मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या १ ते १००

श्रीकृष्णाय नमः ॥

श्रीगणेशाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‍गुरु चित्समुद्‍रा । मुक्तमोतियांचा तुजमाजीं थारा ।
ज्ञानवैराग्यशुक्तिद्वारा । सभाग्य नरा तूं देशी ॥ १ ॥

हे ओंकाररूपा चित्समुद्रा, सद्गुरुराया ! तुला नमस्कार असो. मुक्तरूपी मोत्यांना तुझ्यामध्येच आश्रय मिळतो आणि ज्ञानवैराग्यरूप शिंपीच्या द्वाराने भाग्यवान् पुरुषांना तूंच ती देतोस १.

तुझी खोली अमर्याद । माजीं चिद्‍रत्‍नें अतिविविध ।
देखोनि निजप्रबोधचांद । भरतें अगाध तुज दाटे ॥ २ ॥

तुझी खोली तर अमर्याद आहे. तिच्यांत नानाप्रकारची चिद्रत्नें भरलेली आहेत. निजबोधरूपी चंद्र पाहिला की तुला अचाट भरती येते २.

उलथल्या स्वानंदभरत्यासी । गुरुआज्ञा-मर्यादा नुल्लंघिसी ।
स्वानंदलहरी चढोवढीसीं । तुजमाजीं अहर्निशीं उसळती ॥ ३ ॥

त्यायोगें स्वानंदाचा भर उसळला, तरी गुरुआज्ञामर्यादेचें तूं उल्लंघन करीत नाहीस. स्वानंदाच्या लाटांवर लाटा एकसारख्या तुझ्यामध्ये रात्रंदिवस उसळत असतात ३.

ब्रह्मविद्या महाबंदर । तेथ निजभक्ति हें तारूं थोर ।
त्यासी वागवितां तूं कर्णधार । प्रेमाचें साचार चढविशी शीड ॥ ४ ॥

ब्रह्मविद्या हेच मोठे बंदर असून त्यांत निजभक्ति हे एक थोर तारूं आहे. त्याला चालविणारा नावाडी तू . त्याला संच प्रेमाचे शीड चढवितोस ४.

तेथ भक्त संत सज्ञान नर । स्वयें पावविशी परपार ।
त्यांची मागुती येरझार । सत्य साचार खुंटली ॥ ५ ॥

आणि भक्त, संत व ज्ञानसंपन्न लोकांना तूं पलीकडे नेऊन पोचवितोस. त्यांचे पुन्हा येणे जाणे खरोखरी खुंटून जाते ५.

एक लावूनि कासेसी । भवसागरीं वागविशी ।
बुडण्याचें भय त्यासी । महाकल्पेंसीं बाधीना ॥ ६ ॥

कोणाला कासेला लावून भवसागरांत वागवतोस. त्याला महाकल्पांतीही बुडण्याचे भय बाधत नाहीं ६.

एक बुडाले भक्तिसमरसीं । ते घातले शेषशयनापाशीं ।
एक बैसविले अढळतेसी । ते ब्रह्मादिकांसी न ढळती ॥ ७ ॥

कोणी भक्तीच्या सामरस्यांत बुडून गेले, त्यांना शेषशायीपाशी नेऊन ठेवतोस. कोणाला अढळपदावर नेऊन बसवितोस, ते ब्रह्मदेवादिकांनाही हालत नाहीत ७ .

तुझ्या सागरत्वाची परी । विजातीय तिळभरी ।
राहों नेदिसी भीतरीं । हे अगाध थोरी पैं तुझी ॥ ८ ॥

तुझ्या सागरत्वाचा गुण असा आहे की, आपल्यांत तिळभरही विजातीय म्हणून राहूंच देत नाहीस. ही तुझी गोष्ट मोठी अद्भुत आहे ८.

अत्यंतप्रळयीं जैं हा चढे । तैं 'संसार' हें नांवहि बुडे ।
वैकुंठकैलासावरता वाढे । मागें पुढें हाचि हा ॥ ९ ॥

हा जेव्हां आत्यंतिक प्रळयाच्या वेळी चढत जातो, तेव्हां संसार हें नावही बुडून जाते. वैकुंठकैलासाच्यावरही हा वाढतो. मागे पुढे सर्वत्र हाच हा होऊन जातो ९.

ऐशिया सद्‍गुरुसमुद्रोदकीं । एका एकपणें हरीत कीं ।
भीतरीं पडतां आवश्यकीं । अंगीकारी कीं जनार्दन ॥ १० ॥

अशा या सद्रुरूप समुद्रोदकामध्ये एकनाथ एकपणानें हरवला. आंत पडताक्षणीच जनार्दनाने त्याचा अंगीकार केला १०.

तो जनार्दन स्वयें देखा । एकादशाची करी टीका ।
तेणें अभंगीं घालूनि एका । कवित्व लोकां ऐकवी ॥ ११ ॥

त्या जनार्दनानेच स्वतः ही एकादशस्कंधावरील टीका केली. त्याने एकनाथाचे अभंगांत नांव घालून लोकांना कवित्वप्रकार ऐकविला ११.

जनार्दना आवडे एक । तो मी एका भेटतांचि देख ।
निजात्मभावें पडिलें ऐक्य । आपुलें निजसुख भोगवी ॥ १२ ॥

जनार्दनाला एकत्व आवडते. त्याला मी एका भेटल्यामुळे, निजात्मभावाने दोघांचे ऐक्य झाले व त्यांनी आपले निजसुख मला भोगविले १२.

बोलवी निजसुखाचि कथा । त्यासी आपणचि होय श्रोता ।
मग अर्थाच्या यथार्थतां । समाधानता देतसे ॥ १३ ॥

ती निजसुखाची कथा बोलवितो व ऐकावयाला श्रोताही आपणच होतो, मग त्यांतील अर्थाच्या यथार्थतेने समाधानताही तोच देतो १३.

यापरी गा जनार्दनें । एकादश मर्‍हाटा करणें ।
नव्हे माझे युक्तिचें बोलणें । हें स्वयें सज्ञानें जाणिजेल ॥ १४ ॥

ह्याप्रमाणे त्या जनार्दनानेच एकादश स्कंध सुलभ करून दिला. माझे पदरचे बोलणे नव्हे. सज्ञान असतील त्यांनाच हे समजेल १४.

