मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या २०१ ते ३००

या स्थूळातें चेतविता । तो आत्मा घेतला चौथा ।

या तिहींवीण साकारता । न घडे सर्वथा सृष्टीसी ॥ १ ॥

आणि ह्या स्थूलांना चेतविणारा जो आत्मा तो चौथा धरतात. या तिन्हीशिवाय सृष्टीला साकारता कधीच यावयाची नाही १.

नाम रूप क्रिया कारण । सृष्टीसी मुख्यत्वें यांचेनि जाण ।
यालागीं भूतें तीनचि प्रमाण । बोलतें लक्षण तें ऐसें ॥ २ ॥

सृष्टीला मुख्यत्वेकरून ह्यांच्याचमुळे नाम, रूप, क्रिया व कारण प्राप्त होत असतात. म्हणून तीनच भूतें प्रमाणभूत होत, असे त्यांचे म्हणणे आहे २.

एवं भूतें तीन आत्मा चौथा । हे चौं तत्त्वांची व्यवस्था ।
आतां सतरा तत्त्वांची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ३A ॥

अशा प्रकारें भूतें तीन आणि आत्मा हा चौथा, ही चार तत्त्वांची व्यवस्था झाली. आतां सतरा तत्त्वांचे प्रकार यथार्थ रीतीने सांगतों ऐक ३A.

संख्याने सप्तदशके भूतमात्रेन्द्रियाणि च ।
पञ्च पञ्चैकमनसा आत्मा सप्तदशः स्मृतः ॥ २२ ॥

[ श्लोक २२] काही लोक पंच महाभूते, पाच तन्मात्रा, पाच ज्ञानेंद्रिये, एक मन आणि एक आत्मा, अशी तत्त्वांची संख्या सतरा सांगतात. (२२)

पंच विषय पंच भूतें । पांच इंद्रियें घेतलीं येथें ।
मन आत्मा मेळवूनि तेथें । केलीं निश्चितें सतरा हीं ॥ ३B ॥

पांच विषय, पांच महाभूतें, पांच इंद्रिये, व त्यांत मन व आत्मा ही दोन मिळवून सतरा तत्त्वं निश्चित ठरविलीं आहेत. ३B

यापरी तूं गा जाण । सोळा तत्त्वांचें निरूपण ।
तेथेंचि त्रयोदशलक्षण । स्वयें नारायण सांगत ॥ ४ ॥

अशाच प्रकारे पुढे सांगितलेले सोळा तत्त्वांचे निरूपणही लक्षात आण. त्याच ठिकाणी तेरा तत्त्वांची लक्षणेही स्वतः श्रीकृष्ण सांगतील ४.

तद्वत् षोडशसंख्याने आत्मैव मन उच्यते ।
भूतेन्द्रियाणि पञ्चैव मन आत्मा त्रयोदश ॥ २३ ॥

[श्लोक २३] जे तत्त्वांची संख्या सोळा सांगतात, ते आत्म्यामध्येच मनाचाही समावेश करतात जे लोक तेरा तत्त्वे मानतात, ते म्हणतात की, पाच महाभूते, पाच ज्ञानेंद्रिये, मन, जीवात्मा आणि परमात्मा. (२३)

सतरा तत्त्वांचें निरूपण । तुज सांगीतलें संपूर्ण ।
त्यांत मन आत्मा एक जाण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ ५ ॥

सतरा तत्त्वांचे सर्व निरूपण तुला सांगितले. त्यांत मन व आत्मा ही एकच आहेत. त्याचे लक्षण ऐक ५,

जेवीं कां कथा सांगतां आपण । स्वभावें हात हाले जाण ।
तेवी मनाचें चंचळपण । स्वभावें जाण होतसे ॥ ६ ॥

आपण कथा सांगतांना ज्याप्रमाणे हात आपोआपच हालतात, त्याप्रमाणे मनाची हालचालही आपोआपच होत असते, हे लक्षात आण ६.

राजा सिंहासनीं बैसला । तो राजत्वें पूज्य झाला ।
वसंत खेळतां धांविन्नला । तरी काय मुकला राज्यपदा ॥ ७ ॥

राजा सिंहासनावर बसला म्हणूनच तो राजेपणाच्या थोरवीला चढला, आणि वसंतऋतूंत क्रीडेसाठी धावत असला म्हणून त्याचा राजेपणा नाहीसा झाला, असें होतें काय? ७.

जेवीं काळें क्षोभला अतिथोर । तरी तो बोलिजे सागर ।
कां निश्चळ राहिलिया नीर । तरी समुद्र समुद्रत्वें ॥ ८ ॥

एकाद्या वेळी समुद्र अतिशय खवळला तरी त्याला समुद्रच म्हणतात, आणि त्याचे पाणी संथ असले तरीही समुद्रपणानें तो समुद्रच असतो ८.

तेवीं मनपणें अतिचंचळ । कां आत्मत्वें निजनिश्चळ ।
दोहींपरी अविकळ । जाण केवळ परमात्मा ॥ ९ ॥

त्याप्रमाणे मनाच्या रूपाने अत्यंत चंचलपणा आला, किंवा आत्मस्वरूपाने निश्चलपणा आला, तरी दोहोंमध्ये जो परमात्मा असतो त्याचे स्वरूप काही बदलत नाहीं ९.

यालागीं मनाचें जें मनपण । आत्मसाक्षात्कारेंवीण ।
कोणासी न कळेचि गा जाण । हें मुख्य लक्षण मनाचें ॥ २१० ॥

ह्याकरितां मनाचे जे स्वरूप आहे, तें आत्मसाक्षात्काराशिवाय कोणालाच कळत नाही. हेंच मनाचे मुख्य लक्षण होय २१०.

मनआत्म्यांचें उभय‍ऐक्य । तेंचि सतरांमाजीं उणें एक ।
उरलीं तीं आवश्यक । सोळा हीं देख निजतत्त्वें ॥ ११ ॥

मन आणि आत्मा ह्यांचे ऐक्य झाल्यामुळे सतरांमध्ये एक कमी केले, म्हणजे बाकीची जी सोळा तत्वें राहतात, तीच खरी तत्त्वे होत ११.

पांच इंद्रियें पंच महाभूतें । अकरावें मन ठेवूनि तेथें ।
जीव शिव दोनी घेऊनि येथें । केलीं निश्चितें तेराचि ॥ १२ ॥

तसेंच पांच इंद्रिये, पांच महाभूतें, आणि त्यांतच मन हें अकरावें धरून त्यांतच जिवाचा व शिवाचा अंतर्भाव करून सारी तत्त्वे तेराच म्हणूनही ठरविली आहेत १२.

