मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या ३०१ ते ४००

धार्यमाणं मनो यर्हि भ्राम्यदाश्वनवस्थितम् ।

अतंद्रितोऽनुरोधेन मार्गेणात्मशं नयेत् ॥ १९ ॥

[श्लोक १९] स्थिर करताना जर मन चंचल होऊन इकडेतिकडे भटकू लागले, तर ताबडतोब आळस न करता त्याची समजूत घालून ते आपल्या ताब्यात आणावे. (१९)

स्वरूपीं लावितां अनुसंधान । जरी निश्चळ नव्हे मन ।
न सांडी आपुला गुण । चंचळपण स्वभावे ॥ १ ॥

आत्मस्वरूपामध्येच लक्ष लावून बसले असतां मन जर स्थिर न राहील, ते आपल्या चंचल स्वभावाप्रमाणे आपले गुण न सोडील १,

साधक आळसें विकळे । कां आठवी विषयसोहळे ।
तैं स्वरूपींहूनि मन पळे । निज चंचळे स्वभावें ॥ २ ॥

किंवा साधक आळसाने विकल होईल किंवा विषयाचे सुख आठवू लागेल, तर त्यामुळे मन हे आपल्या चंचल स्वभावाप्रमाणे स्वरूपांतून पळून जातें २.

तेथें नेहटूनि आसन । स्वयें होऊनि सावधान ।
स्मरोनि सद्‍गुरुचे चरण । स्वरूपीं मन राखावें ॥ ३ ॥

अशा वेळी आपण आसन अढळ करून स्वत: सावधान राहून सगुरूचे चरण स्मरून स्वरूपांतच मनाला ठेवीत जावें ३.

नेदीतां विषयदान । हटावलें क्षोभे मन ।
तरी न सांडोनि अनुसंधान । द्यावें अन्नपान विधानोक्त ॥ ४ ॥

मनाला विषयदान दिले नाही, तर हट्टानें अधिकच क्षुब्ध होते. अशा वेळी स्वरूपानुसंधान न सोडता त्याला विध्युक्त अन्नपाणी देत जावें ४.

(आशंका) ॥ 'सर्पा पाजिलें पीयूष । तेंचि परतोनि होय विष ।
तेवीं मनासी देतां विषयसुख । अधिक देख खवळेल' ॥ ५ ॥

(आशंका) 'सर्पाला अमृत पाजलें, तर तेच पुन्हा विष होते; त्याप्रमाणे मनालाही विषयसुख दिले तर तेंही पहिल्यापेक्षा अधिकच खवळेल.' ५.

तरी ऐसें द्यावें विषयदान । जेणें आकळलें राहे मन ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । स्वयें नारायण सांगता ॥ ६ ॥

याकरितां मनाला जे विषयभोग द्यावयाचे ते असे द्यावेत की, त्याच्या योगानें तें स्वाधीनच राहील. ह्याच अर्थाचे निरूपण स्वतः श्रीकृष्ण (पुढील श्लोकांत ) सांगतात ६.

मनोगतिं न विसृजेज्जितप्राणो जितेंद्रियः ।
सत्त्वसंपन्नया बुद्धया मन आत्मवशं नयेत् ॥ २० ॥

[श्लोक २० ] इंद्रिये आणि प्राण यांच्यावर विजय मिळवून मनाच्या हालचालींकडे दुर्लक्ष करू नये नंतर सत्त्वसंपन्न बुद्धीने मनाला आपल्या ताब्यात घ्यावे. (२०)

मोकळें न सोडून मन । न सोडूनि अनुसंधान ।
करावें अन्नपानशयन । हें विषयदान निजहिता ॥ ७ ॥

मनाला मोकळे न सोडता, स्वरूपानुसंधानही न टाकतां, अन्नपाणी व निद्रा हे विषय मनाला देणे निजहिताचे असते ७.

साधकें साधूनि आपण । जरी जिंतिले इंद्रियप्राण ।
तरी मोकळें सोडूं नये मन । स्वरूपीं नेहटून राखावें ॥ ८ ॥

साधकानें साधन करून जरी स्वतः इंद्रियांना आणि प्राणांना जिंकले, तरी मनाला मोकळे सोडूंच नये. स्वरूपांतच नेटाने राखावें ८.

जो मनासी विश्वासला । तो कामक्रोधीं नागवला ।
संकल्पविकल्पीं लुटिला । विसंचिला महामोहे ॥ ९ ॥

मनावर जो विश्वास ठेवतो, त्याला कामक्रोध नागवून सोडतात; संकल्पविकल्प त्याला लुटतात; आणि महामोह त्याला ग्रासून टाकतो ९.

जाणोनि मनाचें महाबळ । त्यासी विवेक द्यावा मोकळ ।
तो हालों नेदी केवळ । करी निश्चळ निजांगें ॥ २१० ॥

मनाचे बळ मोठे आहे, हे लक्षात आणून विवेकाचा साखळदंड त्याच्या पायास बांधावा; म्हणजे तो त्याला इकडे की तिकडे हिचमिचू देत नाही. आपोआपच स्थिर करून सोडतो २१०.

मनाविवेकाचे उभयसंधीं । सत्त्वसंपन्न होय बुद्धी ।
ते विषयांचे कंद छेदी । तोडी उपाधी सविकार ॥ ११ ॥

मन आणि विवेक या दोहोंचे ऐक्य झाले की, बुद्धि सत्त्वगुणाने युक्त होऊन ती विषयाचे मूळच उपटून टाकते; आणि सविकार उपाधि तोडून टाकते ११.

मन जेथ जेथ पळोनि जाये । तेथ तेथ विवेक उभा राहे ।
मग सत्त्वबुद्धीचेनि साह्यें । मोडी पाये मनाचे ॥ १२ ॥

मन जिकडे जिकडे पळून जाते; तिकडे तिकडे विवेक हा दत्त म्हणून उभाच असतो. आणि मग तो सत्त्वशील बुद्धीच्या साहाय्याने मनाचे पायच मोडून टाकतो १२.

ऐसें मनाचें खुंटलिया बळ । मग स्वरूपीं होय निश्चळ ।
जेवीं जळगार केवळ । ठाके गंगाजळ वस्तीसी ॥ १३ ॥

अशा प्रकारे मनाचे बळ खुटले म्हणजे, पाण्याची गार ज्याप्रमाणे नदीच्या पाण्यांतच वस्तीला राहाते, त्याप्रमाणे मनही स्थिर होते १३.

यापरी स्वरूपीं मन । स्वयें पावे समाधान ।
तोचि योग परम पावन । समाधान जीवशिवां ॥ १४ ॥

याप्रकारे मन जें स्वत: स्वरूपामध्ये समाधान पावते, तोच योग अत्यंत श्रेष्ठ असून त्याच्या योगानें जीवाला आणि शिवालाही समाधान होते १४.

जीवपरमात्म्याची एकात्मता । तोच 'परमयोग' तत्त्वतां ।
येचिविखींची कथा । अश्वदृष्टांता हरि सांगे ॥ १५ ॥

जीवाची आणि परमात्म्याची एकात्मता करणे तोच खरोखर 'श्रेष्ठ योग' होय. याचविषयींचे निरूपण अश्वाच्या दृष्टांताने श्रीहरि सांगतात १५.

एष वै परमो योगो मनसः संग्रहः स्मृतः ।
हृरदयज्ञत्वमन्विच्छन् दम्भस्येवार्वतो मुहुः ॥ २१ ॥

[ श्लोक २१] घोडेस्वार जसा प्रथम घोड्याच्या कलाने घेऊन नंतर त्याला आपल्या इच्छेप्रमाणे चालवतो, त्याचप्रमाणे मनाचे भाव जाणून घेऊन मनाला आपल्या ताब्यात ठेवणे हाच खरा योग होय. (२१)

जैसा वारु उपलाणी । वश्य करी अश्वसाहणी ।
मागें तरटांचा कर झणाणी । पुढें राखे नेहटुनी रागबागा ॥ १६ ॥

खोगीर न घातलेल्या घोड्याला चाबुकस्वार जसा आपल्या हुकमांत चालवितो; त्याला मागच्या बाजूने कोरडे लगावतो व पुढे नीट चाल लावण्यासाठी वांकडेतिकडे पाऊल पडू नये म्हणून दोऱ्यानी रेटून धरतो १६,

तेथ जें जें पाऊल वोजा करी । तेथ मान दे जीजीकारीं ।
जेथ फुटोनि पडे बाहेरी । तेथ तरट मारी सवर्म ॥ १७ ॥

त्या वेळी तो जें जें पाऊल योग्य रीतीने टाकतो, त्याबद्दल तो त्याला शाबासकी देतो; व 'भले भले' म्हणून चुचकारतो. पण जेथे त्याचे पाउल वाकडे पडते, तेथें तो वर्मावर फटकारा मारतो १७.