त्या एकादशाची गतकथा । एकोणिसावा संपतां ।
गुणदोषांची कांहीं वार्ता । उद्धवासी तत्त्वतां सांगीतली ॥ १५ ॥

असो. अशा त्या एकादश स्कंधांतील मागील कथा म्हटली तर एकोणिसाव्या अध्यायाच्या शेवटीं गुणदोषांची काही गोष्ट उद्धवाला सांगितली १५.

गुणदोष जो देखणें । तोचि महादोष जाणणें ।
गुणदोष स्वयें न देखणें । तो गुण म्यां श्रीकृष्णें मानिजे ॥ १६ ॥

ती ही की, गुणदोष पाहाणे हाच मोठा 'दोष' समजावा आणि गुणदोष न पाहाणे हाच मोठा 'गुण' मला श्रीकृष्णाला मान्य आहे १६.

हें ऐकोनि देवाचें उत्तर । उद्धव चमत्कारला थोर ।
काय गुणदोषांचा विचार । घरोघर लोकीं केला ॥ १७ ॥

हे देवाचे भाषण ऐकून उद्धवाला मोठा चमत्कार वाटला. तो म्हणाला, घरोघर गुणदोषांचा विचार काय लोकांनी केला आहे ? १७.

तुम्हींच वेदमुखें आपण । प्रकटिलें गुणदोषलक्षण ।
तें तुमचें वेदवचन । केवीं अमान्य करावें ॥ १८ ॥

तुम्हीच आपण होऊन वेदमुखानें गुणदोषांचे लक्षण सांगितले आहे. ते तुमचें वेदांतील बोलणे अमान्य कसे करावे? १८.

ऐसें विधिनिषेधलक्षण । विचारितां तें वेदवचन ।
कां पां निषेधी श्रीकृष्ण । उद्धव तो प्रश्न स्वयें पुसे ॥ १९ ॥

विधिनिषेधलक्षणाचा विचार केला असतां तें वेदाचेंच वचन दिसून येते. असे असतां श्रीकृष्ण त्याचा निषेध का करतात? हाच प्रश्न उद्धव स्वतः विचारीत आहे १९.

विसावे अध्यायीं निरूपण । सांगावया गुणदोषलक्षण ।
भक्ति ज्ञान कर्म जाण । तिन्ही अधिकार भिन्न सांगेल ॥ २० ॥

विसाव्या अध्यायांतील गुणदोषलक्षण सांगण्याकरितां भक्ति, ज्ञान आणि कर्म हे तिन्ही भिन्न भिन्न अधिकार भगवान् सांगतील २०.

उद्धव म्हणे हे श्रीकृष्ण । तूं वेदरूपें आपण ।
बोलिलासी दोषगुण । तें परम प्रमाण आम्ही मानूं ॥ २१ ॥

उद्धव म्हणाला, हे श्रीकृष्णा ! तूंच स्वतः वेदरूपाने गुणदोषांचे विवेचन केलें आहेस. तेच आम्ही अगदी प्रमाण मानून चालत आहों २१.

हा विधि हा निषेध । हें दाविताहे तुझा वेद ।
तो वेदानुवाद विशद । ऐक प्रसिद्ध सांगेन ॥ २२ ॥

हा विधि आणि हा निषेध, हे तुझा वेदच दाखवून देत आहे. तो वेदानुवाद तुला मी स्पष्ट करून सांगतों ऐक २२.

उद्धव उवाच-
विधिश्च प्रतिषेधश्च निगमो हीश्वरस्य ते ।
अवेक्षतेऽरविन्दाक्ष गुणं दोषं च कर्मणाम् ॥ १ ॥

[श्लोक १] उद्धव म्हणाला - हे कमलनयन श्रीकृष्णा ! कर्मांचे गुणदोष पाहूनच वेदांनी विधिनिषेध सांगितले आहेत आणि शिवाय वेद ही आपलीच ईश्वराची वाणी आहे. (१)

कमलनयना श्रीकृष्णा । विधिनिषेधलक्षणा ।
दाखवीतसे दोषगुणां । तुझी वेदाज्ञा प्रसिद्ध ॥ २३ ॥

उद्धव म्हणाला, हे कमलनयना श्रीकृष्णा ! वेदाची आज्ञा म्हणजे तुझी आज्ञा असल्याचे प्रसिद्ध आहे. तिनेच विधिनिषेधलक्षण म्हणजे हा गुण व हा दोष असे दाखविले आहे २३.

तुझिया वेदाचे वेदविधीं । गुणदोषीं जडली बुद्धी ।
ते मी सांगेन प्रसिद्धी । कृपानिधी अवधारीं ॥ २४ ॥

तुझ्याच वेदांतील जे विधि आहेत, त्यामुळेच गुणदोषांमध्ये बुद्धि दृढ झाली. हे कृपानिधे! तेच मी उघड उघड दाखवून देतो. श्रवण करावें २४.

वर्णाश्रमविकल्पं च प्रतिलोमानुलोमजम् ।
द्रव्यदेशवयःकालान् स्वर्गं नरकमेव च ॥ २ ॥

[ श्लोक २] वेदांनीच वर्णाश्रमांचे भेद, प्रतिलोम. (कनिष्ठ वर्णाच्या व्यक्तीने उच्चवर्णीय कन्येशी विवाह करणे) आणि अनुलोम. (उच्च वर्णाच्या व्यक्तीने कनिष्ठ वर्णाच्या कन्येशी विवाह करणे) यांमुळे होणारा वर्णसंकर, द्रव्य, देश, आयुष्य, काल, स्वर्ग आणि नरक हे सर्व सांगितले आहे. (२)

तुझी जे का वेदवाणी । उघडी गुणदोषांची खाणी ।
अधममध्यमोत्तम मांडणी । वर्णाश्रमपणीं भेद दावी ॥ २५ ॥

अहो, तुमचीच जी वेदवाणी आहे, तीच मुळी गुणदोषांची उघडलेली खाण आहे. तिनेच उत्तम, मध्यम व अधम अशी मांडणी करून वर्णाश्रमांतील भेद दाखविला आहे २५.