आणिकही नाना तत्त्वमतें । मागां पुशिलीं तुवां मातें ।
तीहीं सांगेन मी तूतें सुनिश्चितें उद्धवा ॥ १३ ॥

उद्धवा ! आणखीही ह्या तत्त्वांसंबंधाने पुष्कळ प्रकारची मते आहेत. तीही तूं पूर्वी मला विचारली होतींस, ह्याकरिता त्यांचाही निर्णय मी तुला सांगतों १३.

एकादशत्व आत्मासौ महाभूतेन्द्रियाणि च ।
अष्टौ प्रकृतयश्चैव पुरुषस्च नवेत्यथ ॥ २४ ॥

[श्लोक २४] अकरा संख्या मानणारे पाच महाभूते, पाच ज्ञानेंद्रिये आणि एक आत्मा मानतात काहीजण पाच सूक्ष्म भूते, मन, बुद्धी, अहंकार, पुरूष ही नऊ तत्त्वे मानतात. (२४)

अकरा तत्त्वें बोलिलीं येथें । पांच इंद्रियें पंच महाभूतें ।
जीव शिव आणि मनातें । एकत्वें येथें गणिलीं देख ॥ १४ ॥

अकराच तत्त्वे म्हणून जी म्हणतात, त्यांत पांच इंद्रिये, पांच महाभूते, आणि जीव, शिव आणि मन ही तीन एकाच रूपाची आहेत असें धरून अकरा संख्या मानिली आहे १४.

दृति मृदु आणि पिंवळा । एकत्वें जेवीं चांपेकळा ।
सुवास सुस्वाद सुनीळा । एकत्र मेळा आम्रफळीं ॥ १५ ॥

सुगंध, मृदुता आणि पिवळेपणा ही चांफ्याच्या कळीत जशी एकत्र असतात; किंवा सुवास, गोडी आणि उत्तम रंग ही सारी जशी एका आंब्यामध्येच एकत्र असतात १५;

तेवीं जीव शिव आणि मन । तिन्ही एकरूपचि जाण ।
जेवीं हेममणी संपूर्ण । हेमसूत्रीं सज्ञान ओंविती ॥ १६ ॥

किंवा ज्याप्रमाणे सोन्याचे सर्व मणी सोन्याच्याच सुतांत ओंवतात; त्याप्रमाणे जीव, शिव आणि मन ही तिन्ही एकरूपच आहेत १६.

पंच इंद्रियें पंच महाभूतें । जीव शिव मन एकात्मते ।
एकादश तत्त्वें येथें । जाण निश्चितें या हेतू ॥ १७ ॥

पांच इंद्रियें, पांच महाभूतें व जीव, शिव आणि मन मिळून एक, अशी अकरा तत्त्वे एवढ्याच हेतूने मानिलेली आहेत १७.

प्रकृति पुरुष महदहंकार । पंच महाभूतें अविकार ।
सकळ विकारसंभार । यामाजीं साचार अंतर्भूत ॥ १८ ॥

आणखी प्रकृति, पुरुष, महत, अहंकार व अविकृति अशी पांच महाभूते, ह्या नवांमध्ये सर्व विकारसमुदायांचा अंतर्भाव होतो १८.

एवं ऋषिश्वरांच्या व्युत्पत्ती । तत्त्वविवक्षा उपपत्ती ।
नव तत्त्वसंख्यायुक्ती । जाण या रीतीं उद्धवा ॥ १९ ॥

अशा प्रकारें, उद्धवा! ऋषिवांचे तत्त्वांसंबंधाने विचार असल्यामुळे ते ह्या तत्त्वांची संख्या नऊही मानतात १९.

एक बोलती निजज्ञानी । प्रकृति पुरुष तत्त्वें दोनी ।
आन पाहतां जनींवनीं । तिसरें नयनीं दिसेना ॥ २२० ॥

तसेच कोणी आत्मज्ञानी असतात ते प्रकृति आणि पुरुष ही दोनच तत्त्वे आहेत असे मानतात. कारण, ह्यांच्याशिवाय तिसरे तत्त्व जनांत किंवा वनांत कोठेच कांहीं डोळ्यांना दिसत नाहीं २२०.

जे निश्चयें अतिनिष्टंक । ते म्हणती तत्त्व एक ।
एक तेंचि अनेक । अनेकीं एक निश्चित ॥ २१ ॥

ह्याहूनही ज्यांचा निश्चय अधिक दृढतर असतो, ते म्हणतात की, एकच तत्त्व आहे. तें एकच तत्त्व अनेक रूपांनी भासते. खरोखर पाई गेलें तर सर्वांमध्ये एकच तत्त्व भरलेले आहे २१.

जेवीं सुवर्णाचें भूषण । भूषणीं स्वयें सुवर्ण ।
तेवीं अनेकीं एकपण । एकत्वें जाण निश्चित ॥ २२ ॥

ज्याप्रमाणे सोन्याचा एकादा दागिना केला तरी त्या दागिन्यामध्येही मूळ सोने असतेच त्याप्रमाणे अनेकांमध्येही ऐक्यरूपाने खरोखर एकच तत्त्व असते २२.

जेवीं उंसाची निजगोडी । गूळसाकरेच्या मोडी ।
तेचि दिसे चढोवढी । तेंवी तत्त्वपरवडी निजतत्त्वें ॥ २३ ॥

ज्याप्रमाणे उसाची मूळची गोडी असते तीच गूळ आणि साखर ह्यांच्यामध्ये चढत्या प्रमाणाने असलेली दृष्टीस पडते, त्याप्रमाणेच आत्मतत्त्वाचे सारे तत्वप्रकार झालेले आहेत २३.

त्या जाणावया निजतत्त्वातें । ऋषीश्वरांचीं बहुत मतें ।
मी स्वल्पचि बोलिलों येथें । येरवीं अगणितें ग्रंथांतरीं ॥ २४ ॥

त्या आत्मतत्त्वाला जाणण्यासाठी श्रेष्ठ ऋषींची मतेही पुष्कळच आहेत. त्यांतली फारच थोडी मी येथे सांगितली, नाही तर ग्रंथांतरी असंख्यात आहेत २४.