जेथ हटावला न सांडी खोडी । ते ठायीं दे मोकळवाडी ।
परी निःशेष पीडी ना सोडी । ऐसा पडिपाडीं राखत ॥ १८ ॥

तो जेव्हा अडून हट्टाने आपली खोड टाकीतच नाहीं, तेव्हा त्याला तो थोडीशी मोकळीक देतो; परंतु त्याला अगदीच सोडीतही नाही व पीडीतही नाहीं; अशा युक्तिप्रयुक्तीने तो त्याला आपल्या कबजांत आणतो १८.

दमनीं देखोनि अत्यादरु । स्वामीहृदय जाणे वारु ।
आणि वारुवाचें अभ्यंतरु । कळे साचारु स्वामीसी ॥ १९ ॥

आपल्या अगदीं कह्यांत ठेवण्याची धन्याची तीव इच्छा घोडा जागतो, आणि घोड्याचं मन धनी जाणतो १९.

ऐसें उभयहृदय ऐक्ययोगें । वारू न धरितां रागबागें ।
अडणें उडणें सांडी वेगें । मग नाचों लागे मोकळा ॥ २२० ॥

असें उभयतांचे मन एक झाल्यामुळे घोडा देखील लगामावांचूनही हुकमांत वागू लागतो. अडणे, उडणें हां हां म्हणता सोडून देतो. आणि मग मोकळाच धन्याने शिकविल्याप्रमाणे नाचू लागतो २२०.

ऐसें वश्य केलिया अश्वातें । मग कर्त्याचिया मनोगतें ।
वारू नाचे काचेनि सुतें । यापरी मनातें दमावें ॥ २१ ॥

ह्याप्रमाणे घोड्याला आपल्या कह्यांत आणलें म्हणजे मग तो धन्याच्या मर्जीप्रमाणे कच्च्या सुतानेही हवा तसा नाचूं लागतो. अशाच प्रकारे मनाचेही दमन करावें २१.

मनोजयो कीजे आपण । तोचि 'परमयोग'-कारण ।
हेंचि मागिले श्लोकीं निरूपण । तुज म्यां संपूर्ण सांगितलें ॥ २२ ॥

मुख्यतः आपण मनोजय करावा, हेच 'परमयोगा' चे साधन आहे. हेंच मी तुला मागच्या श्लोकामध्ये सगळे निरूपण सांगितले आहे २२.

'नृदेहमाद्यं' या श्लोकाचे अंतीं । कर्मवैराग्यद्वारा मुक्ती ।
आतां सांगितली हे स्थिती । उत्तमगतीं अभ्यासें ॥ २३ ॥

'नृदेहमा०' या श्लोकाच्या अखेरीला कर्मवैराग्याच्या द्वारे मुक्ति मिळत असल्याचे सांगितले. आतां म्ह० या श्लोकांत उत्तम गति अभ्यासानेच प्राप्त होते, ती स्थितीही सांगितली २३.

मुख्यतः सांख्ययोगें माझी प्राप्ती । तें मी सांगेन तुजप्रती ।
मिथ्या संसाराची स्फूर्ती । ब्रह्मसंविती साचार ॥ २४ ॥

पण मुख्यत्वेकरून सांख्ययोगानेंच माझी प्राप्ति होते, हे मी तुला आता सांगणार आहे. त्याचे तात्पर्य असे की, संसाराची स्फूर्ति ही मिथ्या असून ब्रह्मसंविति हीच सत्य आहे २४.

हें ज्ञानगहन निरूपण । तुज मी सांगेन गुह्य ज्ञान ।
जें असोनि त्रिगुणीं वर्तमान । अलिप्त जाण गुणकार्या ॥ २५ ॥

हे निरूपण गहनज्ञानात्मक आहे. तरी तें गुह्यज्ञान तुला मी सांगेन. जें त्रिगुणांत विद्यमान असूनही गुणकार्याला अलिप्त असते २५.

'तुज मी सांगेन गुह्य ज्ञान' । हें ऐकोनि देवाचें वचन ।
उद्धव स्वयेंचि झाला कान । अतिसावधान श्रवणार्थीं ॥ २६ ॥

'तुला मी गुह्यज्ञान सांगेन' हे देवाचे भाषण ऐकून उद्धव स्वतः कानरूप झाला व श्रवणार्थ अत्यंत सावधान होऊन बसला २६.

देखोनि उद्धवाचा अत्यादरु । आर्तचित्तचकोरचंद्रु ।
निजज्ञानगुणसमुद्रु । काय यादवेंद्रु बोलिला ॥ २७ ॥

इतकी उद्धवाची आवड पाहून व्याकुळचित्तरूप चकोराला तृप्त करणारा केवळ चंद्र व आत्मज्ञानरूप गुणाचा केवळ समुद्र, असा जो यादवश्रेष्ठ श्रीकृष्ण तो काय म्हणाला ? २७.

सांख्येन सर्वभावानां प्रतिलोमानुलोमतः ।
भवाप्ययावनुध्यायेन्मनो यावत्प्रसीदति ॥ २२ ॥

[श्लोक २२] सांख्यशास्त्रामध्ये प्रकृतीपासून शरीरापर्यंत पदार्थांच्या उत्पत्तीचा जो क्रम सांगितला आहे आणि ज्या क्रमाने त्यांचा प्रकृतीमध्ये लय सांगितला आहे, त्यांचे मन स्थिर होईपर्यंत सतत चिंतन करावे. (२२)

जें सृष्टिपूर्वीं अलिप्त । तेंचि सृष्टिउदयीं सृष्टिआंत ।
महत्तत्त्वादि देहपर्यंत । तत्त्वीं अनुगत तेचि वस्तु ॥ २८ ॥

सृष्टीच्या पूर्वी जें अलिप्त असतें तेंच सृष्टीच्या उत्पत्तींत व सृष्टीच्या स्थितीत म्हणजे सृष्टीमध्ये महत्तत्त्वादिकांपासून तो देहापर्यंत व्यापून राहणारें जें तत्त्व तेच ब्रह्म होय २८.

आणि सृष्टीच्या स्थितिविशेषीं । गुणकार्यातें तेंचि प्रकाशी ।
शेखीं गुणकार्यातें तेंचि ग्रासी । उरे अवशेषीं ते वस्तु ॥ २९ ॥

आणि सृष्टीच्या विशेष स्थितीमध्ये गुणकार्याला तेच प्रकाशित करते, आणि शेवटीं गुणकार्याला ग्रासून टाकतें व अवशेषही तेच राहते २९.

नग न घडतां सोनेंचि साचें । नग घडवितां सोनेंपण न वचे ।
नग मोडितां सोन्याचे । घडामोडीचें भय नाहीं ॥ २३० ॥

दागिने घडविले नसतांनाही खरोखर तें सोनेच असते, आणि दागिने घडविले तरी त्याचा सोनेपणा कांहीं नाहीसा होत नाहीं; किंवा ते दागिने मोडले तरी सोनेपणाला घडण्यामोडण्याचे भय नाहीं २३०.

मेघापूर्वीं शुद्ध गगन । मेघा सबाह्य गगन जाण ।
मेघ विराल्या गगनीं गगन । अलिप्त जाण संचलें ॥ ३१ ॥

ढग यावयाच्या आधी आकाश हे शुद्धच असते, आणि ढगाच्या आंत बाहेरही आकाशच असते; ढग वितळून गेले तरी, आकाशामध्ये आकाश अलिप्तपणाने सांठलेले असतेच ३१.

तेवीं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांतीं । वस्तु संचली अलिप्तस्थितीं ।
तेहीविखींची उपपत्ती । उद्धवा तुजप्रती सांगेन ॥ ३२ ॥

त्याप्रमाणेच उत्पत्ति, स्थिति व प्रलय ह्यांच्या शेवटीं परब्रह्म हे अलिप्तपणाने सांठलेले असते. उद्धवा! त्याच्याबद्दलचा विचारही मी तुला सांगेन ३२.

कुलाल जें जें भांडें घडित । त्यासी मृत्तिका नित्य व्याप्त ।
तेवीं जें जें तत्त्व उपजत । तें तें व्यापिजेत वस्तूनें ॥ ३३ ॥

कुंभार जें जें मडकें तयार करतो, त्याला त्याला मृत्तिका ही व्यापूनच असते, त्याप्रमाणे जें जें तत्त्व उत्पन्न होते, तें तें परब्रह्माने व्यापलेलेच असते ३३.

सागरीं जे जे उपजे लहरी । तिसी जळचि सबाह्यांतरीं ।
तेवीं महत्तत्त्वादी देहवरी । सबाह्याभ्यंतरीं चिन्मात्र ॥ ३४ ॥

समुद्रामध्ये जी जी लाट उत्पन्न होते, तिच्या आंतबाहेर पाणीच असते; त्याप्रमाणे महत्तत्त्वापासून तो देहापर्यंत आंतबाहेर केवळ चित्स्वरूपच व्यापलेले असते ३४.

