मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या ४०१ ते ४६२
मद्‍भक्त नैराश्यें अतिगाढे । ते मागतील हें कदा न घडे ।
तेंही लक्षण तुजपुढें । अतिनिवाडें सांगेन ॥ १ ॥
पण माझे भक्त असतात ते अत्यंत निःस्पृह असतात. ते काही मागतील हे कधींच घडावयाचे नाही. त्याचेही निरूपण मी तुला मोठ्या कसोशीने सांगेन, तें लक्ष देऊन ऐक १.
न किञ्चित्साधवो धीरा भक्ता ह्येकान्तिनो मम ।
वाच्छन्त्यपि मया दत्तं कैवल्यमपुनर्भवम् ॥ ३४ ॥
वाच्छन्त्यपि मया दत्तं कैवल्यमपुनर्भवम् ॥ ३४ ॥
[श्लोक ३४ ] माझे अनन्य प्रेमी, धीर, साधू भक्त स्वतः तर कशाचीच इच्छा करीत नाहीत किंबहुना मी त्यांना कैवल्य, किंवा पुनर्जन्माचा अभाव जरी देऊ केला, तरी तोसुद्धा ते घेऊ इच्छित नाहीत. (३४)
ज्यासी नघेणेंपणाचा प्रबोधु । साचार झाला अतिविशदु ।
ऐसा निरपेक्ष जो शुद्धु । तो सत्य साधु मज मान्य ॥ २ ॥
ऐसा निरपेक्ष जो शुद्धु । तो सत्य साधु मज मान्य ॥ २ ॥
काहीएक घ्यावयाचे नाही असाच बोध शुद्ध रीतीने ज्याच्या मनावर ठसला, असा जो खरोखरीचा निरपेक्ष असतो, तोच मला मान्य असलेला खरा साधु होय २.
ज्याच्या ठायीं निरपेक्षता । धैर्य त्याचे चरण वंदी माथां ।
ज्याच्या ठायीं अधीरता । तेथ निरपेक्षता असेना ॥ ३ ॥
ज्याच्या ठायीं अधीरता । तेथ निरपेक्षता असेना ॥ ३ ॥
ज्याच्या ठिकाणी निरपेक्षता असते, त्याचे चरण धैर्य वंदन करतें. ज्याच्या ठिकाणी अधीरता वसते, त्याच्या ठिकाणी निरपेक्षता असतच नाहीं ३.
कोटिजन्में बोधु जोडे । तैं हे निरपेक्षता आतुडे ।
निरपेक्षतेवरुतें चढे । ऐसें नाहीं फुडें साधन ॥ ४ ॥
निरपेक्षतेवरुतें चढे । ऐसें नाहीं फुडें साधन ॥ ४ ॥
कोट्यवधि जन्म घ्यावेत, तेव्हांच हे ज्ञान प्राप्त होते आणि त्यानंतरच निरपेक्षता मिळत असते. निरपेक्षतेहून श्रेष्ठ असें दुसरे काही साधनच नाही ४.
ऐशिये निरपेक्षताप्राप्तीं । माझ्या भजनीं अतिप्रीती ।
ती लाभे माझी चौथी भक्ती । जीसी 'एकांती' म्हणे वेदु ॥ ५ ॥
ती लाभे माझी चौथी भक्ती । जीसी 'एकांती' म्हणे वेदु ॥ ५ ॥
अशी निरपेक्षता प्राप्त झाली म्हणजेच माझ्या भजनावर अतिशय प्रेम जडते. मग त्याला माझी चौथी भक्ति, जिला वेदामध्ये 'एकान्तभक्ति.' असे म्हणतात, ती साध्य होते ५.
ऐक एकान्तभक्तीची मातु । देवाभक्तांसी होय एकांतु ।
भक्त रिघे देवाआंतु । देव भक्तांतु सबाह्य ॥ ६ ॥
भक्त रिघे देवाआंतु । देव भक्तांतु सबाह्य ॥ ६ ॥
एकान्तभक्तीची गोष्ट ऐक. तींत देवाचा आणि भक्ताचा एकान्त होतो. भक्त देवाच्या आत शिरतो, आणि देव भक्तामध्ये सबाह्य शिरतो ६.
ऐसें अभेद माझें भजन । या नांव 'एकान्तभक्ति' जाण ।
मजवेगळें कांहीं भिन्न । न देखे आन जगामाजीं ॥ ७ ॥
मजवेगळें कांहीं भिन्न । न देखे आन जगामाजीं ॥ ७ ॥
असें अभेदभावाचे जे माझे भजन, याचे नांव 'एकान्तभक्ति' तींत भक्ताला माझ्याहून भिन्न असें जगामध्ये काही दिसतच नाहीं ७.