इति नानाप्रसंख्यानं तत्त्वानामृषिभिः कृतम् ।
सर्वं न्याय्यं युक्तिमत्त्वाद्विदुषां किमशोभनम् ॥ २५ ॥

[श्लोक २५] ऋषींनी अशा प्रकारे निरनिराळ्या पद्धतींनी तत्त्वांची गणना केली आहे सगळ्यांचे म्हणणे युक्तिसंगत असल्यामुळे उचितच आहे नाहीतरी विद्वानांना काय शोभत नाही ? (२५)

येथ सर्वज्ञ ज्ञाते होती । ते नाना मतें तत्त्वयुक्ती ।
विवंचोनियां उपपत्ती । विभागूं जाणती यथार्थें ॥ २५ ॥

पण त्यांत जे सर्वज्ञ असे ज्ञानी असतात, ते अनेक प्रकारच्या मतांचा विचार करून व तत्त्वांचे खरें स्वरूपही लक्षात आणून त्यांचे यथार्थ विभाग कसे करावयाचे हे जाणतात २५.

निजतत्त्व जाणावया जाण । करितां तत्त्वविवंचन ।
सर्वथा न लगे दूषण । तत्त्वें अधिकन्यून बोलतां ॥ २६ ॥

आत्मतत्त्व जाणण्यासाठी तत्त्वांचा विचार करतांना कमीजास्ती तत्त्वे आहेत असे म्हटले म्हणून मुळीच दोष लागत नाही २६.

वस्तुतां विकारांच्या ठायीं । ज्ञात्यासी बोलावया विशेष नाहीं ।
विकार ते प्रकृतीच्या ठायीं । आत्मा शुद्ध पाहीं अविकारी ॥ २७ ॥

खरे पाहूं गेलें तर विकारांमध्ये ज्ञात्याला विशेष बोलण्यासारखे काहीच नसते. कारण, विकार असतात ते प्रकृतीच्या ठिकाणी असतात. आत्मा हा शुद्ध अविकारीच आहे २७.

प्रकृतीहूनि आत्मा भिन्न । यालागीं तो अविकारी जाण ।
विकार प्रकृतीमाजीं पूर्ण । हें मुख्य लक्षण तत्त्वांचें ॥ २८ ॥

प्रकृतीहून आत्मा हा भिन्न आहे, म्हणून तो अविकारीच आहे हे लक्षात ठेव, सर्व विकार प्रकृतीमध्येच आहेत, हेच तत्त्वांचे मुख्य लक्षण होय २८.

प्रकृतीहूनि वेगळेपण । पुरुषांचें जाणावया आपण ।
यालागीं उद्धवा जाण । तत्त्वविवंचन साधावें ॥ २९ ॥

ह्याकरितां उद्धवा! प्रकृतीहून पुरुषाचे निराळेपण कळण्याकरितां आपण तत्वाचा विचार करावा २९.

हें ऐकोनि कृष्णवचन । उद्धव चमत्कारला जाण ।
प्रकृतिपुरुषांचें भिन्नपण । देवासी आपण पुसों पां ॥ २३० ॥

हे कृष्णाचे भाषण ऐकून उद्ध्वाला चमत्कार वाटला आणि त्याने असा विचार केला की, प्रकृति आणि पुरुष ह्यांचा भिन्नपणा आपण देवालाच विचारावा ३०.

उद्धव उवाच-
प्रकृतिः पुरुषश्चोभौ यद्यप्यात्माविलक्षणौ ।
अन्योन्यापाश्रयात्कृष्ण दृश्यते न भिदा तयोः ।
प्रकृतौ लक्ष्यते ह्यात्मा प्रकृतिश्च तथाऽऽत्मनि ॥ २६ ॥

[श्लोक २६] उद्धव म्हणाला - हे कृष्णा ! जरी स्वरूपतः प्रकृती आणि पुरूष हे एकमेकांपासून सर्वथैव वेगळे आहेत, तरीसुद्धा ते एकमेकांमध्ये मिसळून गेल्यामुळे त्यांच्यामध्ये काही फरक दिसत नाही प्रकृतीमध्ये पुरूष आणि पुरूषामध्ये प्रकृती आहे, असेच वाटते. (२६)

प्रकृति पुरुष भिन्नभिन्न । येचि अर्थीं उद्धवें जाण ।
साडेतीन श्लोकीं अगाध प्रश्न । देवासी आपण पुसत ॥ ३१ ॥

प्रकृति आणि पुरुष भिन्न भिन्न कसे? ह्याच अर्थाचा गहन प्रश्न उद्धवाने साडेतीन श्लोकांनी देवाला विचारला ३१.

प्रकृतीहूनि पुरुष भिन्न । हें ऐकोनि देवाचें वचन ।
प्रकृतिपुरुषांवेगळा श्रीकृष्ण । हा द्रष्टा संपूर्ण दोहींचा ॥ ३२ ॥

प्रकृतीहून पुरुष हा भिन्न आहे हे देवाचे भाषण ऐकून उद्धव मनांत म्हणाला, तर मग प्रकृति. पुरुषांहून वेगळा असा हा श्रीकृष्ण दोहोंचाही साक्षी आहे असे झाले ३२.

म्हणे श्रीकृष्ण श्रेष्ठा । हे प्रकृतिपुरुषांची चेष्टा ।
तूं वेगळेपणें देखणा द्रष्टा । सुरवरिष्ठा श्रीपती ॥ ३३ ॥

म्हणून तो म्हणाला, हे श्रेष्ठ श्रीकृष्णा ! देवाधिदेवा ! लक्ष्मीपते! ह्यावरून प्रकृति आणि पुरुष ह्यांचे हे व्यापार वेगळेपणाने पाहणारा तूं एक निराळाच साक्षी आहेस असें होतें ३३.

प्रकृति पुरुष दोनी भिन्न । एक जड एक चेतन ।
हें मजही कळतसे जाण । परी वेगळेपण लक्षेना ॥ ३४ ॥

कारण, प्रकृति आणि पुरुष ही दोन्ही भिन्नभिन्नच आहेत. एक जड आहे आणि एक चैतन्यरूपी आहे, हे मलासुद्धा समजतें. पण ती वेगळी कशी, हे समजत नाही ३४.

जैसा तप्तलोहाचा गोळ । दिसे अग्नीचि केवळ ।
तेवीं प्रकृतिपुरुषांचा मेळ । दिसे सबळ एकत्वें ॥ ३५ ॥

ज्याप्रमाणे तापलेला लोखंडाचा गोळा हुबेहब अग्नीसारखाच दिसतो, त्याप्रमाणे प्रकृतीची आणि पुरुषाची सांगड ऐक्यरूपाने अगदी दृढ बांधलेली दिसते ३५.