हो कां जो जो पदार्थ निफजे । तो आकाशें व्यापिजे सहजें ।
तेवीं जें जें तत्त्व उपजे । तें तें व्यापीजे चैतन्यें ॥ ३५ ॥

किंवा जो जो पदार्थ उत्पन्न होतो, तो अर्थातच आकाशाने व्यापलेला असतो; तद्वत् जें जें तत्त्व म्हणून उत्पन्न होते, ते ते चैतन्यस्वरूपानेच व्यापलेले असते ३५.

अनुलोमें पाहतां यापरी । वस्तूवेगळें तिळभरी ।
कांहीं न दिसे बाहेरी । निजनिर्धारीं विचारितां ॥ ३६ ॥

अशा प्रकारे अनुलोमरीतीने पाहिले म्हणजे विचाराअंती परब्रह्माहून भिन्न असें तिळभरही कांहीं दिसत नाही ३६.

पृथ्वीपासूनि प्रकृतीवरी । लयो पाहतां प्रतिलोमेंकरीं ।
जेवीं जळगारा जळाभीतरीं । तेवीं लयो चिन्मात्रीं तत्त्वांचा ॥ ३७ ॥

तसेंच प्रतिलोमरीतीने पृथ्वीपासून तो प्रकृतीपर्यंत लय पाहूं लागले, तर जळाच्या गारांचा लय जसा पाण्यातच होतो, त्याप्रमाणे सर्व तत्त्वांचा लयही त्या चित्स्वरूपांतच होतो ३७.

प्रकृत्यादि तत्त्वें प्रबळलीं । विकरोनि लया गेलीं ।
वस्तु अलिप्तपणें संचली । नाहीं माखली अणुमात्र ॥ ३८ ॥

प्रकृति आदिकरून तत्वं प्रबळ होतात, ती विकार पावून लयास जातात. परंतु परब्रह्मवस्तु अलिप्त असते तशीच असते. तिला अणुभरसुद्धा लेप म्हणून लागत नाही ३८.

एवं उत्पत्तिस्थितिप्रळयांत । वस्तु अविनाशी अलिप्त ।
नित्य शुद्ध बुद्ध मुक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥ ३९ ॥

उद्धवा ! तात्पर्य काय की, उत्पत्ति, स्थिति व प्रळय झाला तरी परब्रह्म हे अविनाशी असून अलिप्सच असते. तें नित्य-शुद्ध-बुद्धमुक्त-स्वभावाचेच असते हे लक्षात ठेव ३९.

ऐशा वस्तूच्या ठायीं भवजल्प । तो जाण पां मिथ्या आरोप ।
जेवीं दोराअंगीं सर्प । वृथा भयकंप भ्रांतासी ॥ २४० ॥

अशा परब्रह्माच्या ठिकाणी संसाराची कल्पना हा केवळ मिथ्या आरोप होय. ज्याप्रमाणे भ्रांत मनुष्याला दोराच्या अंगी सर्पाचा भास होऊन अंगाचा फुकटच थरकाप होतो २४०.

सर्प दवडोनि दोर शुद्ध । करावा ऐसा नाहीं बाध ।
एकला एक परमानंद । ऐसें गोविंद बोलिला ॥ ४१ ॥

त्या सर्पाला बाहेर घालवून दोर शुद्ध करावा असा कांहीं हा बाध नसतो. (ब्रह्मरूप रज्जूच्या ठिकाणी जगद्रूपी सर्प कधी झालाच नाही असें तात्पर्य.) त्याप्रमाणे जिकडे तिकडे एक परमानंदच भरलेला आहे, असें श्रीकृष्ण म्हणाले ४१.

ऐशिये वस्तूच्या ठायीं जाण । मन विसरे मनपण ।
येणें साधनें पैं जाण । होय ब्रह्म पूर्ण साधकु ॥ ४२ ॥

अशा वस्तूच्या ठिकाणी मनही मनपणा विसरते आणि याच साधनाने साधकही पूर्ण ब्रह्मस्वरूप होतो ४२.

हें परम अगाध साधन । ज्यासी नाटोपे गा जाण ।
त्याचें निश्चळ व्हावया मन । सुगम साधन देवो सांगे ॥ ४३ ॥

आतां हे श्रेष्ठ परंतु अत्यंत कठिण साधन ज्याला झेपणार नाही, त्याचे मन निश्चळ व्हावयाला दुसरें एक सुलभ साधन देव सांगतात ४३.

निर्विण्णस्य विरक्तस्य पुरुषस्योक्तवेदिनः ।
मनस्त्यजति दौरात्म्यं चिन्तितस्यानुचिन्तया ॥ २३ ॥

[श्लोक २३] जो मनुष्य विषयांचा उबग आल्याने संसारातून विरक्त झाला आहे आणि जो गुरूंचा उपदेश चांगल्या प्रकारे जाणून घेऊन आत्मस्वरूपाच्याच चिंतनात मग्न राहातो, त्याचे मन चंचलता सोडून देते. (२३)

जन्ममरणांचें महाआवर्त । भोगितां वैराग्यें अतिसंतप्त ।
अतएव विषयीं विरक्त । जैसें विषयुक्त परमान्न ॥ ४४ ॥

जन्ममरणाच्या भयंकर भोवऱ्यांत गिरक्या खातां खातां साधक वैराग्याने अत्यंत संतप्त होतो. आणि त्यामुळे विष घातलेल्या पक्कान्नाप्रमाणे विषयांत त्याला विरक्ति प्राप्त होते ४४.

मघमघीत अमृतफळ । त्यावरी सर्पें घातली गरळ ।
तेवीं विषयमात्रीं सकळ । देखे केवळ महाबाधा ॥ ४५ ॥

घमघमीत अमृतफळ असावे आणि त्यावर सर्पाने गरळ टाकावी, त्याप्रमाणे सर्व विषयांत त्याला अत्यंत बाधा दिसत असते ४५.

ऐसेनि विवेकें विवेकवंत । श्रद्धापूर्वक गुरुभक्त ।
गुरूनें सांगितला जो अर्थ । तो हृदयांत विसरेना ॥ ४६ ॥

अशा विवेकानें तो विवेकशील झालेला असतो; तसाच श्रद्धायुक्त गुरुभक्त, गुरूने सांगितलेला अर्थ हृदयांतून विसरतच नाही ४६.

गुरूनें बोधिला जो अर्थ । तो सदा हृदयीं असे ध्यात ।
चित्तीं चिंतिलाचि जो अर्थ । तोचि असे चिंतित पुनः पुनः ॥ ४७ ॥

गुरुनें जो उपदेश सांगितला, तो निरंतर हृदयामध्ये ध्यात असतो; आणि चित्तामध्ये ज्या अर्थाचा विचार केलेला असतो त्याच अर्थाचे पुनः पुन्हा तो मनन करतो ४७.

करितां प्रत्यग्‌वृत्तीं चिंतन । संकल्प विकल्प सांडी मन ।
त्यजोनियां देहाभिमान । ब्रह्मसंपन्न स्वयें होय ॥ ४८ ॥

प्रत्यगात्म्याचे अखंड चिंतन करीत राहिले म्हणजे मन संकल्प विकल्प सोडून देते. मग तो देहाभिमान सोडून स्वतः ब्रह्मसंपन्न होतो ४८.

झालिया ब्रह्मसंपन्न । स्वरूपीं लीन होय मन ।
हाही एक उपावो जाण । न ठाके तरी आन अवधारीं ॥ ४९ ॥

असा ब्रह्मसंपन्न झाला म्हणजे मन स्वरूपांत लीन होते. हाही एक उपाय आहे हे लक्षात ठेव. पण हाही झेपत नसेल तर दुसरा एक निराळा ऐकून ठेव ४९.

यमादिभिर्योगपथैरान्वीक्षिक्या च विद्यया ।
ममार्चोपासनाभिर्वा नान्यैर्योग्यं स्मरेन्मनः ॥ २४ ॥

[श्लोक २४ ] यम, इत्यादी योगमार्गांनी, आत्मविद्येने किंवा माझ्या भक्तीने मन चिंतनास योग्य अशा परमात्म्याचे चिंतन करू लागते याखेरीज दुसरा कोणताही उपाय नाही. (२४)

त्यजोनियां सकळ भोग । यमनियमेंसीं योगमार्ग ।
आसनस्थ होऊनि चांग । दे मुद्रा साङ्ग 'आधारीं' ॥ २५० ॥

सारे विषयभोग टाकून देऊन यमनियमांसह योगमार्गाचा आश्रय करावा. चांगल्या रीतीने आसनावर बसून (गुदस्थानाकडील) 'मूलाधार' चक्रावर लक्ष ठेवून मुद्रा साधावी २५०.

तेव्हां अपान ऊर्ध्वमुखें वाढे । जों वरता 'स्वाधिष्ठाना' चढे ।
प्राण प्राणायामें अडे । तो मागुता मुरडे नाभिस्थाना ॥ ५१ ॥

त्या वेळी अपानवायुं ऊर्ध्वमुखाने (लिंगस्थानाकडील) 'स्वाधिष्ठान' चक्राला पोचेपर्यंत वाढत जातो. आणि प्राणवायु प्राणायामाने अडला म्हणजे पुन्हा नाभिस्थानाकडे मुरडतो ५१.