द्रव्य विहित अविहित । हेंही वेद असे दावित ।
देश पुनित अपुनीत । काळही दावीत सुष्टुदुष्टत्वें ॥ २६ ॥

द्रव्यसुद्धा योग्य कोणतें व अयोग्य कोणते हा भेदही वेदानेच दाखविला आहे. तसेंच पवित्र स्थळ कोणते व अपवित्र कोणते ? उचित काल कोणता व अनुचित काल कोणता ? हेही त्यानेच दाखविलें आहे २६.

पूर्ववयीं चित्त निश्चिंत । तारुण्यीं तेंचि कामासक्त ।
वार्धक्यीं तें अतिकुश्चित । तेवीं शुद्धीं उपजवित गुणदोष वेदु ॥ २७ ॥

पूर्ववयामध्ये चित्त स्थिर असते, तारुण्यामध्ये तेंच कामलोलुप होते, आणि वार्धक्यामध्ये तेंच अत्यंत कुश्चित होते. याप्रमाणे शुद्धामध्ये तुझ्या वेदानेंच गुणदोष उत्पन्न केले आहेत! २७.

तुझाचि गा वेद देख । सूचिताहे स्वर्ग नरक ।
तेणें कर्माचें आवश्यक । साधक बाधक तो दावी ॥ २८ ॥

देवा! पाहा! तुझाच वेद स्वर्ग आणि नरक असल्याचे सांगतो. आणि त्याकरितां कमाची आवश्यकता सांगून साधकबाधक कर्मे कोणती तेही दाखवून देतो २८.

वर्णाश्रमांमाजील गुज । प्रतिलोमानुलोमज ।
ऐसे नाना भेदें भोज । वेदेंचि सहजा नाचविजे ॥ २९ ॥

वर्णाश्रमामध्ये सुद्धा 'प्रतिलोमज', 'अनुलोमज' अशा नानाप्रकारच्या भेदांना वेदच नाचवितो २९.

उत्तम वर्णाची जे नारी । हीन वर्णाचा गर्भ धरी ।
तेचि संतती संसारीं । अभिधान धरी 'प्रतिलोमज' ॥ ३० ॥

उच्चवर्णातील स्त्री असून ती जर हीनवर्णाचा गर्भ धारण करील, तर तिच्या त्या संततीला व्यवहारामध्ये 'प्रतिलोमज' असें नांव देतात ३०.

तेचि संतती प्रसिद्ध । सूत वैदेह मागध ।
ऐशिया नामाचें जें पद । तें जाण शुद्ध प्रतिलोमज ॥ ३१ ॥

तशांचीच संतति सूत, वैदेह आणि मागध म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या जाति होत. ते शुद्ध 'प्रतिलोमज' म्हणून समजावे ३१.

हीन वर्णाची जे नारी । उत्तम पुरूषाचा गर्भ धरी ।
ते 'अनुलोमज' संसारीं । शास्त्रकारीं बोलिजे ॥ ३२ ॥

आणि हीनजातीच्या स्त्रीला उच्चवर्णाचा गर्भ राहन जी संतति उत्पन्न होते, तिला व्यवहारांत शास्त्रवेत्ते पुरुष 'अनुलोमज' असे म्हणतात ३२.

अंबष्ट आणि मूर्धावसिक्त । पारशव आणि सात्वत ।
इत्यादि नांवें जे वर्तत । ते जाण समस्त अनुलोमज ॥ ३३ ॥

अंबष्ट, मूर्धावसिक्त, पारशव आणि सात्वत इत्यादि नांवाने जे प्रसिद्ध आहेत ते सारे अनुलोमज x समजावे ३३.

ऐसे नाना भेदप्रकार । अविधिविधींचा विचार ।
वेद प्रकाशितो साचार । गुणदोषां माहेर वेद तुझा ॥ ३४ ॥

असे जे नानाप्रकारचे भेद आहेत त्यांतील विधि-अविधींचा प्रकारही खरोखर वेदानेच सांगितलेला आहे. म्हणून तुझा वेदच गुणदोषांचे माहेर होय ३४.

गुणदोषभिदादृष्टिमन्तरेण वचस्तव ।
निःश्रेयसं कथं नॄणां निषेधविधिलक्षणम् ॥ ३ ॥

[श्लोक ३] अशाप्रकारे विधिनिषेध सांगणारे आपलेच वेदवाणीरूप वचन गुणदोषांमधील भेद पाहून आचरल्याशिवाय माणसांचे परमकल्याण कसे करणार ? (३)

हे गुण आणि हे दोष । उभयतां वैर लावी देख ।
तुझा वेद गा आवश्यक । होय प्रकाशक गुणदोषां ॥ ३५ ॥

हे गुण आणि हे दोष असे म्हटले की, त्या उभयतांत वैर लागते आणि ते गुणदोष स्पष्ट करून दाखविणारा खरा असा तुझा वेदच आहे ३५.

वैर लावूनि वेदवाणी । वाढवी गुणदोषमांडणी ।
तेथ मोक्ष पाविजे प्राणी । वेदवचनीं घडे केवीं ॥ ३६ ॥

वेदवाणीनेच हे वैर लावून देऊन गुणदोषांचे बंड माजविले आहे. तेव्हां वेदवचनाने प्राण्याला मोक्ष तो कसा मिळणार? ३६.

राऊळ बोलिलें आपण । जे न देखावे दोषगुण ।
तूंचि म्हणसी वेद प्रमाण । तैं दोषगुण देखावे ॥ ३७ ॥

आपण भगवंतांनी स्वतः सांगितले की, गुणदोषांकडे मुळी पाहूच नये आणि तूंच वेद हे प्रमाण असल्याचे सांगतोस. तें खरें मानले तर गुणदोष पाहात राहिले पाहिजे ३७.

एवं ऐकतां तुझें वचन । उभयतां आली नागवण ।
वेद प्रमाण कीं अप्रमाण । हे समूळ जाण कळेना ॥ ३८ ॥

मिळून तुझे भाषण ऐकल्याने दोहींकडूनही अडचणच उत्पन्न होते. तेव्हां वेद हे प्रमाणभूत मानावे किंवा नाहीत हे मुळीच कळत नाहीं ३८.

तुझ्या वचना विश्वासावें । तैं गुणदोषां न देखावें ।
तुझें वेदवचन मानावें । तैं देखावें गुणदोषां ॥ ३९ ॥

तुझ्या बोलण्यावर विश्वास ठेवावा तर गुणदोष पाहाता कामा नये; तुझें वेदवचन मानावें तर गुणदोष पाहात बसले पाहिजे ३९.