त्यांसी चहूं पुरुषार्थेंसीं मुक्ति । मी स्वयें देताहें श्रीपती ।
ते दुरोनि दृष्टीं न पाहती । मा धरिती हातीं हें कदा न घडे ॥ ८ ॥
ते दुरोनि दृष्टीं न पाहती । मा धरिती हातीं हें कदा न घडे ॥ ८ ॥
त्याला स्वतः मी श्रीकृष्ण चारही पुरुषार्थासहवर्तमान मुक्ति देतो. पण ते त्यांना दुरूनसुद्धा पाहात नाहीत. मग हातात धरतील हें नांव कशाला? ८.
ते स्वमुखें कांहीं मागती । हें न घडे कदा कल्पांतीं ।
सांडुनि माझी एकांतभक्ति । कैवल्य न घेती ते निजभक्त ॥ ९ ॥
सांडुनि माझी एकांतभक्ति । कैवल्य न घेती ते निजभक्त ॥ ९ ॥
बरें, ते आपल्या मुखाने काही मागतील म्हणावें, तर तें कल्पांतीही शक्य नाही. माझी एकाम्तभक्ति सोडून माझे भक्त मोक्ष कधीच घेत नाहीत ! ९ .
मोक्षही न घ्यावया कोण भावो । त्याचाही मथित अभिप्रावो ।
स्वयें सांगे देवाधिदेवो । अगम्य पहा हो श्रुतिशास्त्रां ॥ ४१० ॥
स्वयें सांगे देवाधिदेवो । अगम्य पहा हो श्रुतिशास्त्रां ॥ ४१० ॥
मोक्षही न घेण्याचे कारण काय? हा श्रुतिशास्त्रालाही अगम्य असणारा भाव देवाधिदेव श्रीकृष्ण सारांशरूरूपाने सांगत आहेत ४१०.
नैरपेक्ष्यं परं प्राहुर्निःश्रेयसमनल्पकम् ।
तस्मान्निराशिषो भक्तिर्निरपेक्षस्य मे भवेत् ॥ ३५ ॥
तस्मान्निराशिषो भक्तिर्निरपेक्षस्य मे भवेत् ॥ ३५ ॥
[ श्लोक ३५] कशाचीही अपेक्षा न करणे यालाच श्रेष्ठ निःश्रेयस म्हणतात म्हणून ज्याला कोणतीही कामना किंवा अपेक्षा नाही, त्याचीच माझे ठिकाणी भक्ती निर्माण होते. (३५)
जो निरपेक्ष निर्विशेष । तो मज पूज्य महापुरुष ।
मोक्ष त्याचे दृष्टीं भूस । धन्य नैराश्य तिहीं लोकीं ॥ ११ ॥
मोक्ष त्याचे दृष्टीं भूस । धन्य नैराश्य तिहीं लोकीं ॥ ११ ॥
जो नितान्त निरपेक्ष असतो, तो महापुरुष मला पूज्य असतो. त्याच्या दृष्टीला मोक्ष हा केवळ भुसासमान वाटतो. असें नैराश्य ग्रैलोक्यांतही धन्य होय ११.
ऐक निरपेक्षतेचा उत्कृष्ट । तेथ चारी पुरुषार्थ फळकट ।
वैकुंठकैलासादि श्रेष्ठ । ते पायवाट निरपेक्षा ॥ १२ ॥
वैकुंठकैलासादि श्रेष्ठ । ते पायवाट निरपेक्षा ॥ १२ ॥
निरपेक्षतेची थोरवी ऐक. तशा पुरुषाला चारी पुरुषार्थ फोल वाटतात. वैकुंठ, कैलास आदिकरून जी स्थाने केवळ श्रेष्ठ म्हणून समजतात, ती तर त्यांची पायवाट असते १२.
निरपेक्षापाशीं जाण । वोळंगे येती सुरगण ।
तेथ ऋद्धिसिद्धींचा पाड कोण । वोळंगे अंगण कळिकाळ ॥ १३ ॥
तेथ ऋद्धिसिद्धींचा पाड कोण । वोळंगे अंगण कळिकाळ ॥ १३ ॥
निरपेक्ष मनुष्यापाशी देवसुद्धा चालत येतात. मग ऋद्धिसिद्धींची कथा काय? प्रत्यक्ष कलिकाळसुद्धा दाराशी उभा असतो १३.
स्वयें महादेव आपण । सर्वस्वें करी निंबलोण ।
श्रियेसहित मी आपण । अंकित जाण तयाचा ॥ १४ ॥
श्रियेसहित मी आपण । अंकित जाण तयाचा ॥ १४ ॥
स्वतः महादेवही सर्वस्वी लिंबलोण करतो, आणि मीही लक्ष्मीसहवर्तमान त्याचा अंकित होऊन राहातों हे लक्षात ठेव १४.