सम होतां प्राणापान । पिंडब्रह्मांडाचें शोधन ।
स्वयें वायु करी गा आपण । मलक्षालन शरीरीं ॥ ५२ ॥

तेव्हा प्राण आणि अपान हे दोन्ही सम झाले म्हणजे स्वतः वायु शरीरांतील मलक्षालन करून पिंडब्रह्मांडाचे शोधन म्ह• शुद्धि करितो ५२.

कफ पित्त दोन्ही खाये । नाडींतें शोधीत जाये ।
जुने संचित मल पाहें । तेही लवलाहें निर्दळी ॥ ५३ ॥

कफ आणि पित्त दोन्ही खाऊन टाकून शरीरांतील नाड्या शुद्ध करूं लागतो. जुने सांचलेले मळ असतात तेही तो तत्काल नाहीसे करून टाकतो ५३.

नवल वायूचें प्रबळ बळ । पिंडब्रह्मांडींचे सकळ मळ ।
धोऊनि करी गा निर्मळ । पवित्रता केवळ महायोगें ॥ ५४ ॥

वायूचें सामर्थ्य फार मोठे व विलक्षण आहे. तो पिंडांतील व ब्रह्मांडांतील सारे मळ धुऊन टाकून निर्मळ करून सोडतो. इतकी पवित्रता केवळ ह्या 'महायोगाने' होते ५४.

तेथें प्रगटे रोगाची परवडी । महाविघ्नांची पडे उडी ।
धांवती विकल्पाच्या कोडी । सिद्धींची रोकडी नागवण पावे ॥ ५५ ॥

पण त्या वेळी अनेक रोग प्रकट होतात. मोठमोठ्या विघ्नांची उडी येऊन पडते. नाना विकल्प मनांत उद्भवतात आणि सिद्धींची नागवण तर रोकडी येऊन पडते ५५.

इतुकीं अंगीं आदळतां जाण । साधक न सांडी जैं आंगवण ।
तैं सम होती प्राणापान । सत्य जाण उद्धवा ॥ ५६ ॥

उद्धवा! इतकी विघ्नं अंगावर येऊन आदळली तरी साधक जर धैर्य सोडणार नाही, तरच खरोखर प्राणापान सम होतील, हे तूं सत्य समज ५६.

प्राणापानांच्या मिळणीं । शक्ति चेतवे कुंडलिनी ।
ते प्राणापानांतें घेउनि । सुषुम्नास्थानीं प्रवेशे ॥ ५७ ॥

प्राणापानांची मिळणी झाली म्हणजे 'कुंडलिनी' शक्ति जागृत होते. आणि ती त्या प्राणापानांना घेऊन सुषुम्ना नाडीमध्ये शिरते ५७ .

ते आद्यशक्ति अचाट । चढे पश्चिमेचा महाघाट ।
तेथें षड्चक्रांचा कडकडाट । पूर्वींच सपाट पवनें केला ॥ ५८ ॥

ती अचाट असलेली आदिशक्ति पश्चिमेचा मोठा घाट (पाठीच्या कण्यांतून) चढू लागते. तेथील षट्चक्रांचा कडकडाट मोडून वायु अगोदरच तिचा मार्ग सपाट करून ठेवतो ५८.

कुंडलिनी चालतां वाटा । चुकल्या आधिव्याधींच्या लाटा ।
बुजाल्या विकल्पांच्या वाटा । महाविघ्नांच्या झटा बाधूं न शकती ॥ ५९ ॥

त्या मार्गानें कुंडलिनी जाऊ लागली म्हणजे आधिव्याधींच्या लाटा बंद पडतात. विकल्पाच्या वाटा मोडून जातात आणि मोठमोठ्या विघ्नांच्या झडीही बाधत नाहीत ५९.

साधितां उल्हाटशक्तिचे उलट । उघडे ब्रह्मरंध्रींचें कपाट ।
तंव लोटले सहस्रदळाचे पाट । अतिचोखट चंद्रामृत ॥ २६० ॥

उल्हाटशक्ति ओलांडून गेलें की, ब्रह्मरंध्राचे कवाड उघडते. आणि सहस्रदल कमलांतून अत्यंत शुद्ध व मधुर चंद्रामृताचे झरे वाहू लागतात २६०.

तें प्राशूनि कुंडलिनी बाळा । संतोषें सांडी गरळा ।
ते शरीरीं वोतली कळा । तेणें पालटला देहभाव ॥ ६१ ॥

तें अमृत सकुमारी कुंडलिनी प्राशन करून संतोषानें गरळा (गुळणा) टाकते. त्यामुळे शरीरावर कांति चई लागते; आणि तेणेंकरून देहभावच पालटून जातो ६१.

शरीराकारें वोतिली कळा । तेणें देहो दिसे अतिसोज्ज्वळा ।
ना तो ब्रह्मरसाचा पुतळा । कीं उमलला कळा शांतिसुखाचा ॥ ६२ ॥

शरीराकाराने ती कळा ओतली गेल्यामुळे त्याचे शरीर अत्यंत सोज्ज्वळ दिसू लागते; इतकें कीं, तो जणूं काय ब्रह्मरसाचा पुतळाच आहे, किंवा शांतिसुखाचा कळाच उमलला आहे असे वाटते ६२.

जीवाचें जीवन मुसावलें । कीं ब्रह्मविद्येसी फळ आलें ।
ना ते चैतन्या कोंब निघाले । तैसे शोभले अवयव ॥ ६३ ॥

त्याचे अवयव तर काय ? जीवाचे जीवन मुसावलें जावें, किंवा ब्रह्मविद्येला फळ यावें किंवा चैतन्यालाच कोंब फुटावे, त्याप्रमाणे शोभू लागतात ६३.

त्या देहाचेनि लाघवें । जगाच्या डोळां सामावे ।
जीवामाजीं वावरों पावे । निजस्वभावें सबाह्य ॥ ६४ ॥

त्या देहाच्या सूक्ष्मत्वामुळे तो जगाच्या डोळ्यांतही शिरतो. आणि जीवामध्ये संचार करून आपल्या स्वभावाप्रमाणे तो वावरू शकतो ६४.

तो पवनाची करोनि पायरी । सुखें चाले गगनावरी ।
या नांव परम 'खेचरी' । सिद्धेश्वरीं बोलिजे ॥ ६५ ॥

तो वायूची पायरी करून खुशाल आकाशांतून चालतो. यालाच श्रेष्ठ 'खेचरी' मुद्रा असें सिद्ध पुरुष म्हणतात ६५.

त्याचिया अंगींचिया दीप्ती । खद्योतप्राय गभस्ती ।
त्याचें चरणामृत वांछिती । अमरपति इंद्रचंद्र ॥ ६६ ॥

त्याच्या अंगच्या तेजापुढे सूर्यसुद्धा काजव्याप्रमाणे दिसू लागतो; अमरपति इंद्रचंद्रादि देवसुद्धा त्याच्या चरणामृताची इच्छा करतात ६६.

क्रमूनी औटपीठ गोल्हाट । भ्रमरगुंफादि शेवट ।
भेदूनि सोहंहंसाचें पीठ । परमात्मा प्रकट होऊनि ठाके ॥ ६७ ॥

तो औटपीठ,गोल्हाट ओलांडून, भ्रमरगुंफा इत्यादिकांच्या शेवटास जाऊन, सोहंहंसाचे पीठ भेदून प्रगट परमात्माच होऊन बसतो ६७

हा योगाभ्यासें योग गहन । अवचटें कोणा साधे जाण ।
हा मार्ग गा अतिकठिण । स्वयें श्रीकृष्ण बोलिला ॥ ६८ ॥

अशा ह्या अभ्यासामुळे हा योग फारच कठिण आहे. हा क्वचित् एखाद्याला साधतो. हा मार्ग अत्यंत कठिण असल्याचे स्वतः श्रीकृष्णांनीच सांगितले ६८.

हेंचि मानतें श्रीकृष्णनाथा । तरी आन साधन न सांगता ।
हा मूळश्लोकार्थ पाहातां । कळेल तत्त्वतां साधूंसी ॥ ६९ ॥

हाच मार्ग जर श्रीकृष्णाला मान्य असता, तर त्याने दुसरे साधन सांगितलेच नसते. मूळश्लोकार्थं पाहिला तर हे सज्जनांना समजून येईल ६९.

हा ऐकतां अतिगोड वाटे । परी करितां काळीज फाटे ।
तरी न साधेचि महाहटें । येथ ठकले लाठे सुरनर ॥ २७० ॥

हा ऐकतांना अत्यंत गोड वाटतो; पण करतांना काळीज फाटते. मोठ्या हट्टाने साधू म्हटले तर साधत नाही. मोठमोठे देव व ऋषिही ह्यांत फसले आहेत २७०.