ऐसे तुझेनि बोलें जाण । संशयीं पडले सज्ञान ।
मा इतर साधारण जन । त्यांची कथा कोण ये ठायीं ॥ ४० ॥

असल्या तुझ्या भाषणाने मोठे ज्ञानीसुद्धा संशयांत पडतात. मग इतर यःकश्चित् मनुष्यांची या ठिकाणी काय कथा? ४० .

(आशंका) माझें वचन वेदवचन । दोनी एकरूपें म्हणसी प्रमाण ।
तरी गुणदोषदर्शन । कां पां विलक्षण परस्परें ॥ ४१ ॥

(आशंका) माझे भाषण व वेदवचन ही दोन्ही सारखी प्रमाणच आहेत असें म्हणतोस, तर मग गुणदोषदर्शनांत परस्परविरुद्ध मत का असावें ? ४१.

माझें वेदाचें विधिविधान । नव्हतां वेदार्थाचें ज्ञान ।
म्हणशी मोक्ष न घडे जाण । वेद प्रमाण या हेतू ॥ ४२ ॥

माझ्या वेदाचे विधान हाताने न घडले, आणि वेदार्थाचे ज्ञानही झाले नाही, तर काहीं मोक्ष मिळत नाही; म्हणूनच वेद हा प्रमाण असें तूं म्हणतोस. ४२.

त्या मोक्षामाजीं काय कठिण । सकळ कर्में सांडिता जाण ।
घरा मोक्ष ये आपण । सहजचि जाण न प्रार्थितां ॥ ४३ ॥

पण तो मोक्ष मिळविण्याला कठिण ते काय ? सारी कर्मेच सोडून दिली, तर मोक्ष हा मिनतवार्‍या न करता आपण होऊनच घरी चालत येईल ४३.

म्हणसी वेदार्थ न कळतां । कर्म करितां कां त्यागितां ।
कदा मोक्ष न ये हाता । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥ ४४ ॥

आतां कदाचित तूं असें म्हणशील की, वेदाचा अर्थ कळला नाही, तर कर्म केले किंवा टाकलें तरी खरोखर मोक्ष कधीही हाताला यावयाचा नाही ४४.

भासला दोराचा सर्प थोर । तेथ जपतां नाना मंत्रभार ।
करितां वाजंत्र्यांचा गजर । मारितां तिळभर ढळेना ॥ ४५ ॥

दोराचाच मोठा थोरला सर्प आहे असा भास झाला, तर तेथे हजारों मंत्र जपून किंवा वाजंत्र्यांचा कडकडाट करून किंवा थोपटूनही तो केसभर सुद्धा तिकडून ढळणार नाही ४५.

तो सादरें निरीक्षितां जाण । होय त्या सर्पाचें निरसन ।
तेवीं निर्धारितां वेदवचन । भवभय जाण निरसे ॥ ४६ ॥

तोच नीट निरखून पाहिला की पुरे, तो सर्प नाहींसाच होतो. त्याप्रमाणे वेदवचनांचा यथायोग्य विचार केला म्हणजे संसाराचे भय नाहींसें होतें ४६.

भवभयाची निर्मुक्तता । त्या नांव 'मोक्ष' जाण तत्त्वतां ।
तो वेदार्थावीण हाता । न ये सर्वथा आणिकें ॥ ४७ ॥

भवभयाचे निरसन होणे याचंच नांव 'मोक्ष'. तो वेदार्थज्ञानावांचून दुसऱ्या कशानेही हाती यावयाचा नाही ४७.

वेदविधान न करितां । कर्म त्यागिलें उद्धततां ।
तेणें निजमोक्ष न ये हाता । परी पाखंडता अंगीं वाजे ॥ ४८ ॥

वेदांत सांगीतलेला कर्मत्यागाचा विधि न करता केवळ उन्मत्तपणानेच कर्म टाकून दिले, तर त्यायोगें मोक्ष तर मिळणारच नाही, पण उलट पाखांडीपणा मात्र पदरांत पडेल ४८.

विधियुक्त जो कर्मत्यागु । करूनि संन्यास घेतल्या साङ्गु ।
तैं म्हणसी न पडे वेदपांगु । हाहीं व्यंगु विचारु ॥ ४९ ॥

ह्याकरितां वेदांत सांगितलेल्या विधीप्रमाणेच कर्मत्याग करून यथोचित संन्यासग्रहण केले, तर मग वेदाचा पांग पडणार नाही असेंही कदाचित् तूं म्हणशील, तर तोही विचार योग्य नव्हे ४९.

श्रवणांग संन्यासग्रहण । तेथही असे विधिविधान ।
गुरुमुखें जें महावाक्य-श्रवण । तोही जाण वेदार्थ ॥ ५० ॥

कारण गुरुवाक्य श्रवण करण्यासाठी संन्यास घ्यावयाचा असतो. त्या श्रवणालाही विधिविधान असतें. गुरुमुखाने महावाक्य श्रवण करणे हा सुद्धा वेदार्थच आहे ५०.

(आशंका) । करितां देवांपितरांचें यजन । ते होऊनियां प्रसन्न ।
मोक्ष देतील आपण । हेंही वेदेंवीण घडेना ॥ ५१ ॥

[आशंका] आतां देवपितरार्थ यज्ञ केले, तर तेही प्रसन्न होऊन मोक्ष देतील; पण तेसुद्धा वेदाशिवाय होत नसते ५१.

स्वाहाकारें तृप्त सुर । स्वधाकारें तृप्त पितर ।
वेदविनियोगेंवीण देवपितर । प्रसन्नाकार कदा नव्हती ॥ ५२ ॥

स्वाहाकाराने देव तृप्त होतात आणि स्वधाकाराने पितर तृप्त होतात. सारांश, वेदविधीशिवाय देव किंवा पितर कधीच प्रसन्न होणार नाहींत ५२.