जेवीं बीज धरोनियां पोटेंसीं । निकणू कोंडा वाढे कणेंसीं ।
तेंवी प्रकृति जाण पुरुषेंसी । अभिन्नतेसीं जडलीसे ॥ ३६ ॥

ज्याप्रमाणे बीज पोटांत ठेवून कणरहित कोंडा वाढतो, त्याप्रमाणे प्रकृतीही पुरुषाबरोबर अगदी एकजीव झालेली आहे ३६,

कां नारळ चोख धरोनि पोटीं । निरस कठिण वाढे नरोटी ।
तेवीं पुरुषयोगें प्रकृति लाठी । झाली सृष्टी अनिवार ॥ ३७ ॥

किंवा उत्तम खोबरें पोटांत धरून ज्याप्रमाणे नीरस व कठीण अशी करवंटी मोठी होते, त्याप्रमाणे पुरुषाच्या बळावर प्रकृतीही मोठी होऊन अनिवार सृष्टि उत्पन्न झाली आहे ३७.

कणावेगळा कोंडा न वाढे । तेवीं पुरुषवेगळी प्रकृति नातुडे ।
हें प्रकृतिपुरुषांचें बिरडें । तुजवेगळें निवाडें निवडेना ॥ ३८ ॥

दाण्याशिवाय जसा कोंडा वाढत नाही, त्याप्रमाणे पुरुषाशिवाय प्रकृतीही दृष्टिगोचर होत नाही. तेव्हां हें प्रकृति-पुरुषांचे कोडें तुझ्याशिवाय कोणासही नीट सुटत नाही ३८.

जेवीं कां शिंपीचे अंगीं । जडली रुपेपणाची झगी ।
तेवीं पुरुषाच्या संयोगीं । प्रकृति जगीं भासत ॥ ३९ ॥

शिंपीच्या आंगीं ज्याप्रमाणे रुप्याची कांति जडलेली असते, त्याप्रमाणे जगामध्ये पुरुषाच्या संगतीने प्रकृतीचाही भास होतो ३९.

तीक्षण रविकरसंबंधीं । भासे मृगजळाची महानदी ।
तेवीं पुरुषाच्या संबंधीं । प्रकृति त्रिशुद्धी आभासे ॥ २४० ॥

प्रखर सूर्यकिरणांच्या योगाने मृगजळाची मोठी नदी असल्याचा भास होतो, त्याप्रमाणे पुरुषाच्या योगाने खरोखर प्रकृतीचा भास होतो २४०.

जेवीं कां नभीं नीलिमा । वेगळी न दिसे सांडूनि व्योमा ।
तेवीं प्रकृति-पुरुषोत्तमां । वेगळीक आम्हां दिसेना ॥ ४१ ॥

ज्याप्रमाणे आकाशांतील निळसरपणा आकाशाहुन कांहीं निराळा दिसत नाही, त्याप्रमाणे प्रकृति व पुरुषोत्तम ह्यांमध्ये आम्हांला वेगळेपणा दिसत नाही ४१.

मुख्य देहाचें जें देहपण । तेंचि प्रकृतीचें बाधकत्व जाण ।
या देहाहोनियां भिन्न । पुरुषाचें भान दिसेना ॥ ४२ ॥

मुख्य देहाचें जें देहपण आहे, तीच प्रकृतीची बाधकता होय. पण ह्या देहाहून भिन्न असें पुरुषाचे भान दिसतच नाही ४२.

अहंप्रत्ययें आत्मा म्हणती । तेही देहाकारें स्फुरे स्फूर्ती ।
देहावेगळी आत्मप्रतीती । न दिसे निश्चितीं गोविंदा ॥ ४३ ॥

'मी' ह्या अनुभवाला आत्मा असे म्हणतात, पण ती स्फूर्तीसुद्धा देहाच्या आकारामुळेच होते. हे गोविंदा! देहाहून निराळी अशी आत्म्याची प्रतीति कांहीं खरोखर प्राप्त होत नाही ४३.

डोळा सांडूनि दृष्टि उरे । वातीवेगळा दीप थारे ।
तैं देहावेगळा आत्मा स्फुरे । साचोकारें गोविंदा ॥ ४४ ॥

हे गोविंदा! डोळ्यांशिवाय जर दृष्टि राहील, वातीशिवाय जर दिवा टिकेल, तरच खरोखर देहाशिवाय आत्म्याचे स्फुरण होईल ४४.

जिव्हेवीण रसस्वादू । श्रोत्रेंवीण ऐकवे शब्दू ।
तैं देहावेगळा आत्मबोधू । होय विशदू गोविंदा ॥ ४५ ॥

गोविंदा! जिव्हेशिवाय जर रुचि कळेल, कानांशिवाय जर शब्द ऐकावयाला येईल, तरच देहाशिवाय आत्म्याचा बोध स्पष्ट होईल ४५.

कांटेवीण फणस आतुडे । कां सोपटेंवीण ऊंस वाढे ।
तैं देहावेगळा आत्मा जोडे । वाडेंकोडें गोविंदा ॥ ४६ ॥

हे गोविंदा ! काट्याशिवाय जर फणस सांपडेल, किंवा चिपाडाशिवाय जर ऊस वाढेल, तरच खरोखर देहाशिवाय आत्मा सांपडेल ४६.

तुम्हींच सांगीतली निजात्मखूण । नरदेह ब्रह्मप्राप्तीचें कारण ।
शेखीं देहावेगळें आत्मदर्शन । केवीं आपण प्रतिपादां ॥ ४७ ॥

ब्रह्मप्राप्तीला कारण नरदेह आहे, हे आत्मज्ञानांतील मर्म तुम्हीच सांगितलेत आणि शेवटीं देहाशिवायच आत्मदर्शन होते असे प्रतिपादन कसे करतां? ४७.

आणि आत्म्यावेगळी प्रकृति । सर्व प्रकारें न ये व्यक्ती ।
रूपावेगळी छाया केउती । कैशा रीतीं आभासे ॥ ४८ ॥

आत्म्याशिवाय प्रकृति तर कोणत्याही प्रकारे व्यक्त स्वरूपाला येत नाही. स्वरूपाशिवाय छाया ही निराळी कशी कोणत्या रीतीने भासणार ? ४८.

गोडीवेगळी साकर होये । परिमळवेगळा कापूर राहे ।
तैं आत्म्यावेगळी पाहें । प्रकृति लाहे अभिव्यक्ती ॥ २४९ ॥

गोडीपासून साखर जर वेगळी होईल, सुगंधापासून कापूर निराळा होईल, तर आत्म्याशिवायही प्रकृति दृष्टीस पडेल ४९.

गगनावेगळा घट राहे । तंतूवेगळा पट होये ।
तैं आत्म्यावेगळी पाहें । प्रकृति लाहे अभिव्यक्ती ॥ २५० ॥

आकाशाशिवाय जर घडा राहील, तंतूशिवाय जर वस्त्र होईल, तर आत्म्याशिवायही प्रकृति दृष्टीस पडेल २५०.