निरपेक्ष जो माझा भक्त । जो मजसमान समर्थ ।
हेंही बोलणें अहाच येथ । तो मीचि निश्चित चिद्‌रूपें ॥ १५ ॥
हेंही बोलणें अहाच येथ । तो मीचि निश्चित चिद्‌रूपें ॥ १५ ॥
माझा जो भक्त निरपेक्ष असतो, तो माझ्यासारखाच समर्थ असतो. पण हे बोलणेसुद्धा औपचारिकच आहे. कारण, तो चिद्रूपत्वाने खरोखर मीच असतो १५.
मी परमात्मा परमानंद । भक्त मद्‍भजनें शुद्ध स्वानंद ।
दोघे अभेदें स्वानंदकंद । सच्चिदानंद निजरूपें ॥ १६ ॥
दोघे अभेदें स्वानंदकंद । सच्चिदानंद निजरूपें ॥ १६ ॥
मी परमात्मा परमानंदस्वरूप आहे म्हणून भक्तही माझ्या भजनानें शुद्ध स्वानंदस्वरूपच बनतो. दोघेही अभेदपणाने स्वानंदकंद व सच्चिदानंदस्वरूपच आहोत १६.
ऐसे मद्‍भावें भक्त संपन्न । ते न देखती दोषगुण ।
तेचिविखींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ १७ ॥
तेचिविखींचें निरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ १७ ॥
असे माझ्या भक्तीनें संपन्न झालेले माझे भक्त गुणदोष पाहात नाहीत. त्याचविषयींचे निरूपण श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात १७.
न मय्येकान्तभक्तानां गुणदोषोद्‍भवा गुणाः ।
साधूनां समचित्तानां बुद्धेः परमुपेयुषाम् ॥ ३६ ॥
साधूनां समचित्तानां बुद्धेः परमुपेयुषाम् ॥ ३६ ॥
[श्लोक ३६ ] जे बुद्धीच्याही पलीकडे असलेल्या परमात्मतत्त्वाला प्राप्त झाले आहेत, त्या माझ्या समदर्शी महात्म्यांचा आणि माझ्या अनन्यप्रेमी भक्तांचा, या विधिनिषेधांद्वारे होणार्‍या पुण्यपापांशी काहीही संबंध असत नाही. (३६)
जो न देखे विषयभेदु । ज्यासी समत्वाचा निजबोधु ।
तोचि बोलिजे ' शुद्ध साधू ' । परमानंदु मद्‍भजनें ॥ १८ ॥
तोचि बोलिजे ' शुद्ध साधू ' । परमानंदु मद्‍भजनें ॥ १८ ॥
जो विषमभेद पाहात नाही, ज्याला समत्वाचा निजबोध झालेला आहे, त्यालाच शुद्ध 'साधु' असें म्हणतात. त्यालाच माझ्या भजनानें परमानंदाचा लाभ होतो १८.
मी एक परमात्मा सर्व भूतीं । न देखे द्वैताची प्रतीती ।
ऐशी ज्याची भजनस्थिती । 'एकांतभक्ति' त्या नांव ॥ १९ ॥
ऐशी ज्याची भजनस्थिती । 'एकांतभक्ति' त्या नांव ॥ १९ ॥
सर्व प्राणिमात्रांमध्ये एक मीच परमात्मा भरलेला आहे, अशी त्याची दृष्टि झाल्यामुळे द्वैताची प्रतीति त्याला दिसतच नाही. अशी ज्याची भजनस्थिति असते, तिलाच ' एकांतभक्ति' असे म्हणतात १९.
सदा समभावें एकाग्र । माझ्या भजनीं अतितत्पर ।
ते प्रकृतीचे परपार । पावले साचार मद्‌रूपीं ॥ ४२० ॥
ते प्रकृतीचे परपार । पावले साचार मद्‌रूपीं ॥ ४२० ॥
निरंतर सर्वत्र समभाव ठेवून एकाग्रमनाने माझ्या भजनांत अति तत्पर राहातात, ते प्रकृतीच्या पलीकडे जाऊन खरोखर मत्स्वरूपच होतात ४२०.
ऐसे मद्‍भावें भक्त परिपूर्ण । ते न देखती दोषगुण ।
उद्धवा म्यां हे निजखूण । पूर्वी तुज जाण सांगितली ॥ २१ ॥
उद्धवा म्यां हे निजखूण । पूर्वी तुज जाण सांगितली ॥ २१ ॥
असे जे मद्भावाने परिपूर्ण असतात ते गुणदोष पाहात नाहीत. उद्धवा ! ही माझी खूण तुला मी पूर्वी सांगितलीच आहे २१.