पितृदेवमनुष्याणां वेदश्चक्षुस्तवेश्वर ।
श्रेयस्त्वनुपलब्धेऽर्थे साध्यसाधनयोरपि ॥ ४ ॥

[श्लोक ४] हे सर्वशक्तीमान परमेश्वरा ! आपले वेदच पितर, देव, माणसे यांना कल्याणाचा मार्ग दाखविणारे डोळे आहेत कारण या डोळ्यांनीच स्वर्ग, मोक्ष, जगाचे कारण इत्यादी अन्य प्रमाणांनी न कळणार्‍या वस्तू व त्यांची साधने दिसतात. (४)

नाथिलेंचि चराचर । देव मनुष्य आणि पितर ।
वेदें प्रकाशूनि साचार । पूज्यत्वें थोर प्रतिपादी ॥ ५३ ॥

मिथ्यारूप असलेले स्थावर व जंगम ; तसेंच देव, मनुष्य आणि पितर ह्या सर्वाना वेदच दाखवून देतो, व ते पूज्यत्वाने थोर आहेत असेंही प्रतिपादन करतो ५३.

त्याहीमाजीं अतिविषम । उत्तम मध्यम आणि अधम ।
हा त्रिविध भेदसंभ्रम । वेद उपक्रम करूनि दावी ॥ ५४ ॥

पण त्यांच्यांतसुद्धा परस्परांना अत्यंत विरुद्ध असे उत्तम, मध्यम व कनिष्ठ अशा प्रकारचे तीन भेद करून दाखविण्याचा खटाटोपही वेदाचाच होय ५४.

यापरी गुणदोषलक्षण । तुवांचि वाढविलें आपण ।
या नांव म्हणसी मोक्षसाधन । तरी कां गुणदोष निवारिसी ॥ ५५ ॥

अशा रीतीने गुणदोषांच्या लक्षणांचा विस्तार तूंच केला आहेस, त्यालाच मोक्षाचे साधन म्हटले आहेस. त्या गुणदोषांचे निवारण आतां का करतोस बरें? ५५.

ऐशिया निरूपण घडामोडी । तुझेनि बोलें पडे आडी ।
तेणें गुणदोषांची परवडी । बाधा रोकडी अंगीं वाजे ॥ ५६ ॥

तुझ्या अशा भाषणाच्या उलटसुलट प्रकाराने तुझ्या बोलण्यांतच विरोध उत्पन्न होतो आणि त्यामळेच गुणदोषांचा प्रकार वाढून त्याची बाधा तत्काळ जाणवते ५६.

अवघा संसार काल्पनिक । तेथ एक स्वर्ग एक नरक ।
हा मोक्ष हा अतिबंधक । येणें वेदवादें लोक भ्रमविले तुवां ॥ ५७ ॥

संसार पाहूं गेलें तर सगळा काल्पनिक आहे. त्यांत एक स्वर्ग, एक नरक हा मोक्ष व हा बंध; अशी वेदवचनें सांगून लोकांना तूंच भ्रमात पाडले आहेस ५७.

पूर्वीं पुरुषाचे पोटीं । नव्हती गुणदोषांची गोठी ।
तुझ्या वेदानुवादपरिपाठीं । गुणदोषीं दृष्टी दृढ झाली ॥ ५८ ॥

पूर्वी पुरुषाच्या मनात गुणदोषांचा गंधही नव्हता; पण तुझ्या वेदवचनाच्या प्रकारामुळे गुणदोषांत दृष्टि दृढ होऊन गेली ५८.

एवं तुझेनि बोलें जाण । लोकांसी आली नागवण ।
भोगावया नरक दारुण । भ्रामक जाण वेदोक्ति तुझी ॥ ५९ ॥

तात्पर्य, तुझ्या ह्या भाषणाने लोकांची नागवणच होते. दारुण नरक भोगावयास कारण तुझी ही भ्रामक वेदोक्तिच झाली आहे ५९.

गुणदोषभिदादृष्टिर्निगमात्ते न हि स्वतः ।
निगमे नापवादश्च भिदाया इति ह भ्रमः ॥ ५ ॥

[श्लोक ५] गुणदोषांमधील भेददृष्टी वेदवाणीच आहे कोणा माणसाची नव्हे आणि वेदांनी भेददृष्टीचा निषेधही केला आहे यामुळेच माझ्या मनात संशय उत्पन्न झाला आहे. (५)

एवं नानागुणदोषदृष्टीं । तुझेनि वेदें वाढविली सृष्टी ।
स्वतां पुरुषाचे पोटीं । गुणदोषदृष्टि असेना ॥ ६० ॥

तात्पर्य, अनेक गुणदोषांच्या दृष्टीची सृष्टि तुझ्या वेदानेच वाढविलेली आहे ! एरवीं पुरुषाच्या पोटांत गणदोषदृष्टि मुळीच नव्हती ६०.

तुझ्या वेदानुवादविस्तरें । गुणदोष झाले खरे ।
ते तुझेनिही बलात्कारें । चित्ताबाहेरें न निघती ॥ ६१ ॥

खरोखर तुझ्या वेदाज्ञेनुसारच हे गुणदोष झालेले असल्यामुळे ते तूं स्वतः जोरावारीनें काढू म्हणशील तरी ते चित्तांतून बाहेर निघावयाचे नाहीत! ६१.

अनादि वेद प्रमाण । हें तुझें मुख्य वेदवचन ।
आतां न देखावे दोषगुण । हें नवें वचन मानेना ॥ ६२ ॥

वेद हे अनादि असून प्रमाणभूत आहेत, हे तुझेच मुख्य वेदवचन आहे. यास्तव आतां दोष व गुण पाहूं नयेत हे तुझें नवें भाषण मान्य करवत नाहीं ६२.

पहिले प्रकाशिले दोषगुण । आतां निवारावया काय कारण ।
हें न कळतां संपूर्ण । भ्रमित मन होतसे ॥ ६३ ॥

गुणदोष हे प्रथम दाखवून दिले आहेस, आणि आतांच ते नको म्हणण्याचे कारण काय ? हे नीटसें न कळल्यामुळे मन भ्रमात पडते ६३.

या भ्रमाची भ्रमनिवृत्ती । कृपेनें करावी कृपामूर्ती ।
ऐकोनि उद्धवाची वचनोक्ती । काय श्रीपती बोलिला ॥ ६४ ॥

म्हणून हे कृपामूर्ते ! कृपा करून हा भ्रम नाहीसा करून सोड. हे उद्धवाचे भाषण श्रवण करून श्रीकृष्ण काय म्हणाले ? ६४.

