥ ८३ ॥
सबळ हो‍ऊनि अहंकारें । संसारीं संचरे नाना हेतु ॥ ८३ ॥
अशा प्रकारे तीन गुणांच्या विकाराने आणि काम्य कर्माच्या संस्काराने अहंकाराने प्रबळ होऊन तो अनेक हेतूंनी संसारांत परिभ्रमण करीत राहतो ८३.
या प्रकृतिविकारांपासून । आत्मा अतिशयें भिन्न ।
जेवीं मृगजळातें भरून । अलिप्त भानू नभामाजीं ॥ ८४ ॥
जेवीं मृगजळातें भरून । अलिप्त भानू नभामाजीं ॥ ८४ ॥
परंतु ह्या प्रकृतीच्या विकारापासून आत्मा हा अतिशय भिन्न आहे. मृगजळाला उत्पन्न करून सूर्य जसा आकाशांत अलिप्त राहतो ८४,
जैसा प्रकाशोनि सर्पाकार । सर्पासी नातळे स्वयें दोर ।
तेवीं प्रकाशोनि संसार । निःसंग निर्विकार निजात्मा ॥ ८५ ॥
तेवीं प्रकाशोनि संसार । निःसंग निर्विकार निजात्मा ॥ ८५ ॥
सर्पाचा आकार प्रगट करून स्वतः दोर जसा सर्पाला शिवतही नाही, त्याप्रमाणे परमात्माही संसार उत्पन्न करून आपण निःसंग व निर्विकारच असतो ८५.
जेवीं कृष्ण पीत रक्त श्वेत । स्फटिक ठेवितां तेथतेथ ।
जरी तदाकार भासत । तरी तो अलिप्त शुद्धत्वें ॥ ८६ ॥
जरी तदाकार भासत । तरी तो अलिप्त शुद्धत्वें ॥ ८६ ॥
ज्याप्रमाणे स्फटिक घेऊन तो काळ्या, पिवळ्या, तांबड्या किंवा पांढऱ्या रंगावर उचलून ठेवला तर तो त्या त्या रंगाचा दिसेल, पण तो स्वत: त्या रंगाहून निराळा असा पांढरा शुभ्रच असतो ८६,
तैसा गुणसंगें जीवात्मा बद्ध । दिसे तरी तो अतिशुद्ध ।
हा नेणोनियां निजबोध । करिती विवाद मतवादी ॥ ८७ ॥
हा नेणोनियां निजबोध । करिती विवाद मतवादी ॥ ८७ ॥
त्याप्रमाणे गुणांच्या संसर्गाने जीवात्माही बद्ध आहे असे दिसते, तरी तो अत्यंत शुद्धच आहे. पण हे ज्ञान न समजल्यामुळे भिन्न भिन्न मताभिमानी लोक उगाच वाद करीत बसतात ८७.
एक म्हणती आत्मा देही । एक म्हणती तो विदेही ।
एक म्हणती आत्म्याच्या ठायीं । हे दोन्ही नाहीं सर्वथा ॥ ८८ ॥
एक म्हणती आत्म्याच्या ठायीं । हे दोन्ही नाहीं सर्वथा ॥ ८८ ॥
कोणी म्हणतात आत्मा हा देहधारी आहे; कोणी म्हणतात तो विदेही आहे; आणि कोणी म्हणतात की, आत्म्याच्या ठिकाणी ही दोन्ही मुळींच नाहींत ८८.
एक म्हणते आत्मा सगुण । एक म्हणती तो गुणविहीन ।
एक म्हणती ते वेगळी खूण । सगुण निर्गुण परमात्मा ॥ ८९ ॥
एक म्हणती ते वेगळी खूण । सगुण निर्गुण परमात्मा ॥ ८९ ॥
कोणी म्हणतात आत्मा सगुण आहे; कोणी म्हणतात तो निर्गुण आहे; कोणी म्हणतात त्याचे स्वरूप असें निराळंच आहे की, तो परमात्मा सगुण आणि निर्गुण असा दोन्ही आहे ८९.
एक प्रतिपादिती भेद । एक प्रतिपादिती अभेद ।
एक म्हणती दोन्ही अबद्ध । आमुचें मत शुद्ध देहात्मवादू ॥ ३९० ॥
एक म्हणती दोन्ही अबद्ध । आमुचें मत शुद्ध देहात्मवादू ॥ ३९० ॥
कोणी द्वैत प्रतिपादन करतात, तर कोणी अद्वैत प्रतिपादन करतात. कोणी म्हणतात, ही दोन्ही असंबद्ध आहेत व आमच्या मताने देहात्मवाद हाच खरा होय ३९०.
एक म्हणती हें मिथ्याभूत । प्रत्यक्ष दिसताहे जो येथ ।
तो प्रपंच मानिती सत्य । हेंचि मत एकाचें ॥ ९१ ॥
तो प्रपंच मानिती सत्य । हेंचि मत एकाचें ॥ ९१ ॥
कोणी म्हणतात की, हे सर्वच खोटें. येथें जो प्रत्यक्ष दिसतो आहे तो प्रपंच खरा, हेच कोणाचे मत असते ९१.
ऐसे भेदवाद सकळ । विचारितां अज्ञानमूळ ।
आत्मा चिन्मात्र केवळ । भेदातें समूळ छेदक ॥ ९२ ॥
आत्मा चिन्मात्र केवळ । भेदातें समूळ छेदक ॥ ९२ ॥
असे जे निरनिराळे प्रकार आहेत, त्यांचा विचार केला म्हणजे ते सारेच अज्ञानमूलक असल्याचे दिसून येते. कारण आत्मा हा निखालस ज्ञानस्वरूप व सर्व भेदांचे निरसन करणारा आहे ९२.