गोडीवेगळा वाढे ऊंस । कणेंवीण जैं वाढे भूस ।
तैं आत्म्यावेगळी रूपस । माया सावकाश व्यक्तीसी ये ॥ ५१ ॥

गोडीशिवाय जर ऊंस वाढेल, दाण्याशिवाय जर भूस येईल, तर आत्म्याशिवाय मूर्तिमंत मायाही यथास्थितपणे आकाराला येईल ५१.

प्रकृतिलक्षणीं आत्मा लक्षिजे । आत्मेनि प्रकृतीसी प्रकाशिजे ।
अनादि दोनी इये योग जे । वेगळा लाहिजे बोध केवीं ॥ ५२ ॥

आत्म्याचे स्वरूप कळतें तें प्रकृतीच्या लक्षणांवरूनच कळते आणि आत्मा हाच प्रकृतीला प्रगट करतो. ह्यांचा संयोग हा अनादिकालापासून चालत आला आहे. मग त्यांचा बोध वेगवेगळा होणार कसा? ५२.

प्रकृतीहूनि आत्मा भिन्न । सर्वथा आम्हां न दिसे जाण ।
येचि अर्थींची विनवण । उद्धव आपण करीतसे ॥ ५३ ॥

प्रकृतीहून आत्मा भिन्न असा मुळीच आम्हांला दिसत नाही. ह्याच अर्थाची विनंति उद्धव आपण होऊन करीत आहे ५३.

एवं मे पुण्डरीकाक्ष महान्तं संशयं हृदि ।
छेत्तुमर्हसि सर्वज्ञ वचोभिर्नयनैपुणैः ॥ २७ ॥

[श्लोक २७] हे कमलनयना ! अशा प्रकारे, यांची भिन्नता आणि अभिन्नता पाहून माझ्या अंतःकरणामध्ये फार मोठा संशय निर्माण झाला आहे हे सर्वज्ञा ! आपल्या युक्तिसंगत वाणीने माझ्या या संशयाचे निराकरण करा. (२७)

कमलानाभा कमलानना । कमलालया कमलधारणा ।
कमलिनीवासस्थाना । कमलनयना श्रीकृष्णा ॥ ५४ ॥

हे कमलनाभा! हे कमलवदना! हे कमलधामा !हे कमलधरा ! हे कमलिनीनिवासा! हे कमलनयना श्रीकृष्णा! ५४.

प्रकृतिपुरुषयोग अवघड । योग्यां न कळे भिन्न निवाड ।
या संशयाचें अतिजाड । हृदयीं झाड वाढलें ॥ ५५ ॥

प्रकृति आणि पुरुष ह्यांचा संबंध फार कठीण आहे. त्याचा स्पष्ट निर्णय योग्यांनाही कळत नाही. ह्याच संशयाचा जगड्व्याळ वृक्ष हृदयामध्ये फोफावून राहिला आहे ५५.

ह्रदयीं संदेहाचीं मूळें । प्रकृतिभूमीं विकल्पजळें ।
संशयवृक्ष तेणें बळें । वाढला अहंफळें सदा फळित ॥ ५६ ॥

हृदयामध्ये संशयरूपी मुळे उत्पन्न झाली, ती प्रकृतिरूपी भूमीत पडून त्यांवर विकल्पाचे पाणी पडले, त्याच्या जोरावर हा संशयरूपी वृक्ष फोफावला आणि त्याला अहंकाररूपी फळेच फळे सर्वकाळ बहरून राहिली ५६.

ज्या वृक्षाचीं सदा फळें खातां । जीव न राहे सर्वथा ।
तेणें संशयाची अधिकता । उसंतू चित्ता पैं नाहीं ॥ ५७ ॥

त्या वृक्षाची फळे नेहमी खाल्ल्याशिवाय ह्या जीवाला चैन म्हणून कधी पडतच नाही. आणि त्यामुळे संशय अधिकाधिकच बळावून चित्ताला विश्रांति म्हणून कधी मिळतच नाही ५७.

ऐशिया वृक्षाचें छेदन । कृपेनें करावें आपण ।
सोडूनि ज्ञानतिखवाग्बाण । करीं निर्दळण निजांगें ॥ ५८ ॥

तेव्हा अशा या वृक्षाला आपण कृपा करून तोडून टाकावे. ज्ञानाचे तीव्र बाण सोडून तूं स्वतःच त्याची पाळेमुळे खणून टाक ५८.

योगयागशास्त्रपाठें । करितां धर्मकर्मकचाटें ।
या वृक्षाचें पानही न तुटे । हें कठिणत्व मोठें गोविंदा ॥ ५९ ॥

हे गोविंदा! कितीही योगसाधनें व याग केले, कितीही शास्त्रपठण केले, किंवा धर्मकर्माची कितीही यातायात केली तरी या वृक्षाचे एक पानही तुटत नाही, हे मोठे संकट आहे ५९.

या वृक्षाचें करितां छेदन । ब्रह्मा झाला संदेहापन्न ।
तुवां हंसगीत सांगोन । उद्धरिला जाण सुपुत्र ॥ २६० ॥

या वृक्षाला तोडता तोडतां ब्रह्मादेवही पुन्हा संशयांत पडला, म्हणूनच तूं हंसगीत कथन करून आपल्या सत्पुत्राचा उद्धार केलास २६०.

मुख्य ब्रह्मयाची ऐशी अवस्था । तेथ इतरांची कोण कथा ।
या वृक्षाचा छेदिता । तुजवीण सर्वथा आन नाहीं ॥ ६१ ॥

प्रत्यक्ष ब्रह्मदेवाचीच जर ही दशा, तर मग इतरांची कथा काय? ह्याकरितां या वृक्षाला तोडणारा खरोखर तुझ्याशिवाय दुसरा कोणीच नाही ६१.

छेद करितां वरिवरी । वासना मुळ्या उरल्या उरी ।
फांफाईल चौगुण्यापरी । अतिशयें भारी बांबळे ॥ ६२ ॥

ह्याला वरवरच जर तोडला, तर त्याची वासनेची मुळे शिल्लक राहतात आणि मग तो पहिल्याहून अतिशय जोमांत वाढून त्याचा विस्तार फारच मोठा होतो ६२.

याचा समूळ मूळेंसीं कंदू । छेदिता छेदक तूं गोविंदू ।
तुजवेगळा संशयच्छेदू । भलता प्रबुद्धू करूं न शके ॥ ६३ ॥

ह्याकरितां ह्याचा मूळ गड्डाच उपटून काढणारा एक तूंच आहेस. तुझ्याशिवाय दुसरा कोणी ज्ञाता या संशयाचा नाश करणारा नाही ६३.