ऐकोनि उद्धवाची विनंती । योगत्रयाची उपपत्ती ।
अधिकारभेदें वेदार्थप्राप्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ६५ ॥

ही उद्धवाची विनंती ऐकून तीन योगांची उपपत्ति अर्थात अधिकारभेदाप्रमाणे वेदार्थाची प्राप्ति कशी कशी होते, हे स्वतः श्रीकृष्ण सांगू लागले ६५.

श्रीभगवानुवाच-
योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां श्रेयोविधित्सया ।
ज्ञानं कर्म च भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कुत्रचित् ॥ ६ ॥

[श्लोक ६] भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले - मीच मनुष्यमात्राच्या कल्याणासाठी ज्ञान, कर्म आणि भक्ती या तीन योगांचा उपदेश केला आहे याव्यतिरिक्त दुसरा कोणताही उपाय कोठेही नाही. (६)

तेथ मेघगंभीरा वाणी । गर्जोनि बोले शार्ङ्गपाणी ।
माझे परम कृपेवांचूनी । माझी वेदवाणी कळेना ॥ ६६ ॥

मेघगर्जनेसारख्या गंभीर वाणीने श्रीभगवान् म्हणाले, माझ्या पूर्ण कृपेशिवाय माझी वेदवाणी कळत नाही ६६.

वेदशास्त्रार्थे अतिसंपन्न । जरी झाले अतिसज्ञान ।
परी माझ्या अनुग्रहेंवीण । माझा वेदार्थ जाण कळेना ॥ ६७ ॥

वेदशास्त्रार्थामध्ये निष्णात होऊन केवढेही ज्ञानी झाले तरी, माझ्या प्रसादावांचून माझ्या वेदाचा अर्थ मात्र कळावयाचा नाही, हे लक्षात ठेव ६७.

ब्रह्मा चहूं मुखीं वेद पढे । त्यासीही वेदार्थाचें चोखडें ।
वर्म नातुडेचि धडफुडें । मा इतर बापुडे ते किती ॥ ६८ ॥

ब्रह्मदेव चारही मुखाने वेद पढतो, पण त्यालासुद्धा वेदार्थांतील खरे रहस्य स्पष्टपणे समजत नाही, मग इतर बिचाऱ्यांची काय कथा ? ६८.

ब्रह्मा वेदार्थ आकळिता । तैं शंखासुर वेद कां नेता ।
ब्रह्मा वेदार्थीं लीन होता । तैं नाभिलाषिता सरस्वती ॥ ६९ ॥

ब्रह्मदेवाला जर वेदाचा अर्थ कळला असता, तर शंखासुराने वेद का नेले असते ? ब्रह्मदेवाला वेदार्थातील मर्म समजले असते, तर तो सरस्वतीचा अभिलाष करता ना ६९.

माझा वेदाचा वेद्य निर्धार । तुज मी सांगेन साचार ।
ऐक उद्धवा सादर । वेदविचार तो ऐसा ॥ ७० ॥

आतां खरोखर माझ्या वेदाचाही वेद्य निर्धार तुला मी सांगून देतो. उद्धवा, नीट लक्ष देऊन श्रवण कर. वेदाचा विचार असा आहे ७०.

माझ्या वेदासी नाहीं बहु बंड । वृथा न बोले उदंड ।
ज्ञान-भक्ति-कर्मकांड । वेद त्रिकांड नेमस्त ॥ ७१ ॥

माझ्या वेदाला बहु बडबड करणे माहीत नाही. तो वायफळ कधीही बोलत नाही. ज्ञान, भक्ति आणि कर्म ही तीन कांडेंच काय ती वेदानें सांगितलेली आहेत ७१.

माझिया वेदांची वेदोक्ती । या तिंही योगांतें प्रतिपादिती ।
या वेगळी उपायस्थिती । नाहीं निश्चितीं उद्धवा ॥ ७२ ॥

माझ्या वेदाची जी वाणी आहे, ती ह्या तीन योगांचंच प्रतिपादन करते. म्हणून उद्धवा ! मोक्ष मिळण्याला दुसरा मार्गच नाही हे पक्के लक्षात ठेव ७२.

कोण ते तिनी योग । कैसे अधिकाराचे भाग ।
तेही पुसशी जरी चांग । तरी ऐक साङ्ग सांगेन ॥ ७३ ॥

तर ते तीन योग कोणते ? त्यांच्या अधिकाराचे विभाग कसे केलेले आहेत ? तेही तूं नीट विचारीत असशील तर सविस्तर सांगतों ऐक ७३.

निर्विण्णानां ज्ञानयोगो न्यासिनामिह कर्मसु ।
तेष्वनिर्विण्णचित्तानां कर्मयोगस्तु कामिनाम् ॥ ७ ॥

[श्लोक ७ ] ज्यांनी कर्मे आणि त्यांची फळे यांपासून विरक्त होऊन त्यांचा त्याग केला आहे, ते ज्ञानयोगाचे अधिकारी होत याउलट ज्यांच्या चित्तामध्ये वैराग्य उत्पन्न झालेले नसते, उलट त्यांची कामना असते, त्यांच्यासाठी कर्मयोग सांगितला आहे. (७)

जे कां ब्रह्मभुवनपर्यंत । साचार जीवींहूनि विरक्त ।
जे विधिपूर्वक संकल्पयुक्त । कर्म त्यागित संन्यासी ॥ ७४ ॥

जे कोणी खरोखरच अंतःकरणापासून ब्रह्मलोकींच्या भोगापर्यंत विरक्त असतात ; जे कोणी विधिपूर्वक व संकल्पयुक्त संन्यास घेऊन कर्माचा त्याग करतात ७४ ;

ऐशिया अधिकार्‍यांकारणे । म्यां 'ज्ञानयोग' प्रकट करणें ।
जेणें कां निजज्ञानसाधनें । माझी पावणें सायुज्यता ॥ ७५ ॥

अशा अधिकाऱ्यांकरिता मी 'ज्ञानयोग' प्रकट केला आहे. त्या आत्मज्ञानाच्या साधनाने माझी सायुज्यता म्ह. मद्रूपता प्राप्त होते ७५.

आतां जे कां केवळ अविरक्त । विषयालागीं कामासक्त ।
त्यांलागीं म्यां प्रस्तुत । 'कर्मयोग' येथ प्रकाशिला ॥ ७६ ॥

आता ह्या लोकांत जे केवळ अविरक्त असतात, विषयासाठी कामासक्त झालेले असतात, त्यांच्यासाठी मी कर्मयोग प्रगट केला आहे ७६.