असो हें अत्यंत कठिण । तुज मी सांगेन गा आन ।
'आन्वीक्षिकी' विद्या जाण । त्वंपदशोधनविवेकु ॥ ७१ ॥

हें कठिण साधन असूं द्या एका बाजूस. तुला मी आता दुसरेंच सांगतो. ते म्हणजे 'आन्वीक्षिकी' विद्या होय. हीत 'त्वंपद-शोधनाचा ' विवेक आहे ७१.

तत्पदाहूनि वेगळा । पांचभौतिक तत्त्वांचा गोळा ।
चुकोनि व्यापका सकळा । कोठें निपजला एकदेशी ॥ ७२ ॥

पंचभूतात्मक तत्वांचा गोळा तत्पदाहून भिन्न आहे. तो सर्वव्यापकाला चुकवून कोठें एकदेशी निपजलेला आहे ७२.

अनादि मायाप्रवाहयोगें । तन्मात्राविषयसंगें ।
मनाचेनि संकल्पपांगें । वेगळें सवेगें मानलें ॥ ७३ ॥

अनादि मायेच्या प्रवाहामुळे तन्मात्रारूप विषयाच्या संगतीने मनाच्या संकल्पावांचून त्याने आपणास भिन्न मानलें आहे ७३.

मनें मानिला जो भेदु । त्यासी करावा अभेदबोधु ।
येचि अर्थीं स्वयें गोविंदु । विवेक विशदु दाखवी ॥ ७४ ॥

भेद मनानेच मानला आहे, करितां त्यालाच अभेदाचा उपदेश करावा. याच अर्थाचा विवेक स्वतः श्रीकृष्ण विशद करून दाखवितात ७४.

पांचभौतिक शरीर खरें । तेथ पृथ्वी प्रत्यक्ष जळीं विरे ।
पृथ्वीचा गंध जळीं भरे । तैं पृथ्वी सरे निःशेष ॥ ७५ ॥

शरीर हे पंचभूतात्मकच आहे हे खरे; पण त्यांतील 'पृथ्वी' ही प्रत्यक्ष पाण्यामध्ये विरून जाते; पृथ्वीचा गुण 'गंध' हा जळांत भरून पृथ्वी मुळीच नाहीशी होऊन जाते ७५.

त्या जळाचा जळरसु । शोधुनि जैं घे हुताशु ।
तैं जळाचा होयर्‍हासु । विरे निजनिःशेषु तेजतत्त्वीं ॥ ७६ ॥

जळांतील 'जलरस' जेव्हां 'अग्नि' शोषून घेतो, तेव्हां जळाचाही ऱ्हास होतो. ते जळ तेजतत्त्वांत निःशेष आटून जातें ७६.

त्या तेजाचें कारणरूप । गिळी वायूचा पूर्ण प्रताप ।
तेव्हां तेजाचें मावळे स्वरूप । वायूची झडप लागतां ॥ ७७ ॥

पण 'वायूचा' प्रताप तें 'तेज' व त्याचे कारण 'रूप' ही दोन्ही ग्रासून टाकतो. वायूची झडप लागतांच तेजाचे स्वरूपही मावळून जातें ७७.

त्या वायूचा स्पर्शगुण । नेतां गगनें हिरून ।
तेव्हां वायूचें नुरे भान । राहे मुसावोन गगनचि ॥ ७८ ॥

त्या वायूचा स्पर्श' गुण आकाशाने हिरून घेतला म्हणजे वायूचेही भान राहात नाही. 'वायु' आकाशांत लीन होऊन आकाशच फक्त शिल्लक राहाते ७८.

केवळ गगना नुरे उरी । तें गुणकार्येंसीं रिघे अहंकारीं ।
अहंकारु रिघे मायेमाझारीं । माया परमेश्वरीं मिथ्या होय ॥ ७९ ॥

एकट्या आकाशाला काही रूपच राहात नाही. तें गुणकार्यानिशी अहंकारांत शिरते. आकार मायेंत शिरतो, आणि माया परमेश्वरांत लीन झाली म्हणजे मिथ्या होते ७९.

रात्रि आपुलिया प्रौढीं । आंधारातें वाढवी वाढी ।
तेथ नक्षत्रें खद्योत कोडी । मिरवती गाढीं निजतेजें ॥ २८० ॥

रात्र ही आपल्याच प्रौढीने अंधारच अंधार पसरून देते. तेव्हा कोट्यवधि नक्षत्रे व काजवे आपआपली तेजें मोठ्या डौलानें मिरवितात २८०.

ते रात्रि येतां सूर्यापुढें । स्वकार्येंसीं सगळी उडे ।
पाहों जातां मागेंपुढें । कोणीकडे असेना ॥ ८१ ॥

पण ती रात्र सूर्यापुढे आली की आपल्या कार्यासकट पार नाहीशी होऊन जाते. मागेपुढे पाहूं लागळे तर कोठेच दृष्टीस पडत नाही ८१.

तेवीं परमेश्वरीं माया । कार्यकारणेंसीं गेली वायां ।
मिथ्यात्वेंचि न ये आया । नुरेचि दिसावया मागमोसु ॥ ८२ ॥

त्याप्रमाणेच परमेश्वराच्या ठिकाणी माया ही कार्यकारणासहवर्तमान लोपून जाते. ती मिथ्याच असल्यामुळे तिला दिसावयाला काही स्वरूपच राहात नाही. त्यामुळे तिचा मागमूसही उरत नाहीं ८२.

मायाप्रतिबिंबित चैतन्या । आणी 'जीव' या अभिधाना ।
ते माया गेलिया जाणा । होय जीवपणार्‍हासु ॥ ८३ ॥

मायाप्रतिबिंबित चैतन्याला 'जीव' हें नांव प्राप्त होते. ती मायाच नाहीशी झाली की जीवपणाही नाहीसा होतो ८३.

बुडालें जीवशिवांचें भान । उडालें मनाचें मनपण ।
कोंदलें चैतन्यघन । परम समाधान साधकां ॥ ८४ ॥

जीवशिवाचे भान राहात नाही. मनाचे मनपणच उडून जाते आणि सारें चैतन्यच भरून राहातें व साधकांना अत्यंत समाधान वाटते ८४.

करितां त्वंपदाचें शोधन । होय तत्पदीं समाधान ।
हे 'आन्वीक्षिकी विद्या' जाण । विवेकसंपन्न पावती ॥ ८५ ॥

अशा रीतीने त्वंपदाचे शोधन केलें म्हणजे तत्पदांत समाधान होते. हिचें नांव 'आन्वीक्षिकी विद्या' असें तूं जाण. ही विवेकशील लोकांनाच साध्य होते ८५.

न करितां योगसाधन । न लगे त्वंपदाचें शोधन ।
याहोनि सुलभ साधन । तुज मी आन सांगेन ॥ ८६ ॥

आतां योगसाधनही नको व त्वंपदाचे शोधनही नको. ह्याच्याहीपेक्षा सुलभ असें दुसरेंच साधन तुला मी सांगतों ८६.

जेथ कष्ट करितां तरी थोडे । परी योगाचे सकळ फळ जोडे ।
त्वंपदशोधन त्यापुढें । होय बापुडें लाजोनि ॥ ८७ ॥

ज्यांत कष्ट पाहूं गेले तर फार थोडे, पण त्यांत योगाचे सारे फळ जोडते. त्वंपदशोधन त्याच्यापुढे लाजून बापुडवाणे होऊन बसते ८७.

ते माझी गा निजभक्ति । माझ्या रामकृष्णादि ज्या मूर्तीं ।
पूजितां त्या अतिप्रीतीं । मी श्रीपती संतोषे ॥ ८८ ॥

ते कोणते? तर माझी भक्ति. माझ्या रामकृष्णादि ज्या मूर्ति आहेत त्या अत्यंत प्रीतीनें पूजिल्या असतां मी श्रीपती अत्यंत संतोष पावतों ८८.

तेथें माझें श्रवण माझें कीर्तन । माझें नाम माझें स्मरण ।
माझें ध्यान माझें भजन । माझें चिंतन सर्वदा ॥ ८९ ॥

तेथे माझे गुणानुवाद श्रवण करावेत, माझे कीर्तन करावें, माझे नामस्मरण करावें, माझेच ध्यान, माझेच भजन, असें सदासर्वदा माझेच चिंतन करीत असावें ८९.

हृदयीं माझें सदा ध्यान । मुखीं माझें नाम माझें स्तवन ।
श्रवणीं माझी कथा माझें कीर्तन । करीं माझें पूजन सर्वदा ॥ २९० ॥

अंत:करणांत सदासर्वकाळ माझेच ध्यान; तोंडाने माझंच नाम व माझेंच स्तवन; कानांत माझीच कथा व माझेच कीर्तन; आणि हातानें सदासर्वदा माझेंच पूजन करावयाचे २९०.