साकरेची साली फेडणें । कीं कापुराचा कोंडा काढणें ।
रत्‍नदीपाची काजळी फेडणें । तेवीं गुणदोष देखणें सृष्टीमाजीं ॥ २२ ॥
रत्‍नदीपाची काजळी फेडणें । तेवीं गुणदोष देखणें सृष्टीमाजीं ॥ २२ ॥
साखरेची जर साल काढतां येईल, कापराचा जर कोंडा निघेल, रत्नाच्या तेजाची जर काजळी धरेल, तरच माझे भक्त सृष्टीत गुणदोष पाहातील २२.
ज्याचा घ्यावा अवगुण । मुख्य अवगुणी मी आपण ।
ज्याचा घ्यावा उत्तम गुण । तोही जाण मद्‌रूप ॥ २३ ॥
ज्याचा घ्यावा उत्तम गुण । तोही जाण मद्‌रूप ॥ २३ ॥
ज्याचा अवगुण घ्यावा, तो अवगुणही मुख्यत्वेकरून मीच आहे. आणि ज्याचा उत्तम गुण घ्यावा तोही मद्रूपच आहे २३.
यापरी भक्तजगजेठी । मद्‌रूपें देखे सकळ सृष्टी ।
त्यासी गुणदोषांची गोष्टी । न पडे दृष्टीं सर्वथा ॥ २४ ॥
त्यासी गुणदोषांची गोष्टी । न पडे दृष्टीं सर्वथा ॥ २४ ॥
अशा प्रकारे भक्तशिरोमणि मत्स्वरूपानेच सारी सृष्टि पाहात असतो. गुणदोषाची गोष्ट त्याच्या कधी दृष्टीसच पडत नाही २४.
गुणदोष न देखावे जाण । हेंचि साधनीं मुख्य साधन ।
येचि अर्थींचें निरूपण । आदरें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २५ ॥
येचि अर्थींचें निरूपण । आदरें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २५ ॥
गुणदोष पाहूंच नयेत हेच सर्व साधनांत मुख्य साधन आहे. ह्याविषयींचेच निरूपण आदरपूर्वक श्रीकृष्ण सांगत आहेत २५.
एवमेतान्मयाऽऽदिष्टाननुतिष्ठन्ति मे पथः ।
क्षेमं विन्दति मत्स्थानं यद्‍ब्रह्म परमं विदुः ॥ ३७ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥
क्षेमं विन्दति मत्स्थानं यद्‍ब्रह्म परमं विदुः ॥ ३७ ॥
इति श्रीभागवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥
[श्लोक ३७] अशा प्रकारे जे लोक मी सांगितलेल्या या ज्ञान, भक्ती आणि कर्ममार्गाचा आश्रय घेतात, ते माझ्या परमकल्याणस्वरूप अशा धामाला प्राप्त होतात कारण परब्रह्मतत्त्व त्यांनी जाणलेले असते. (३७)
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥ अध्याय विसावा समाप्त
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥ अध्याय विसावा समाप्त
उद्धवा यापरी जाण । म्यां वेदवादें आपण ।
उपदेशिले गा जन । भक्तिज्ञानकर्मयोगें ॥ २६ ॥
उपदेशिले गा जन । भक्तिज्ञानकर्मयोगें ॥ २६ ॥
उद्धवा ! अशा रीतीने मी वेदवाणीने स्वतः भक्ति, ज्ञान आणि कर्मयोग यांच्या द्वारे लोकांना उपदेश केला आहे २६.
कर्मेंचि कर्मे छेदिजेती । ऐशी 'कर्मयोगाची' गती ।
स्वधर्मकर्में माझी प्राप्ती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥ २७ ॥
स्वधर्मकर्में माझी प्राप्ती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥ २७ ॥
कर्मानेच कर्में नाहीशी करावीत हेच कर्मयोगांतील रहस्य आहे, आणि स्वधर्मकर्माने माझी प्राप्ति होते, हेही मी तुला सांगितले आहे २७.
नित्यानित्यविवंचन । करूनि अनित्यनिर्दळण ।
हें 'ज्ञानयोगाचें' लक्षण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ २८ ॥
हें 'ज्ञानयोगाचें' लक्षण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ २८ ॥
तसेंच, नित्य कोणतें व अनित्य कोणते, याचा विचार करून अनित्य असेल तें नाहींसें करून टाकणे, हे ज्ञानयोगाचे लक्षण होय. तेंही सारे मी तुला सांगितले २८.