उंच नीच अधिकारी देख । दोनी सांगितले सविशेख ।
आतां तिसरा अधिकारी अतिचोख । अलोलिक अवधारीं ॥ ७७ ॥

ह्याप्रमाणे उच्च आणि नीच म्हणजे श्रेष्ठ व कनिष्ठ असे दोन्ही अधिकारी मी तुला सुस्पष्ट सांगून दिले. आतां उत्कृष्ट व अलौकिक असा तिसरा एक अधिकारी आहे, तोही ऐक ७७.

यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् ।
न निर्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥ ८ ॥

[श्लोक ८] पण जो मनुष्य अत्यंत विरक्तही नाही आणि अतिशय आसक्तही नाही, तसेच ज्याला पूर्वपुण्याईमुळे माझ्या कथा इत्यादींमध्ये श्रद्धा उत्पन्न झालेली असते, त्याला भक्तीयोगाने सिद्धी प्राप्त होते. (८)

हरिकथा अवघेचि ऐकती । परी माझी श्रद्धा नुपजे चित्तीं ।
कोणा एका अभिनवगती । श्रद्धाउत्पत्ती श्रवणेंचि होय ॥ ७८ ॥

हरीची कथा सारेच ऐकतात, पण मजविषयीं श्रद्धा त्यांच्या मनांत उत्पन्न होत नाही; पण एखाद्याला कथाश्रवणानेंच विलक्षण श्रद्धा उत्पन्न होते ७८.

आईक श्रद्धेचें लक्षण । जें जें करी कथाश्रवण ।
तें हृदयीं वाढे अनुसंधान । सप्रेम मनन उल्हासे ॥ ७९ ॥

त्या श्रद्धेचे लक्षण ऐक. तो जें जें कांही श्रवण करतो, त्याचे अनुसंधान त्याच्या हृदयांत चालत असते. आणि त्यामुळे मननही उत्साहयुक्त प्रेमाने होऊ लागते ७९.

नवल कथेची आवडी । दाटती हरिखाचिया कोडी ।
हृदयीं स्वानंदाची उभवी गुढी । एवढी गोडी श्रवणार्थीं ॥ ८० ॥

कथेची आवड अशी विलक्षण की, तिच्यामुळे मनामध्ये हर्ष अगदी दाटून येतो; आणि हृदयांत स्वानंदाची गुढीच उभारली जाते. इतकी त्याला श्रवणाची गोडी लागते ८०.

विषयांचें दोषदर्शन । मुख्यत्वें बाधक स्त्री आणि धन ।
आवरावीं रसना-शिश्न । हे आठवण अहर्निशीं ॥ ८१ ॥

त्यायोगें विषय हे दोषयुक्त असल्याचे दिसतात. त्यात मुख्यत्वेकरून स्त्री आणि धन हीच फार बाधक आहेत. याकरितां जिव्हेला आणि जननेंद्रियाला आवरावें, हीच आठवण रात्रंदिवस मनांत असावी ८१.

घायीं आडकलें फळें । तें पानपेना उपचारबळें ।
तेवीं विषयदोष भोगमेळें । कदाकाळें शमेना ॥ ८२ ॥

पायांत बाणाचे टोकं अडकून बसले, तर ते उपटून काढल्याखेरीज ती जखम नुसत्या उपचाराने बरी होत नाही; त्याप्रमाणे विषयांतील दोष विषय भोगून कधींच नष्ट व्हावयाचे नाहीत ८२.

येतां देखोनियां मरण । स्वयें होय कंपायमान ।
तेवीं विषयभोगदर्शन । देखोनि आपण चळीं कांपे ॥ ८३ ॥

मरण येत असलेले दिसले, की मनुष्य जसा थरथर कांपू लागतो; त्याप्रमाणे विषयभोग पाहिले की, तो (खरा साधक) थरथर कापूंच लागतो ८३.

एवं विषयीं दोषदर्शन । सर्वदा देखे आपण ।
परी त्यागालागीं जाण । सामर्थ्य पूर्ण आथीना ॥ ८४ ॥

ह्याप्रमाणे विषयांत असलेले दोष तो निरंतर पाहात असतो; पण ते पूर्णपणे टाकून देण्याचेही सामर्थ्य त्याच्या अंगांत नसते ८४.

सेवकीं राजा बंदीं धरिला । तया स्त्रीचंदनादि भोग दीधला ।
परी तो त्यासी विषप्राय जाहला । भोगीं उबगला अगत्यता ॥ ८५ ॥

सेवकांनी राजाला बंदीत घातले आणि त्याला स्त्रीचंदनादिक विलास दिले, परंतु ते त्याला विषासारखे वाटतात. त्या भोगांत तो उद्विग्नच राहातो ८५.

एवं भोगितां त्या भोगासी । नित्य पाहे निजनिर्गमासी ।
तेवीं भोगितां हा विषयासी । अहर्निशीं अनुतापी ॥ ८६ ॥

तात्पर्य, भोग भोगीत असतांना तो आपली सुटका कधी होईल म्हणून वाट पाहात असतो; त्याप्रमाणे हाही विषय भोगीत असतां रात्रंदिवस कंटाळलेला असतो ८६.

यापरी जो नव्हे विषयासक्त । ना निधडा नव्हे विरक्त ।
त्यालागीं माझा भक्तिपंथ । मी बोलिलों निश्चित वेदवाक्यें ॥ ८७ ॥

ह्याप्रमाणे जो विषयासक्तही नव्हे आणि खरोखर विरक्तही नव्हे, अशा मधल्या स्थितीतला असेल, त्याच्याकरितांच मी वेदमुखानें भक्तिमार्ग दाखवून दिला आहे ८७.

येहींकरितां माझी भक्ती । माझ्या स्वरूपीं लागे प्रीती ।
सहजें होय विषयविरक्ती । एवं सिद्धिदाती भक्ति हे माझी ॥ ८८ ॥

अशांनी माझी भक्ति केली असता माझ्या स्वरूपावर त्यांचे प्रेम जडते, आणि आपोआपच विरक्ति प्राप्त होते. अशी ही माझी भक्ति सिद्धि देणारी आहे ८८.