चरणीं प्रदक्षिणा यात्रागमन । अष्टांगीं सर्वदा माझें नमन ।
ऐसें अनन्य माझें भजन । विनटलेंपण मद्‍भक्तिं ॥ ९१ ॥

पायांनी प्रदक्षिणा घालावयाच्या किंवा यात्रेला जावयाचें. अष्टांगांनी सर्वकाल मलाच नमन करावयाचे. अशा रीतीने अनन्यभावानें माझें भजन करून, माझ्याच भक्तीमध्ये गढून जावयाचें ९१.

ऐसे विनटले जे माझे भजनीं । त्यांसी मी विकलों चक्रपाणी ।
त्यांवेगळे पढियंतें कोणी । आन त्रिभुवनीं मज नाहीं ॥ ९२ ॥

असे माझ्या भक्तीमध्ये जे निमग्न होतात, त्यांना मी चक्रपाणि विकला जातो. त्याच्याहून दुसरे कोणी आवडते असे मला त्रिभुवनातही नाही ९२.

यापरी करितां माझें भजन । न लगे योगादिकांचें स्मरण ।
मी भक्तिवेगळा श्रीकृष्ण । नातुडें जाण उद्धवा ॥ ९३ ॥

अशा रीतीने माझें भजन केलें तर, योगादिकांची आठवणसुद्धा करावयाला नको. उद्धवा! मी श्रीकृष्ण भक्तीशिवाय दुसऱ्या कशानेच सांपडावायाचा नाहीं ९३.

अवचटें दैवगतीं येथ । योगियासी जैं घडे दुरित ।
तैं त्यासी न लगे कर्मप्रायश्चित्त । तेंचि सांगत श्रीकृष्ण ॥ ९४ ॥

असो. दैवगतीनें कदाचित् योग्यांच्या हातून जर पातक घडेल, तर त्याला कर्मप्रायश्चित्त घ्यावयाला नको. तेच श्रीकृष्ण सांगतात ९४.

यदि कुर्यात् प्रमादेन योगी कर्म विगर्हितम् ।
योगेनैव दहेदंहो नान्यत्तत्र कदाचन ॥ २५ ॥

[श्लोक २५] जर एखादेवेळेस योग्याकडून एखादा प्रमाद घडलाच, तर त्याने ते पाप योगसाधनेनेच जाळून टाकावे यासाठी त्याला दुसर्‍या प्रायश्चित्ताची आवश्यकता नाही. (२५)

भक्तासी निंद्य कर्म न घडे । त्यासी मी राखता मागें पुढें ।
हें आलें गा योग्याकडे । तेथही घडे प्रमादें ॥ ९५ ॥

भक्ताच्या हातून निंद्य कर्म घडत नाही. कारण, त्याचे मागेंपुढें रक्षण करणारा मी असतो. तेव्हां तें (निंद्यकर्म ) योगाकडे येते. योगांत मात्र चुकून एखाद्या वेळी तसे घडते ९५.

प्रमादें घडलें जें पाप । त्याचा तीव्र अनुताप ।
जेवीं दावाग्नीं पोळल्या सर्प । तैसा सकंप पापासी ॥ ९६ ॥

असें चुकून जें पातक घडते, त्याचा त्याला अतिशय पश्चात्ताप होतो. ज्याप्रमाणे वणव्यामध्ये सर्प पोळावा, त्याप्रमाणे तो पातकाला भीत असतो ९६.

गोमाशी लागतां सिंहासी । तो जेवीं झाडी सर्वांगासी ।
तेवीं योगी देखोनि पापासी । जो अहर्निशीं अनुतापी ॥ ९७ ॥

सिंहावर गोमाशी बसली असता तो जसें सारें अंग झाडतो, त्याप्रमाणे योगीही पातकाला पाहून रात्रंदिवस अनुताप करीत राहतो ९७.

तेणें होऊनि सावचित्त । योगबळें निजयोगयुक्त ।
पाप निर्दाळावें समस्त । हेंचि प्रायश्चित्त योगियासी ॥ ९८ ॥

अशा वेळी त्याने सावध मन करून योगयुक्त होऊन योगबळानेंच साऱ्या पातकांचे क्षालन करावे. हेंच योग्याला प्रायश्चित्त होय ९८.

हे सांडोनियां योगस्थिती । जैं लावूं धांवे शेणमाती ।
तैं नागवला गा निश्चितीं । नव्हेचि निष्कृती पापाची ॥ ९९ ॥

ही योगस्थिति सोडून तो जर अंगाला शेणमाती लावावयाला धावू लागेल, तर तो खरोखर नागवला म्हणून समजावें. त्याने पातकाची निष्कृति होणार नाही ९९.

हृदयीं नाहीं अनुतापवृत्ती । वरिवरी गा शास्त्रोक्तीं ।
लावूं जातां शेणमाती । नव्हे निवृत्ती पापाची ॥ ३०० ॥

हृदयांत जर अनुताप झालेला नसेल, आणि वर वर मात्र शास्त्रांत -सांगितल्याप्रमाणे शेणमाती लावावयाला जाईल, तर पातकांची निवृत्ति होणार नाही ३००.

माझें क्षणार्ध अनुसंधान । कोटि कल्मषां करी दहन ।
तेथ इतरांचा केवा कोण । हें स्वयें श्रीकृष्ण बोलिला ॥ १ ॥

लक्ष लावून माझें एक अर्ध क्षण ध्यान केले, तर कोट्यवधि पातकांचे भस्म होऊन जाते. तेथे इतरांची काय कथा ? असें स्वतः श्रीकृष्ण म्हणाले १.

ज्याचे अधिकारीं माझें ध्यान । सांडोनियां जाण ।
प्रायश्चित्त सांगतां आन । लागे दूषण सांगत्यासी ॥ २ ॥

ज्याचा अधिकार माझे ध्यान करण्यासारखा आहे, त्याला ते सोडून दुसरे काही प्रायश्चित्त सांगितल्यास, त्या सांगणारालाच दूषण लागेल २.

यालागीं मुख्यत्वें जाण । येथ अधिकारचि प्रमाण ।
येचिविखींचें निरूपण । श्रीनारायण सांगत ॥ ३ ॥

म्हणून ह्या ठिकाणी मुख्यत्वेकरून अधिकार हाच प्रमाणभूत होय. ह्याचविषयींचे निरूपण स्वतः श्रीकृष्ण सांगतात ३.

स्वे स्वेऽधिकारे या निष्ठा स गुणः परिकीर्तितः ।
कर्मणां जात्यशुद्धानामनेन नियमः कृतः ।
गुणदोषविधानेन सङ्गानां त्याजनेच्छया ॥ २६ ॥

[श्लोक २६] स्वधर्माचे निष्ठेने आचरण करणे, हाच गुण आहे स्वभावतःच अशुद्ध असणार्‍या कर्मांच्या आसक्तीचा त्याग करण्यासाठीच त्यांच्यातील गुणदोष दाखवून त्यांचे नियमन केले आहे. (२६)

न प्रेरितां शास्त्रें श्रुतीं । विषयीं स्वाभाविक प्रवृत्ती ।
तिची करावया निवृत्ती । माझि वेदोक्ती प्रवर्तली ॥ ४ ॥

वेदांनी किंवा शास्त्रांनी प्रेरणा केल्याशिवायच मनुष्यांची स्वाभाविकपणेच विषयांत प्रवृत्ति असते. तिची निवृत्ति करण्यासाठीच माझी वेदोक्ति प्रगट झाली आहे ४.

एकाएकीं विषयत्यजन । करावया अशक्त जन ।
त्यासी वेद दावी दोषगुण । त्यागावया जाण विषयांसी ॥ ५ ॥

विषय एकदम टाकून देण्याला लोक असमर्थ असतात, त्यांना विषय सोडण्यासाठीच वेद त्यांच्यांतील गुणदोष दाखवून देतो ५.

हे माता हे सहोदर । येथ करूं नये व्यभिचार ।
हे वेद न बोलता अधिकार । तैं यथेष्टाचार विषयांचा ॥ ६ ॥

ही आई, ही बहीण, ह्यांच्याशी व्यभिचार करूं नये. हे अधिकार वेदाने जर सांगून दिले नसते, तर विषयाच्या संबंधांत हवा तसा व्यवहार झाला असता ६.

जेथवरी स्त्रीपुरुषव्यक्ती । तेथवरी कामासक्ती ।
मी नेमितों ना वेदोक्ती । तैं व्यभिचारप्राप्ती अनिवार ॥ ७ ॥

कारण समाजांत जोपर्यंत स्त्री-पुरुष व्यक्ति आहेत, तोपर्यंत कामसंचार हा असणारच ; ह्यासाठी मी जर वेदोक्तीनें नेम करून न देतों तर अतोनात व्यभिचार माजला असता ७.