तैशीच करितां 'माझी भक्ती' । सकळ फळें पायां लागती ।
भक्तांसी अनायासें माझी प्राप्ती । हेंही तुजप्रती सांगितलें ॥ २९ ॥
भक्तांसी अनायासें माझी प्राप्ती । हेंही तुजप्रती सांगितलें ॥ २९ ॥
तसेंच, माझी भक्ति केली असतां सारी फळे येऊन पायीं लागतात, आणि भक्तांना अनायासेंच माझी प्राप्ति होते, हेही तुला मी सांगितले २९.
अधिकारभेदेंसीं साङ्ग । त्रिकांड त्रिविध वेदमार्ग ।
माझे प्राप्तीलागीं चांग । विशद विभाग म्यां केले ॥ ४३० ॥
माझे प्राप्तीलागीं चांग । विशद विभाग म्यां केले ॥ ४३० ॥
अधिकारभेदाप्रमाणे त्रिकांडांतील तीन प्रकारचे वेदमार्ग हेही माझ्या प्राप्तीला उत्तम साधन आहेत, म्हणून तोही भाग मी तुला स्पष्ट करून सांगितला ४३०.
म्यां सांगितल्याऐसें जाण । जो वेदमार्गें करी अनुष्ठान ।
तो माझी प्राप्ती पावे संपूर्ण । सगुण निर्गुण यथारुची ॥ ३१ ॥
तो माझी प्राप्ती पावे संपूर्ण । सगुण निर्गुण यथारुची ॥ ३१ ॥
ह्या मी सांगितलेल्या वेदमार्गाचें जो अनुष्ठान करील, त्याला आपल्या आवडीप्रमाणे सगुण किंवा निर्गुण अशा पाहिजे त्या स्वरूपाची प्राप्ति होते ३१.
सगुणसाक्षात्कार जो येथ । तें पंचरात्रागम-मत ।
वैकुंठचि मुख्य म्हणत । हें मत निश्चित तयांचें ॥ ३२ ॥
वैकुंठचि मुख्य म्हणत । हें मत निश्चित तयांचें ॥ ३२ ॥
परंतु सगुणसाक्षात्कार म्हणून जो ह्यांत आहे, ते पंचरात्रागमाचे मत होय. ते लोक वैकुंठालाच मुख्य म्हणतात. ते त्यांचे निश्चयाचे मत आहे ३२.
सप्तावरणांबाहेरी । मायावरणाभीतरीं ।
वैकुंठ रचिलें श्रीहरीं । हें बोलिजे निर्धारीं वेदान्ती ॥ ३३ ॥
वैकुंठ रचिलें श्रीहरीं । हें बोलिजे निर्धारीं वेदान्ती ॥ ३३ ॥
सात आवरणांच्या बाहेर आणि मायावरणाच्या आंत श्रीहरीने वैकुंठाची रचना केली आहे, असें वेदान्तात म्हटले आहे ३३.
तेथ आगमाचें मनोगत । माया ते 'भगवल्लीला' म्हणत ।
स्वलीला वैकुंठ रची भगवंत । क्षयो तेथ असेना ॥ ३४ ॥
स्वलीला वैकुंठ रची भगवंत । क्षयो तेथ असेना ॥ ३४ ॥
त्यांत आगमशास्त्राच्या मताप्रमाणे माया ही भगवंताची 'लीला' असे म्हणणे आहे. भगवंताने आपल्या लीलेने वैकुंठ रचलेले आहे, म्हणून त्याला नाश नाही ३४.
जेथ लीलाविग्रही मेघश्याम । स्वयें वसे पुरुषोत्तम ।
तेथ नाहीं गुण काळ कर्म । मायादि भ्रम रिघेना ॥ ३५ ॥
तेथ नाहीं गुण काळ कर्म । मायादि भ्रम रिघेना ॥ ३५ ॥
जेथें लीलामात्रेकरून इच्छित देह धारण करणारा मेघकांतियुक्त प्रत्यक्ष पुरुषोत्तमच राहात असतो, तेथे गुण, काळ, कर्म, किंवा माया इत्यादि भ्रम राहात नाही ३५.
एवं जन्मक्षयातीत । वैकुंठ अक्षयी निज नित्य ।
तेथ पावले ते नित्यमुक्त । हें 'आगम-मत' उद्धवा ॥ ३६ ॥
तेथ पावले ते नित्यमुक्त । हें 'आगम-मत' उद्धवा ॥ ३६ ॥
अशा रीतीचे जन्म व मरणरहित वैकुंठ हें अक्षयी व नित्यच असते. उद्धवा ! तेथे जे जाऊन पोचतात ते नित्यमुक्त होत, असें आगमाचे मत आहे ३६.