म्हणशी संशय हृदयाच्या ठायीं । तेथ शस्त्रांचा रिगमू नाहीं ।
म्यां छेदावें कैसें कायी । ते अर्थींचे मी पाहीं सांगेन ॥ ६४ ॥

आता तूं कदाचित् असें म्हणशील की, संशय हा हृदयामध्ये उद्भवतो आणि तेथें तर शस्त्र जाऊन पोचत नाही. तेव्हा मी तो कसा काय छेदावा ? तर त्याबद्दलही मी सांगतों ६४.

तुझें ज्ञानचक्र अलोलिक । तुझेनि शब्दतेजें अतितिख ।
समूळ संशयाचें छेदक । तुझें वचन एक गोविंदा ॥ ६५ ॥

तुझ्याच शब्दरूप तेजानें दैदीप्यमान झालेले असें तुझे ज्ञानस्वरूप चक्र मोठे अलौकिक आहे. हे श्रीकृष्णा! संशयाचे समूळ छेदन करणारे एक तुझेच वचन होय ६५.

ऐसें तुझे ज्ञानवचन । तुवां केलिया कृपावलोकन ।
समूळ संशयाचें निर्दळण । सहजेंचि जाण होताहे ॥ ६६ ॥

असें तुझे भाषण ज्ञानस्वरूप असल्यामुळे तूं कृपावलोकन तेवढे केलेंस, की सहजच साऱ्या संशयाचे समूळ निर्दळण होऊन जातें ६६.

तरी तुवां श्रीमुकुंदा । फेडावी माझी संशयबाधा ।
तया उद्धवाचिया शब्दा । गोपीराद्धा सांगेन म्हणे ॥ ६७ ॥

तर हे मुकुंदा! तूं मला या संशयाच्या पीडेपासून मुक्त कर. ह्या उद्धवाच्या भाषणावर गोपींचा आराध्य जो श्रीकृष्ण तो 'सांगेन' असे म्हणाला ६७.

असतां बहुसाल सज्ञान । सकळ संशयांचें निर्दळण ।
मीचि कर्ता हें काय कारण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ ६८ ॥

'सज्ञानी लोक अनेक असूनही सर्व संशयाचा छेदनकर्ता एक मीच आहे' असे म्हणण्याचे कारण काय ? त्याचा हेतूही ऐकावा ६८.

त्वत्तो ज्ञानं हि जीवानां प्रमोषस्तेऽत्र शक्तितः ।
त्वमेव ह्यात्ममायाया गतिं वेत्थ न चापरः ॥ २८ ॥

[श्लोक २८] भगवन ! आपल्याच कृपेने जीवांना ज्ञान होते आणि आपल्याच अविद्याशक्तीने त्यांच्या ज्ञानाचा नाश होतो या आपल्या मायेचे हे स्वरूप आपणच जाणता दुसरे कोणीही नाही. (२८)

अतर्क्य तुझी मायाशक्ती । त्या आवरूनि आनंदस्फूर्ती ।
दृढ लावूनि विषयासक्ती । तेणें जीव होती अज्ञान ॥ ६९ ॥

तुझी मायाशक्ति अतर्क्य आहे. त्यामुळे ती आनंदाच्या जेवढ्या उसळ्या येतात तेवढ्या साऱ्यांना आवरून ठेवून विषयाची दृढतर आसक्तीच लावून देते. त्यामुळे जीव अज्ञानी होतात ६९.

करितां विषयांचें ध्यान । जीव होय मनाअधीन ।
त्यास मन करी हीनदीन । अतिकृपण जड मूढ ॥ २७० ॥

विषयाचे चिंतन करीत असतां जीव हा मनाच्या स्वाधीन होऊन राहतो आणि ते मन त्याला दीनदुबळा, अत्यंत कृपण, जड व मूढ करून टाकते. २७०.

ऐसे केवळ जीव जे अज्ञान । ते तुझ्या कृपाकटाक्षें जाण ।
झाले गा ज्ञानसंपन्न । हे कृपा पूर्ण पैं तुझी ॥ ७१ ॥

असे निखालस अज्ञानी असलेले जे जीव, ते केवळ तुझ्या कृपादृष्टीनेच ज्ञानसंपन्न झाले आहेत. ही तुझीच परिपूर्ण कृपा होय ७१.

तुझी कृपा झालिया परिपूर्ण । करूनि मायेचें निर्दळण ।
जीव होती ब्रह्म पूर्ण । तुझेनि जाण श्रीकृष्णा ॥ ७२ ॥

श्रीकृष्णा ! तुझी पूर्ण कृपा झाली म्हणजे तुझ्याच सामर्थ्याने जीव हे मायेचे निर्दलन करून पूर्ण ब्रह्माला पोचतात ७२.

म्हणशी माझे गांठीं जाण । नाहीं ज्ञान ना अज्ञान ।
तरी तूं ज्ञानदाता आपण । झालासी पूर्ण तें ऐक ॥ ७३ ॥

आता ह्यावर कदाचित तूं म्हणशील की, माझ्या गांठीला. ज्ञानही नाही आणि अज्ञानही नाही. तरीपण तूच स्वतः पूर्ण ज्ञानदाता झालेला आहेस. कसे ते सविस्तर ऐक ७३.

धातासवितासनत्कुमारांसी । नारदप्रल्हादअं बरीषांसी ।
कालीं उपदेशिलें अर्जुनासी । ऐसा तूं होसी ज्ञानदाता ॥ ७४ ॥

ब्रह्मदेव, सूर्य, सनत्कुमार, नारद , प्रल्हाद , अंबरीष ह्यांना व प्रसंगी अर्जुनाला सुद्धा तूं उपदेश केला आहेस. असा तूं ज्ञानदाता आहेस ७४.

म्हणसी बहुत असती सज्ञान । त्यांसी पुसोनि साधावें ज्ञान ।
तुजवेगळें मायेचें नियमन । त्यांचेनि जाण कदा नोहे ॥ ७५ ॥

आतां तूं म्हणशील की, जगामध्ये ज्ञानसंपन्न लोक पुष्कळ आहेत, त्यांना विचारून ज्ञान संपादन करावें. पण तुझ्याशिवाय मायेचें नियमन त्यांच्याने कधीच होत नाहीं ७५.

मायेची उत्पत्तिस्थिती । मायानिर्दळणी गती ।
तूं एक जाणता त्रिजगतीं । यालागीं श्रीपती कृपा करीं ॥ ७६ ॥

मायेची उत्पत्ति, स्थिति आणि मायेच्या निर्दळणाचा प्रकार जाणणारा त्रिभुवनामध्ये एक तूंच आहेस. म्हणून हे श्रीपते ! कृपा कर ७६.