सकळ स्त्रिया सांडून । त्यजूनियां इतर वर्ण ।
सवर्ण स्त्री वरावी आपण । अष्टवर्षा जाण नेमस्त ॥ ८ ॥

ह्याकरितां साऱ्या स्त्रिया सोडून इतर वर्णाच्या वर्ज्य करून आठ वर्षांची व आपल्याच जातीची स्त्री असेल, तीच विवाहास योग्य समजावी ८.

तिचें वेदोक्त पाणिग्रहण । तेथ साक्षी अग्नि आणि ब्राह्मण ।
इतर स्त्रीयांची वाहूनि आण । स्वदारागमन विध्युक्त ॥ ९ ॥

तेथें अग्नि व ब्राह्मण साक्षी ठेवून तिचे वेदोक्त रीतीने पाणिग्रहण करावे आणि मग इतर स्त्रियांविषयीं शपथ वाहून यथाविधीने स्वपत्नीशींच रममाण व्हावे ९.

यापरी म्यां सकळ लोक । स्त्रीकामें अतिकामुक ।
स्वदारागमनें देख । केले एकमुख वेदोक्तीं ॥ ३१० ॥

ह्याप्रमाणे सारे लोक स्त्रीभोगाविषयीं अत्यंत आसक्त असलेले पाहून वेदोक्तीने स्वदारागमन हेच सर्वांना योग्य असें ठरवून एकनिष्ठ करून ठेवले ३१०.

याचिपरी म्यां अन्नसंपर्क । वेदवादें नेमिले लोक ।
येरवीं वर्णसंकर देख । होता आवश्यक वेदेंवीण ॥ ११ ॥

ह्याचप्रमाणे मी अन्नसंपर्क कसा करावा, कोणाशी करावा, ह्याचाही वेदमुखाने लोकांना नियम लावून दिला. नाही तर वेदाशिवाय सारा वर्णसंकरच माजून राहिला असता ११.

तो चुकवावया वर्णसंकर । वर्णाश्रमांचा प्रकार ।
वेद बोलिला साचार । विषयसंचार त्यागावया ॥ १२ ॥

तो वर्णसंकर चुकविण्यासाठी व विषयप्रवृत्ति टाळण्यासाठीच खरोखर वर्णाश्रमाचा प्रकार वेदाने सांगितला १२.

विषयांची जे प्रवृत्ती । तेचि 'अविद्या' बाधा निश्चितीं ।
जे विषयांची अतिनिवृत्ती । ती नांव 'मुक्ति' उद्धवा ॥ १३ ॥

उद्धवा ! विषयांची जी प्रवृत्ति तीच खरोखर 'अविद्याबाधा' आणि विषयांची अत्यंत निवृत्ति तीच 'मुक्ति' होय १३.

करावया विषयनिवृत्ती । वेदें द्योतिली कर्मप्रवृत्ती ।
वर्णाश्रमाचारस्थिती । विषयासक्तिच्छेदक ॥ १४ ॥

वेदानें विषयांची निवृत्ति करण्याकरितांच कर्मप्रवृत्ति दाखवून दिली. वर्णाश्रमाच्या आचाराची स्थितिही विषयासक्ति नाहींशी करणारीच आहे १४.

नित्य नैमित्तिक कर्मतंत्र । नाना गुणदोषप्रकार ।
वेदें द्योतिले स्वाधिकार । विरक्त नर व्हावया ॥ १५ ॥

नित्य नैमित्तिक इत्यादि कर्मतंत्र व गुणदोषांचे नाना प्रकार हे अधिकारपरत्वं वेदाने जे वर्णन केले आहेत, ते मनुष्याला विरक्ति प्राप्त व्हावी म्हणून केले आहेत १५.

स्वकर्में होय चित्तशुद्धी । तेणें वैराग्य उपजे त्रिशुद्धी ।
वैराग्य विषयावस्था छेदि । गुणकार्याउपाधी रजतम हे ॥ १६ ॥

स्वकर्मानें चित्तशुद्धि होते व त्यामुळे खरेखुरे वैराग्य प्राप्त होते आणि ते विषयेच्छेचा नाश करून गुणकार्याची उपाधि जे रज-तम त्यांनाही आळा घालतें १६.

तेव्हां उरे शुद्ध-सत्त्वगुण । तेथें प्रकटे गुरुभजन ।
गुरुभजनास्तव जाण । ज्ञान विज्ञान घर रिघे ॥ १७ ॥

तेव्हां शुद्ध सत्त्वगुणच शिल्लक राहतो आणि त्यामुळे गुरुभजनाचा छंद लागून ज्ञान-विज्ञान घरांत शिरतें १७.

पूर्ण करितां भगवद्‍भक्ति । तै गुरुभजनीं अधिकारप्राप्ती ।
सद्‍गुरुमहिमा सांगों किति । मी आज्ञावर्ती गुरुचा ॥ १८ ॥

पूर्ण भगवद्भक्ति करावी, तेव्हांच गुरुभजनाचा अधिकार प्राप्त होतो. सद्गुरूचा महिमा किती सांगावा ? मी गुरूचा आज्ञाधारक आहे १८.

गुरु ज्यावरी अनुग्रहो करी । त्यासी मी भगवंत उद्धरीं ।
आदरें वाऊनियां शिरीं । निज‍ऐश्वर्यावरी बैसवीं ॥ १९ ॥

गुरु ज्याच्यावर अनुग्रह करतो, त्याचा मी भगवंत उद्धार करतो. त्याला मोठ्या आवडीनें मस्तकावर घेऊन आपल्या ऐश्वर्यावर बसवितों १९.

गुरु परमात्मा परेशु । ऐसा जयाचा विश्वासु ।
त्याचा अंकिला मी हृषीकेशु । जो जगदीशु जगाचा ॥ ३२० ॥

गुरु हाच परमात्मा व परमेश्वर आहे असा ज्याचा विश्वास असतो, त्याचा, जगाचा जगदीश जो मी श्रीकृष्ण, तो अंकित होऊन राहतों ३२०.

जेथ मी अंकित झालों आपण । तेथ समाधीसीं ज्ञानविज्ञान ।
वोळंगे गुरुभक्ताचें अंगण । तेथ केवा कोण सिद्धींचा ॥ २१ ॥

मीच जेव्हां स्वतः अंकित होतो, तेव्हां समाधीसहवर्तमान ज्ञान विज्ञान हीही गुरुभक्तांच्या घरांत येतात. त्यापुढे सिद्धींचा पाड काय ? २१.

त्या गुरुचें करूनि हेळण । जो करी माझें भजन ।
तेणें विखेंसीं मिष्टान्न । मज भोजन घातलें ॥ २२ ॥

त्या गुरूची हेलना करून जो माझें भजन करील, त्याने विष घातलेल्या पक्वान्नाचे मला भोजन घातले म्हणून समजावें २२.

तोंडीं घास डोईं टोला । ऐसा भजनार्थ तो झाला ।
तो जाण सर्वस्वें नागवला । वैरी आपला आपणचि ॥ २३ ॥

तोडांत घास आणि कपाळावर टोला, अशांतलाच तो भजनाचा प्रकार होय. तो सर्वस्वी बुडून आपला आपणच वैरी होतो म्हणून समजावें २३.

येथवरी गुरूचें महिमान । माझेनि वेदें द्योतिलें जाण ।
करूनि विषयनिर्दळण । स्वाधिकारें जन तरावया ॥ २४ ॥

विषयांचा त्याग करून आपल्या अधिकारबळानेच लोकांनी तरून जावे म्हणून गुरूचे इतके माहात्म्य माझ्या वेदाने सांगितले आहे हे लक्षात ठेव २४.

यालागीं ज्यासी जो अधिकार । तो तेणें नुल्लंघावा अणुमात्र ।
हा वेदें केला निजनिर्धार । स्वकर्में नर तरावया ॥ २५ ॥

याकरितां ज्याचा जो अधिकार असेल, तो त्याने अणुरेणूइतकाही उलंघन करूं नये. लोकांनी स्वकर्मेच करावीत म्हणून वेदानेही हाच निश्चय सांगितला आहे २५.

तरी म्हणशी कर्मचि पावन । हेंही सर्वथा न घडे जाण ।
स्वाधिकारेंवीण कर्माचरण । तें अतिदारुण बाधक ॥ २६ ॥

तर मग कर्म हेंच पावन करणारे आहे असें तूं म्हणशील, तर तसेंही कधीच घडत नाही, हे लक्षात ठेव. आपल्या अधिकाराशिवाय कर्माचरण करणे हे अत्यंत घातक आहे २६.

संन्यास करी गृहस्थधर्म । तें त्यासी वोडवलें अकर्म ।
गृहस्थ करी करपात्रकर्म । तोचि अधर्म तयासी ॥ २७ ॥

संन्याशानें गृहस्थधर्माचे आचरण केले, तर तेंच त्याला पापाला कारण होते. गृहस्थाने करतल भिक्षा मागितली, तर तोच त्याचा अधर्म होतो २७.