मंत्रें आराध्यदैवतें प्रसन्नें । हें वेदार्थियांचें बोलणें ।
तें म्यां तुजप्रती अनुसंधानें । बोलिलों जाणें उद्धवा ॥ ३७ ॥
तें म्यां तुजप्रती अनुसंधानें । बोलिलों जाणें उद्धवा ॥ ३७ ॥
उद्धवा ! मंत्रांच्या योगेंकरून आपले आराध्य दैवत प्रसन्न करून घेता येते, असें वेदवेत्त्यांचे म्हणणे आहे. तेंही ओघानुसार मी तुला सांगून दिले ३७.
भावार्थभक्तींचे लक्षण । ते प्रसन्नतेची खूण ।
हें पूर्वीं केलें निरूपण । निरुतें जाण उद्धवा ॥ ३८ ॥
हें पूर्वीं केलें निरूपण । निरुतें जाण उद्धवा ॥ ३८ ॥
तसेच उद्धवा ! भावार्थ भक्ति हीच प्रसन्नतेची खूण होय, हे मी तुला पूर्वी नीट रीतीने सांगितलेच आहे ३८.
ते अर्थीं वेदांती म्हणत । अत्यंतप्रळयींचा जो आघात ।
तो वैकुंठकैलासादि समस्त । साकारवंत निर्दाळी ॥ ३९ ॥
तो वैकुंठकैलासादि समस्त । साकारवंत निर्दाळी ॥ ३९ ॥
पण वेदान्तशास्त्रज्ञ ह्यांविषयी असे म्हणतात की, अत्यंत प्रळयाचा आघात हा वैकुंठकैलासादि सारे लोक अर्थात् जेवढे साकार म्हणून आहेत तेवढे नाहीसे करून टाकतो ३९.
ते काळींचें उर्वरित । केवळ जें गुणातीत ।
तें पूर्ण ब्रह्म सदोदित । जाण निश्चित उद्धवा ॥ ४४० ॥
तें पूर्ण ब्रह्म सदोदित । जाण निश्चित उद्धवा ॥ ४४० ॥
त्या वेळी गुणातीत असते तेवढेच काय तें अवशिष्ट राहाते. उद्धवा ! तेच खरोखर सदा सर्वकाल नित्य असणारे पूर्णब्रह्म' होय ४४०.
जेथ काळ ना कर्म । जेथ गुण ना धर्म ।
जेथ माया पावे उपरम । तें परब्रह्म उद्धवा ॥ ४१ ॥
जेथ माया पावे उपरम । तें परब्रह्म उद्धवा ॥ ४१ ॥
जेथे काळही नाही आणि कर्मही नाहीं; जेथें गुणही नाही आणि धर्मही नाहीं; माया ही जेथें उपरम पावते ; उद्धवा ! तेच परब्रह्म होय ४१.
माझें स्थान वैकुंठ जाण । तेथील प्राप्ति सायुज्य सगुण ।
'पूर्ण-सायुज्यता' संपूर्ण । ब्रह्म परिपूर्ण सदोदित ॥ ४२ ॥
'पूर्ण-सायुज्यता' संपूर्ण । ब्रह्म परिपूर्ण सदोदित ॥ ४२ ॥
माझें स्थान वैकुंठ हे होय; तेथें 'सगुण-सायुज्याचा' लाभ होतो; पण निरंतर परिपूर्ण ब्रह्म हीच 'पूर्ण-सायुज्यता' होय ४२.
पावावया पूर्ण परब्रह्म । साधकांसी कोणे मार्गीं क्षेम ।
वेदोक्त मद्‍भक्ति सुगम । उत्तमोत्तम हा मार्ग ॥ ४३ ॥
वेदोक्त मद्‍भक्ति सुगम । उत्तमोत्तम हा मार्ग ॥ ४३ ॥
असें पूर्ण परब्रह्मस्वरूप होण्याला साधकांना बिनधोक मार्ग कोणता ? तर वेदांत सांगितल्याप्रमाणे माझी भक्ति करणे हाच सुगम आणि उत्तमोत्तम मार्ग होय ४३.
आणिके मार्गीं जातां जाण । कामलोभादि उठे विघ्न ।
कां बुडवी ज्ञानाभिमान । ये नागवण प्रत्यवायाची ॥ ४४ ॥
कां बुडवी ज्ञानाभिमान । ये नागवण प्रत्यवायाची ॥ ४४ ॥
दुसऱ्या मार्गाने गेलें तर कामलोभादि विघ्ने उत्पन्न होतात. किंवा ज्ञानाभिमान खड्डयांत घालतो, व वेदोक्तकर्मत्यागाचा दोष मात्र पदरांत पडतो ४४.