'आत्मा परिज्ञानमय' शुद्ध । हें श्लोकींचें मूळ पद ।
तेणें निरसे । अज्ञानभेद । आत्मा शुद्ध बुद्ध चिदात्मा ॥ ९३ ॥
तेणें निरसे । अज्ञानभेद । आत्मा शुद्ध बुद्ध चिदात्मा ॥ ९३ ॥
'आत्मा परिज्ञानमयः' म्हणजे आत्मा ज्ञानस्वरूप आहे, हेच मूळच्या श्लोकांतील वास्तविक शब्द आहेत. त्यामुळे अज्ञानाचा भेदच राहात नाही. आत्मा हा शुद्ध, बुद्ध व ज्ञानरूपीच असल्याचे सिद्ध होतें ९३.
जेवीं सक्षत्र रजनी । निवटीत प्रकटे तरणी ।
तेवीं सभेद कार्य निरसूनी । प्रकट चित्किरणीं चिद्भानू ॥ ९४ ॥
तेवीं सभेद कार्य निरसूनी । प्रकट चित्किरणीं चिद्भानू ॥ ९४ ॥
ज्याप्रमाणे नक्षत्रांसहवर्तमान रात्र नाहींशी करीत सूर्य प्रगट होतो, त्याप्रमाणे भेदांसहवर्तमान कार्याचाही लोप करून ज्ञानसूर्य ज्ञानरूपी किरणांनी प्रगट होता ९४.
तेथ गुणेंसी माया उडे । भेदासहित वाद बुडे ।
मूळासह अज्ञान खुडे । चहूंकडे सच्चिदानंद ॥ ९५ ॥
मूळासह अज्ञान खुडे । चहूंकडे सच्चिदानंद ॥ ९५ ॥
तेव्हां मायाही गुणांसह नाश पावते, वादही भेदासह मिटतो, अज्ञान मुळासह खुंटते, आणि चहुंकडे सच्चिदानंदच भरून जातो ९५.
आत्मा सच्चिदानंद पूर्ण । तेथ सकळ मिथ्या अज्ञान ।
तें अज्ञाननिरासीं साधन । विवेक सांख्यज्ञान व्यर्थ दिसे ॥ ९६ ॥
तें अज्ञाननिरासीं साधन । विवेक सांख्यज्ञान व्यर्थ दिसे ॥ ९६ ॥
आत्मा हा सच्चिदानंदानेंच परिपूर्ण असल्यामुळे त्याच्यापुढे सर्व अज्ञान फोल होऊन जाते. अज्ञानाचा निरास करण्याचे ते एकच साधन होय. विवेक किंवा सांख्य तत्त्वज्ञान व्यर्थ होय असे दिसतें ९६.
तेचि विषयींचें निरूपण । श्लोकार्धें सुलक्षण ।
स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । साध्यसाधनविभाग ॥ ९७ ॥
स्वयें सांगताहे श्रीकृष्ण । साध्यसाधनविभाग ॥ ९७ ॥
त्याच विषयाचे निरूपण अर्ध्या श्लोकामध्ये उत्तम रीतीनें साध्यसाधनाच्या विभागेंकरून श्रीकृष्ण स्वतः सांगत आहेत ९७.
मूळीं समूळ मिथ्या अज्ञान । अज्ञानजन्य विषयभान ।
तें देखोनि भुलले जन । पडिलें विस्मरण स्वस्वरूपीं ॥ ९८ ॥
तें देखोनि भुलले जन । पडिलें विस्मरण स्वस्वरूपीं ॥ ९८ ॥
मुळामध्ये अज्ञान हे समूळ मिथ्या, म्हणून विषयाचे भान हेंही अज्ञानजन्यच होय. पण तेंच पाहून लोक भ्रमात पडल्यामुळे स्वस्वरूपाचे त्यांना विस्मरण पडलें आहे ९८.
मी परमात्मा हृदयस्थ सन्निधी । त्या मजपासोनि उपरमे बुद्धी ।
मग विषयासक्ति त्रिशुद्धी । आवडे उपाधि देह गेह दारा ॥ ९९ ॥
मग विषयासक्ति त्रिशुद्धी । आवडे उपाधि देह गेह दारा ॥ ९९ ॥
मी परमात्मा प्रत्यक्ष त्यांच्या हृदयांत अगदी जवळ असूनही त्या माझ्यापासून त्यांची बुद्धि पराङ्मुख होते, आणि त्यामुळेच खरोखर विषयासक्ति उत्पन्न होऊन घरदार, बायकामुलें, देह ही उपाधीच त्यांना गोड वाटते ९९.
जें स्वस्वरूपाचें विस्मरण । तें वाढवी तीव्र विषयध्यान ।
तेणें जीवासी जन्ममरण । अनिवार जाण देहाभिमाने ॥ ४०० ॥
तेणें जीवासी जन्ममरण । अनिवार जाण देहाभिमाने ॥ ४०० ॥
स्वस्वरूपाचें जें विस्मरण असते, तेंच विषयाचे चिंतन अतिशय वाढवितें. आणि त्या देहाभिमानानेंच जीवांना अनिवार जन्ममरण प्राप्त होतें ४००.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ७०१ ते ७३०
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...