यापरी उद्धवें विनंती । करूनि प्रार्थिला श्रीपती ।
तो प्रकृतिपुरुषविभाग युक्तीं । उद्धवाप्रती सांगेल ॥ ७७ ॥

अशा प्रकारे उद्धवाने विनंतिरूपाने श्रीकृष्णाची प्रार्थना केली. तेव्हां तो आतां उद्ध्वाला प्रकृतिपुरुषाचे विभाग विशद करून सांगेल ७७.

जेवीं सूर्यापाशीं मृगजळ । कां गगनीं उपजे आभाळ ।
काचभूमिके दिसे जळ । तैशी प्रकृती सबळ पुरुषापाशीं ॥ ७८ ॥

सूर्यापासून ज्याप्रमाणे मृगजळ उत्पन्न होते, किंवा आकाशापासून जसें अभ्र उत्पन्न होते; किंवा काचेच्या जमिनीमध्ये जसा पाण्याचा भास होतो, त्याप्रमाणे पुरुषापासून ही महाबलाढ्य प्रकृति उत्पन्न होते ७८.

यापरी स्वयें श्रीकृष्ण । प्रकृतिपुरुषनिरूपण ।
समूळ सांगताहे आपण । तो म्हणें सावधान उद्धवा ॥ ७९ ॥

अशा प्रकारे स्वतः श्रीकृष्ण आपण होऊनच प्रकृति-पुरुषांचे निरूपण समूळ सांगत आहेत. ते म्हणाले, 'उद्धवा ! नीट लक्ष दे' ७९.

श्रीभगवानुवाच-
प्रकृतिः पुरुषश्चेति विकल्पः पुरुषर्षभ ।
एष वैकारिकः सर्गो गुणव्यतिकरात्मकः ॥ २९ ॥

[श्लोक २९] श्रीभगवान म्हणाले उद्धवा ! प्रकृती आणि पुरूष म्हणजेच शरीर आणि आत्मा या दोघांमध्ये फार फरक आहे कारण गुणांच्या क्षोभाने सृष्टी उत्पन्न होते म्हणून ती विकारांनी युक्त आहे. (२९)

प्रकृति पुरुष हे दोनी । सदा अत्यंत वेगळेपणीं ।
जैसा दिवस आणि रजनी । एक लोपोनि एक प्रबळें ॥ २८० ॥

हे पहा! प्रकृति आणि पुरुष ही दोन्ही निरंतर अत्यंत भिन्नच आहेत. ज्याप्रपाणे दिवस व रात्र ह्यांपैकी एकाचा लोप झाला म्हणजे दुसरें प्रकट होतें २८०.

दिवस लोपतांचि जाण । अंधकारेंसीं परिपूर्ण ।
घेऊनियां ताराग्रहगण । रात्री आपण उल्हासे ॥ ८१ ॥

दिवस अस्ताला गेला, की परिपूर्ण अंधकाराने युक्त अशी रात्र नक्षत्रे आणि सारे ग्रह ह्यांच्या समुदायासह मोठ्या उत्साहाने प्रकट होते ८१.

तेवीं लोपतां पुरुषांचे भान । घेऊनि कार्येंसीं कारणगुण ।
ज्ञानाज्ञानेंसीं परिपूर्ण । प्रकृति जाण थोरावे ॥ ८२ ॥

त्याप्रमाणे पुरुषाचे भान लुप्त झाले, की प्रकृति ही कार्यासह सत्त्वादि गुण घेऊन आणि ज्ञान व अज्ञान यांनी परिपूर्ण होऊन प्रबळ होते, हे लक्षात ठेव ८२.

येथ मुख्यत्वें जो देहाकार । तेंचि प्रकृतीचें दुर्ग थोर ।
तेथें ठेविला ठाणेदार । देहअ हंकार महायोद्धा ॥ ८३ ॥

ह्यांत मुख्यत्वेकरून देहाचा जो आकार असतो तोच प्रकृतीचा मोठा किल्ला होय. त्यांत देहरूप अहंकार हाच मोठा योद्धा किल्लेदार ठेवलेला असतो ८३.

जो जिवलग विश्वासाचा । प्रकृतीस विश्वास त्याचा ।
तो नेटका झुंझार दुर्गींचा । भरभारू तेथींचा तो वाहे ॥ ८४ ॥

तोच प्रकृतीचा जिवलग व विश्वासू आहे. प्रकृतीला त्याचाच सर्वस्वी विश्वास वाटतो. किल्ल्याच्या तर्फेने मोठा लढणारा काय तो तोच. त्या ठिकाणची सर्व जबाबदारी तोच आपल्या मस्तकावर घेतो ८४.

तेथ अभिमानें आपण । प्रकृतीस निर्भय देऊनि जाण ।
घालूनि सामग्री विकारभरण । दुर्ग दारुण बळकाविलें ॥ ८५ ॥

म्हणून त्या अभिमानानेच आपण होऊन प्रकृतीला अभय देऊन आणि विकारांची सर्व सामुग्री जमवून महाभयंकर किल्ला बळकाविला आहे ८५.

ऐक् उद्धवा पुरुषश्रेष्ठा । निजप्रकृतीचिया निष्ठा ।
देहदुर्गीं अभिमान लाठा । जाहला वरिष्ठा या हेतू ॥ ८६ ॥

हे नरपुंगवा उद्धवा! ऐक. आपल्या प्रकृतीच्या भक्तीनें देहरूप किल्ल्यामध्ये याच कारणाने अभिमान हा प्रबळ होऊन डोईजड होऊन बसतो ८६.

देहदुर्गीं गुण अहंकार । दुर्गसामग्रीविकार ।
अवघी प्रकृतीच साचार । तदाकार भासत ॥ ८७ ॥

देहरूप किल्ल्यामध्ये तीन गुण व अहंकारादि विकार यांची सामुग्री भरलेली असते, ती वास्तविक प्रकृति असून देहाकारच दिसू लागते ८७.

गगनीं गंधर्वनगर जाण । माड्या गोपुरें वन उपवन ।
तैशी प्रकृति आपण । नानाकारें जाण भासत ॥ ८८ ॥

आकाशांत भासणाऱ्या गंधर्वनगरांत माळ्या, शिखरे, अरण्ये, बागा, वगैरे दिसतात, त्याप्रमाणे प्रकृति हीच स्वतः नाना स्वरूपांनी भासमान होत असते ८८.