तैसें नाहीं भक्तिपंथीं । सवें नवविध सांगती ।
चढता पाउलीं अतिविश्रांती । भजनयुक्ती मद्‍भावें ॥ ४५ ॥
चढता पाउलीं अतिविश्रांती । भजनयुक्ती मद्‍भावें ॥ ४५ ॥
तसें भक्तिमार्गात नाही. त्यात आपल्याला नवविधाभक्तिरूप नऊजण सोबतीला असतात. मद्भावयुक्त भक्तीच्या युक्तीमुळे प्रत्येक पावलाला अत्यंत विश्रांति मिळते ४५.
येथील मुख्यत्वें साधन । गेलियाही जीवप्राण ।
कदा न देखावे दोषगुण । तैं ब्रह्म परिपूर्ण पाविजे ॥ ४६ ॥
कदा न देखावे दोषगुण । तैं ब्रह्म परिपूर्ण पाविजे ॥ ४६ ॥
ह्यांतील मुख्य साधन हेच की, जीवप्राण गेला तरी गुणदोष म्हणून कधी पाहावयाचे नाहीत. त्याच वेळेस परिपूर्ण ब्रह्माची प्राप्ति होते ४६.
जेथ नाहीं भयभ्रांती । जेथ नाहीं दिवसराती ।
जेथ नाहीं जीवशिवस्थिती । तें ब्रह्म पावती मद्‍भक्त ॥ ४७ ॥
जेथ नाहीं जीवशिवस्थिती । तें ब्रह्म पावती मद्‍भक्त ॥ ४७ ॥
जेथें भय भ्रांति कांहीं नाहीं; जेथे दिवस आणि रात्र नाहीं; जेथें जीव अणि शिव हा भेद नाही; त्याच ब्रह्माला माझे भक्त पावतात ४७.
जेथ नाहीं रूपनाम । जेथ नाहीं काळकर्म ।
जेथ नाहीं मरणजन्म । तें परब्रह्म पावती ॥ ४८ ॥
जेथ नाहीं मरणजन्म । तें परब्रह्म पावती ॥ ४८ ॥
जेथे रूप नाही, नाम नाही; जेथें काळ नाही, कर्म नाहीं; जेथे जन्म नाही व मरणही नाही; त्या परब्रह्माला ते पोंचतात ४८.
जेथ नाहीं ध्येयध्यान । जेथ नाहीं ज्ञेयज्ञान ।
जेथ नाहीं मीतूंपण । तें ब्रह्म परिपूर्ण पावती ॥ ४९ ॥
जेथ नाहीं मीतूंपण । तें ब्रह्म परिपूर्ण पावती ॥ ४९ ॥
जेथे ध्येय नाहीं, ध्यान नाही; जेथें ज्ञेय नाही, ज्ञान नाहीं; जेथे मीपण नाही व तूंपण नाही; त्याच परिपूर्ण ब्रह्माला पोचतात ४९.
ज्यासी नाहीं मातापिता । जें नव्हे देवोदेवता ।
जें बहु ना एकुलता । तें ब्रह्म तत्त्वतां पावती ॥ ४५० ॥
जें बहु ना एकुलता । तें ब्रह्म तत्त्वतां पावती ॥ ४५० ॥
ज्याला आई नाही आणि बापही नाहीं; जें देवही नव्हे आणि देवताही नव्हे; जें एकही नव्हे आणि अनेकही नव्हे; त्या परब्रह्मालाच खरोखर ते पोचतात ४५०.
जेथ नाहीं वर्णाभ्रम । जेथ नाहीं क्रियाकर्म ।
जेथ नाहीं मायाश्रम । तें परब्रह्म पावती ॥ ५१ ॥
जेथ नाहीं मायाश्रम । तें परब्रह्म पावती ॥ ५१ ॥
ज्यांत वर्ण नाहीं व आश्रमही नाहीं; ज्यांत क्रिया नाही व कर्मही नाहीं; आणि ज्यांत मायेचा भ्रमही नाहीं; त्या ब्रह्माला ते पोचतात ५१.
जें गुणागुणीं अतीत । जें लक्ष्यलक्षणारहित ।
जें स्वानंदें सदोदित । ते ब्रह्म प्राप्त मद्‍भक्तां ॥ ५२ ॥
जें स्वानंदें सदोदित । ते ब्रह्म प्राप्त मद्‍भक्तां ॥ ५२ ॥
जें गुणागुणांच्या पलीकडे असते ; जें लक्ष्यलक्षणारहित असते; जें सदोदित स्वानंदाने परिपूर्ण असते; तें ब्रह्म माझ्या भक्तांना प्राप्त होतें ५२.