मी वेदोक्त बोलिलों आपण । ते हे त्रिविध योग संपूर्ण ।
ज्ञान-कर्म-उपासन । वेदोक्त लक्षणविभाग ॥ ८९ ॥

मी स्वतः काय वेदांत सांगितले आहे, ते हे सारे तीन योगच होत. या तीन योगांच्या योगानेच वेदवाणीचे ज्ञान, कर्म व उपासना असे तीन विभाग झाले आहेत ८९.

तेथ कोण देखे दोषगुण । कोणासी दोंहीचें अदर्शन ।
मध्यम भागें वर्ते कोण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥ ९० ॥

त्यांत कोणाला गुणदोष दिसतात; कोणाला दोन्ही दिसत नाहीत. यांत मध्यम रीतीने कोण राहातो त्याचेही लक्षण ऐक ९०.

जो आसक्त विषयांवरी । तो कर्ममार्गींचा अधिकारी ।
त्यासी गुणदोषांहातीं नाही उरी । हें सांगेल श्रीहरि पुढिले अध्यायीं ॥ ९१ ॥

जो विषयावर आसक्त असतो तोच कर्ममार्गाचा अधिकारी होय; त्याची गुणदोषाच्या हातून सुटका होत नाही. हे पुढच्या अध्यायांत श्रीकृष्ण सांगणार आहेत ९१.

जो कां विरक्त ज्ञानाधिकारी । तो गुणदोषांहूनि बाहेरी ।
तो पाहतां अवघे संसारीं । न देखे तिळभरी गुणदोष ॥ ९२ ॥

पण जो खरोखर विरक्त असून ज्ञानाचा अधिकारी असतो, तो गुणदोषांपासून अगदी निराळा राहातो; साऱ्या जगांत पाहात असता त्याला तिळभरसुद्धा गुणदोष दिसत नाहीत ९२.

जग अवघें ब्रह्म पूर्ण । तेथ कैंचे दोषगुण ।
ऐसे कां जे ज्ञानसंपन्न । त्यां दोषदर्शन असेना ॥ ९३ ॥

जग जें पूर्ण ब्रह्मरूप आहे. त्यांत गुण कशाचे आणि दोष तरी कशाचे? असे जे ज्ञानसंपन्न असतात, त्यांना दोष म्हणून दिसतच नाहींत ९३.

अतिआसक्त ना विरक्त । ऐसे कां जे माझे भक्त ।
ते पूर्वीं गुणदोष देखत । परी सांडित विवेकें ॥ ९४ ॥

अतिशय आसक्तही नव्हेत व अतिशय विरक्तही नव्हेत , असे जे माझे भक्त असतात, ते प्रथमतः गुणदोष पाहातात; परंतु मागाहून विवेकाने सोडून देतात ९४.

भूतीं भूतात्मा मी परेश । तेथ देखों नये गुणदोष ।
ऐसे भजननिष्ठ राजहंस । ते गुणदोष सांडिती ॥ ९५ ॥

मी परमात्मा प्रत्येक प्राण्यांत आत्मस्वरूपाने राहिलों आहे. त्यांत गुणदोष पाहूं नयेत. असे जे भजननिष्ठ राजहंस असतात ते गुणदोष पाहाणे सोडून देतात ९५.

मी वेदार्थीं बोलिलों दोषगुण । ते दोषत्यागालागीं जाण ।
पराचे देखावे दोषगुण । हें वेदवचन असेना ॥ ९६ ॥

मी वेदार्थामध्ये जे गुणदोष सांगितले आहेत, ते दोष टाकावेत म्हणून. दुसऱ्याचे दोष पाहावेत असे काही वेदांत वचन नाही ९६.

ऐसे करावें वेदार्थश्रवण । दोष त्यजूनि घ्यावा गुण ।
परी पुढिलांचे दोषगुण । सर्वथा आपण न देखावे ॥ ९७ ॥

वेदार्थांचे श्रवण असे करावयाचें की, दोष टाकून गुण तेवढे घ्यावेत. परंतु दुसऱ्याचे दोष-गुण आपण कधीच पाहूं नयेत ९७,

जो ज्याचा गुणदोष पाहे । तो त्याचा पापविभागी होये ।
जो पुढिलांचे गुणदोष गाये । तो निरया जाये तेणें दोषें ॥ ९८ ॥

जो दुसऱ्याचे दोष पाहातो, तो त्याच्या पातकाचा विभागी होतो. जो दुसऱ्याचे दोष वर्णन करतो, तो त्याच दोषाने नरकाला जातो ९८.

आतां कर्माचा अधिकारु । सांगताहे शारंगधरु ।
तो जाणोनियां विचारु । कर्मादरु करावा ॥ ९९ ॥

आतां श्रीकृष्ण कर्माचा अधिकार (कोणाला व कुठपर्यंत असतो ) सांगत आहेत. तो विचार लक्षात आणून कर्माचा आदर करावा ९९.

तावत्कर्माणि कुर्वीत न निर्विद्येत यावता ।
मत्कथाश्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते ॥ ९ ॥

[श्लोक ९] जोपर्यंत वैराग्य निर्माण होत नाही किंवा जोपर्यंत माझ्या कथांचे श्रवणकीर्तन इत्यादींविषयी श्रद्धा उत्पन्न होत नाही, तोपर्यंत कर्मे करावीत. (९)

तंवचि करावा कर्मादर । जंव विरक्ति नुपजे साचार ।
ठाकल्या विरक्तीचें घर । स्वर्ग संसार मळप्राय ॥ १०० ॥

खरी खरी विरक्ति उत्पन्न झाली नाही, तोपर्यंत कर्म करावें विरक्तीचें घर सांपडले की स्वर्ग आणि संसार हे दोन्ही त्याज्य होतात १००.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या १ ते १००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या १0१ ते २००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या २०१ ते ३००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या ३०१ ते ४००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या ४०१ ते ४६२

एकनाथी भागवत

एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

महत्वाचे संग्रह

पोथी आणि पुराण

आणखी वाचा

आरती संग्रह

आणखी वाचा

श्लोक संग्रह

आणखी वाचा

सर्व स्तोत्र संग्रह

आणखी वाचा

सर्व ग्रंथ संग्रह

आणखी वाचा

महत्वाचे विडिओ

आणखी वाचा