जैशी मृगजळाची सरिता । दुरोनि दिसे प्रवाहतां ।
तेवीं प्रकृतीची सर्वथा । नानाकारता आभासे ॥ ८९ ॥

मृगजळांतील नदी दुरून मोठ्या प्रवाहाने वहात असलेली दिसते, त्याप्रमाणे प्रकृतीचे नाना आकार भासतात ८९.

ऐसें प्रकृतिदुर्ग महाथोर । तेथें नाना सामग्रीविकार ।
जे जे घाली अहंकार । ते ऐक साचार सांगेन ॥ २९० ॥

अशा प्रकारे हा प्रकृतीचा किल्ला मोठा भयंकर असून त्यांत अहंकार कोणकोणत्या विकारांची सामुग्री आणून घालतो, तेंही नीट रीतीने सांगतों २९०.

ममाङ्‌ग माया गुणमय्यनेकधा विकल्पबुद्धीश्च गुणैविधत्ते ।
वैकारिकस्त्रिविधोऽध्यात्ममेकं अथाधिदैवमधिभूतमन्यत् ॥ ३० ॥

[श्लोक ३०] उद्धवा ! माझी माया त्रिगुणात्मिका आहे तीच आपल्या गुणांनी अनेक प्रकारच्या भेदवृत्ती निर्माण करते हिची कार्ये जरी अनेक असली तरीसुद्धा त्यांची अध्यात्म, अधिदैव आणि अधिभूत या तीन भागांमध्ये विभागणी केली जाते. (३०)

माझी माया गा आपण । सर्वांगें जाहली तिनी गुण ।
तेही अभिमानें आपण । निजसत्ता जाण आवरिले ॥ ९१ ॥

माझी माया हीच आपण होऊन आपल्याला स्वरूपाने त्रिगुणात्मक झालेली आहे. पण ते तीनही गुण अभिमानाने आपल्या सत्तेने आपल्या ताब्यात ठेविले आहेत ९१.

तेचि देहदुर्गाभंवतीं जाण । त्रिगुणांचें आगड पूर्ण ।
तेथें मांडूनि त्रिपुटीविंदाण । मारा दारुण अभिमान करी ॥ ९२ ॥

त्याच देहरूप किल्ल्यासभोंवार त्या तीन गुणांचा खंदक खणून आणि त्रिपुटीची व्यवस्थित रचना करून अभिमान हा भयंकर मारा करीत सुटतो ९२.

त्या दुर्गाचें दृढ रक्षण । मुख्यत्वें त्रिपुटीचि जाण ।
ते त्रिपुटीचें मूळ लक्षण । तुज मी आपण सांगेन ॥ ९३ ॥

त्या किल्ल्याचे खरोखर संरक्षण करणारी त्रिपुटी होय. त्या त्रिपुटीचे मूळस्वरूपही मी आता तुला सांगतों ९३.

अगा उद्धवा बुद्धिमंता । तुज मी सांगेन ऐक आतां ।
तेथ असती तिनी वाटा । दोनी अव्हाटा एकी नीट ॥ ९४ ॥

हे बुद्धिमता उद्धवा! त्या देहरूपी किल्ल्याला तीन मार्ग असतात, त्यांपैकी दोन आडमार्ग असून एक मार्ग मात्र सरळ आहे. ते सर्व मार्ग मी आता तुला सांगतों, ऐक ९४.

त्या मार्गीची उभारणी । सैन्य रचिलें दाही आरणीं ।
युद्धकार जो निर्वाणीं । तो तेथूनी निरीक्षी ॥ ९५ ॥

त्या मार्गामध्ये अशी व्यवस्था केलेली असते की, दहा ठिकाणी युद्धाकरिता सैन्य उभे केलेले असते आणि शेवटीं जो खरोखर युद्ध करणारा मुख्य वीर असतो .तो तेथून पहात असतो ९५.

तेही मार्ग धरिले चौपाशीं । राखण बैसले तिनी वाटेशीं ।
तेथ रिघावया सायासीं । ज्ञानियासी काय काज ॥ ९६ ॥

ते मार्ग चारी बाजूंनी रोखलेले असतात, आणि तिन्ही वाटांवर रखवालदार असतात. मग अशा ठिकाणी मोठ्या कष्टानें जावयाचे ज्ञानी माणसाला कारण तरी काय? ९६.

आतां असो इतुली परी । देहदुर्गाची थोर भरोभरी ।
म्हणे ऐकें गा यया थोरी । उद्धवातें हरि सांगत ॥ ९७ ॥

तर आता हा प्रकार इतकाच राहू या. देहरूप किल्ल्यावरील सामुग्री मोठी कडक आहे. तिची थोरवीही आतां श्रवण कर. असें म्हणून श्रीकृष्ण उद्धवाला ती थोरवी सांगू लागले ९७.

कार्य कारण कर्तव्यता । कर्म क्रिया अहंकर्ता ।
ध्येय ध्यान विषयध्याता । दुर्ग सर्वथा दृढ केलें ॥ ९८ ॥

कार्य, कारण आणि कर्तव्यता; कर्म, क्रिया आणि अहं हा कर्ता, ध्येय, ध्यान आणि विषयाचे ध्यान करणारा; या त्रिपुटीने हा किल्ला अगदी मजबूत केला आहे ९८.

तेथ भोग्य भोग भोक्ता । कर्म कार्य आणि कर्ता ।
अभिमान जाहला वसता । प्रकृतिसंमतासंयोगें ॥ ९९ ॥

आणि त्यांत भोग्य, भोग आणि भोक्ता, कर्म, कार्य आणि कर्ता; हा अभिमान प्रकृतीच्या संमतीमुळे ठाणे देऊन बसला आहे ९९.

तेथ चोरद्वाराचिया लक्षीं । उघडूनि कामक्रोधखिडकी ।
घाला घालितां एकाएकीं । सकळ लोकीं कांपिजे ॥ ३०० ॥

तो चोरद्वारांतून पहात असतो, आणि कामक्रोधाची खिडकी हळूच उघडून एकाएकी घाला घालतो. तेव्हां सारे लोक थरथर कांपत सुटतात ३००.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या १ ते १००

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या १0१ ते २००

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या २०१ ते ३००

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ३०१ ते ४००

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ४०१ ते ५००

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ५०१ ते ६००

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ६०१ ते ७००

एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ७०१ ते ७३०

एकनाथी भागवत

एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

महत्वाचे संग्रह

पोथी आणि पुराण

आणखी वाचा

आरती संग्रह

आणखी वाचा

श्लोक संग्रह

आणखी वाचा

सर्व स्तोत्र संग्रह

आणखी वाचा

सर्व ग्रंथ संग्रह

आणखी वाचा

महत्वाचे विडिओ

आणखी वाचा