पूर्णकृपेचा हेलावा । न संठेचि देवाधिदेवा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५३ ॥
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५३ ॥
उद्धवा! पूर्ण कृपेचे आलेले भरतें मला देवाधिदेवाला आवरेना. तोच हा एकादश स्कंधांतील विसावा मी तुला दिला आहे ५३.
जेथ ठावो नाहीं देहभावा । जेथ सामरस्य जीवशिवां ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५४ ॥
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५४ ॥
उद्धवा ! जेथे देहभानाला ठिकाण नाहीं; जेथें जीवशिवाचे तादात्म्य घडते; तो हा एकादशस्कंधांतील विसावा (अध्याय) मी तुला दिला आहे ५४.
जेथ उगाणा होय अहंभावा । जेथ शून्य पडे मायेच्या नांवा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५५ ॥
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५५ ॥
उद्धवा! जेथे अहंभावाचा नाश होतो; मायेच्या नांवावर शून्य पडते ; तो हा एकादशस्कंधांतील विसावा तुला दिला आहे ५५.
जेथ देवभक्तांचा कालोवा । एकत्र होय आघवा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५६ ॥
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५६ ॥
जेथे देवभक्तांचे पूर्णपणे मिश्रण होऊन जाते, तो हा एकादशस्कंधांतील विसावा मी तुला दिला आहे ५६.
कष्टीं स्वानंद स्वयें जोडावा । त्या स्वानंदाचा आइता ठेवा ।
तो हा एकादशीं विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५७ ॥
तो हा एकादशीं विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५७ ॥
स्वानंद मिळवावयाचा तर तो कष्टाने मिळवावा लागतो; त्या स्वानंदाचा आयता ठेवा असा हा एकादशस्कंधांतील विसावा (अध्याय) मी तुला दिला आहे ५७.
करोनि भेदाचा नागोवा । होय अभेदाचा रिगावा ।
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५८ ॥
तो हा एकादशींचा विसावा । तुज म्यां उद्धवा दीधला ॥ ५८ ॥
उद्धवा! भेदाचा झाडा करून अभेदाचा प्रवेश होतो, असा हा एकादशस्कंधांतील विसावा मी तुला दिला आहे ५८.
काढोनि भावार्थाचा भावो । सोलीव सोलिवांचा सोलावो ।
गाळुनी गाळिवांचा भक्तिभावो । उद्धवासी देवो देतसे ॥ ५९ ॥
गाळुनी गाळिवांचा भक्तिभावो । उद्धवासी देवो देतसे ॥ ५९ ॥
अशा प्रकारें भावार्थाचा भाव काढून, सोलीवांतील सोलीव गाभा, गाळीवांतील भक्तिभाव गाळून देव उद्धवाला देत आहेत ५९.
यापरी श्रीकृष्णनाथ । होऊनियां स्वानंदभरित ।
विसाव्या अध्यायींची मात । हरिखें सांगत उद्धवा ॥ ४६० ॥
विसाव्या अध्यायींची मात । हरिखें सांगत उद्धवा ॥ ४६० ॥
अशा प्रकारे स्वानंदनिर्भर होऊन श्रीकृष्णांनी विसाव्या अध्यायाची कथा आनंदाने उद्ध्वाला सांगितली ४६०.
अतां विसाव्याचा विसावा । स्वानंदसुखाचा हेलावा ।
तो मी सांगेन एकविसावा । ऐक उद्धवा सादर ॥ ६१ ॥
तो मी सांगेन एकविसावा । ऐक उद्धवा सादर ॥ ६१ ॥
उद्धवा! आता विसाव्याचाही विसावा, स्वानंदसुखाचा पूर असा एकविसावा अध्याय तुला सांगतों, तोही ऐक ६१.
वेदीं शुद्धाशुद्धलक्षण । हें पुढिले अध्यायीं निरूपण ।
एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ ६२ ॥
एका विनवी जनार्दन । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ ६२ ॥
वेदांतील शुद्धाशुद्धाचे लक्षण हेंच पुढील अध्यायांत निरूपण आहे. याकरिता एकाजनार्दन विनंति करतो की, श्रोत्यांनीही माझ्याकडे अवधान द्यावे ६२.
इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंथे भगवदुद्धवसंवादे
एकाकार-टीकायां वेदत्रयीविभागयोगो नाम विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ३७ ॥ ओंव्या ॥ ४६२ ॥
एकाकार-टीकायां वेदत्रयीविभागयोगो नाम विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ३७ ॥ ओंव्या ॥ ४६२ ॥
याप्रमाणे श्रीभागवतमहापुराणांतील एकादशस्कंधामधील भगवदुद्धवसंवादाचा एकनाथकृत टीकेचा 'वेदत्रयी-विभागयोग' नावाचा विसावा अध्याय संपूर्ण झाला.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...