हितासी वोखद घेतां जाण । त्याचें चुकलिया अनुपान ।
तेंचि अन्यथा होय आपण । पीडी दारुण मरणांत ॥ २८ ॥

हितासाठी औषध घेतांना त्याचे अनुपान चुकले, तर तेच उलट होऊन दुःख देते कदाचित मरणापर्यंतही मजल येऊन ठेपते २८

तैसें अनाधिकारें करितां कर्म । तेंचि बाधक होय परम ।
हें वेदें जाणोनियां वर्म । स्वधर्म सुगम नेमिले ॥ २९ ॥

तद्वत् अधिकार नसतां कर्म केले, तर तेच अतिशय बाधक होते. हे वर्म जाणून वेदाने ज्याला त्याला सुगम असे धर्म लावून दिले आहेत २९.

स्वाधिकारें स्वधर्मनिष्ठा । हाचि पुरुषाचा गुण मोठा ।
तेणें फिटे गुणकर्ममळकटा । प्रिय वैकुंठा तो होय ॥ ३३० ॥

आपल्या अधिकाराप्रमाणे आपल्या धर्मावर निष्ठा ठेवणे हाच पुरुषाचा मोठा गुण होय. ह्याच्या योगाने गुणकर्माचा मळ धुऊन जाऊन तो विष्णूला प्रिय होतो ३३०.

वेदें बोलिला जो गुण । तो अंगीकारावा आपण ।
वेदें ठेविलें ज्यासी दूषण । तें सर्वथा जाण त्यजावें ॥ ३१ ॥

ह्याकरितां वेदानें जो गुण म्हणून सांगितला आहे, त्याचाच आपण स्वीकार करावा. आणि वेदाने ज्याला दूषण दिले आहे, ते सर्वोपरी आपण सोडून द्यावे ३१.

हेंचि गुणदोषलक्षण । करितां वेदविवंचन ।
गुंतले गा अतिसज्ञान । माझे कृपेवीण वेदार्थ न कळे ॥ ३२ ॥

हेच गुणदोषांचे लक्षण आहे. वेदानुरोधाने ह्याचा विचार करतांना मोठमोठे ज्ञानीही घोटाळ्यांत पडतात. कारण, वेदाचा अर्थ माझ्या कृपेशिवाय कळत नसतो ३२.

निषेधमुखेंकरितां त्यागु । वेद त्यागवी विषयसंगु ।
हें वर्म जाणोनि जो चांगु । तो होय निःसंगु महायोगी ॥ ३३ ॥

निषेधमुखानें त्याग सांगून वेद हा विषयाच्या संगापासून सोडवितो. हे वर्म लक्षात आणून सुज्ञ असतो तो सर्वसंगपरित्याग करून महायोगी होतो ३३.

उद्धवा हें वेदतत्त्वसार । तुज म्यां सांगितलें साचार ।
ज्यालागीं शिणताति सुरनर । ऋषीश्वर तपस्वी ॥ ३४ ॥

उद्धवा ! ज्याच्यासाठी मोठमोठे देव, मनुष्य, ऋषीश्वर व तपस्वीही झळ्या खात असतात, ते वेदांतील सार मी तुला यथार्थ रीतीने सांगितले ३४.

परी माझे कृपेवीण सर्वथा । हें न ये कोणाचिये हाता ।
तें तुज म्यां सांगितलें आतां । तुझे हितार्था निजगुह्य ॥ ३५ ॥

माझ्या कृपेशिवाय हे कोणाच्याच हाती येत नाही; पण मी हे केवळ तुझ्या हितासाठी आपले गुह्य आज तुला सांगून दिले ३५.

मागें म्यां केलें निरूपण । गुणदोष देखणें तो दोष जाण ।
त्याचेंही विशद विवेचन । तुज मीं संपूर्ण सांगितलें ॥ ३६ ॥

गुणदोष पाहात बसणे हाच एक दोष आहे, असें जें पूर्वी मी तुला सांगितले होते, त्याचेही स्पष्ट विवेचन आतां तुला सांगितले ३६.

पराचा देखावा दोषगुण । हें नाहीं नाहीं माझें वेदवचन ।
दोष त्यजोनियां आपण । घ्यावा गुण हा वेदार्थ ॥ ३७ ॥

दुसऱ्याचे गुणदोष पाहावेत, असें माझें वेदवचन मुळीच नाही. आपण दोष असेल तो टाकून, गुण असेल तोच घ्यावा, हाच वेदाचा अर्थ म्ह० हेतु आहे ३७.

त्यजोनि पराचे दोषगुण । स्वयें गुण घ्यावा आपण ।
हेंही माझे कृपेवीण । नव्हे जाण उद्धवा ॥ ३८ ॥

दुसऱ्याचे दोष टाकून आपण स्वतः त्याचा गुण घ्यावा, हेही उद्धवा ! माझ्या कृपेशिवाय होत नाही ३८.

न देखोनि पराचे दोषगुण । स्वयें होइजे ब्रह्मसंपन्न ।
म्हणशी ऐशी कृपा परिपूर्ण । केवीं आपण लाहिजे ॥ ३९ ॥

दुसऱ्याचे गुणदोष न पाहातां आपण स्वतःच ब्रह्मासंपन्न होण्याइतकी परिपूर्ण कृपा संपादन कशी करावी? असें म्हणशील ३९,

तेचिविखींचें निरूपण । कृपेनें सांगताहे श्रीकृष्ण ।
माझे कृपेचें आयतन । उद्धवा जाण मद्‍भक्ती ॥ ३४० ॥

तर त्याचविषयींचे निरूपण कृपा करून श्रीकृष्ण सांगत आहेत. उद्धवा ! माझ्या कृपेचे आश्रयस्थान माझी भक्ति होय ३४०.

जातश्रद्धो मत्कथासु निर्विण्णः सर्वकर्मसु ।
वेद दुःखात्मकान् कामान् परित्यागेऽप्यनीश्वरः ॥ २७ ॥

[श्लोक २७] माझ्या कथांमध्ये ज्याला श्रद्धा आहे आणि ज्याला सर्व कर्मांविषयी वैराग्य उत्पन्न झाले आहे, तसेच ज्याला सर्व विषय दुःखरूप आहेत, हेही माहीत आहे, पण तो ते सोडू शकत नसला, (२७)

माझे कथेचेनि श्रवणें । उठी संसाराचें धरणें ।
ऐसा विश्वासु धरिला ज्याणें । जीवेंप्राणें निश्चितीं ॥ ४१ ॥

माझी कथा श्रवण केल्याने संसाराचे धरणे उठते, असा जीवाभावापासून ज्याचा विश्वास असतो, पाण्यात अर्धा बुडून प्राण जात असतांना ४१,

म्हणे अर्धोदकीं प्राणांतीं । जैं हरिकथा आठवे चित्तीं ।
तैं उठे जन्ममरणपंक्ती । येथवरी भक्ति मत्कथेची ॥ ४२ ॥

जर मनाला हरिकथेची आठवण होईल, तर जन्ममरणाचा फेरा चुकेल असें जो म्हणतो, इतकी ज्याची कथेवर भक्ति असते ४२,

ऐशिया भावार्थाचे स्थिती । अनिवार उपजे विरक्ती ।
नावडे कर्माची प्रवृत्ती । विषयासक्ती नावडे ॥ ४३ ॥

इतका ज्याचा भाव दृढ होतो, त्याच्या ठिकाणी अनिवार विरक्ति उत्पन्न होते. त्याला कर्माची प्रवृत्ति रुचत नाही व विषयाची आसक्तीही आवडत नाही ४३.

नावडे इतर कथावदंती । नावडे लौकिकाची प्रीती ।
परी निःशेष त्यागाप्रती । सामर्थ्यशक्ति ज्या नाहीं ॥ ४४ ॥

त्याला प्रपंचांतील भाकडकथा आवडत नाहीत; लौकिकावरही प्रेम बसत नाही; पण निखालस सर्व सोडून देण्याइतकेंही अंगांत धैर्य नसते ४४.

तेणें अनन्यभावें जाण । अत्यादरें करावें भजन ।
येचिविखींचें निरुपण । स्वमुखे श्रीकृष्ण सांगत ॥ ४५ ॥

असे असेल त्याने एकनिष्ठेने व आवडीने भजनच करीत जावें. ह्याचविषयींचे निरूपण श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात ४५.

ततो भजेत मां प्रीतः श्रद्धालुर्दृढनिश्चयः ।
जुषमाणश्च तान्कामान्दुःखोदर्कांश्च गर्हयन् ॥ २८ ॥

[श्लोक २८] तरी त्याने दृढनिश्चयाने, श्रद्धेने आणि प्रेमाने माझे भजन करावेच मात्र विषयसेवन करताना परिणामी ते दुःख देणारे आहेत, असे मानून त्यांच्यात दोषच पाहावेत. (२८)

त्यागावया नाहीं सामर्थ्यशक्ती । त्यासी विषयभोग जेव्हां येती ।
ते भोगी ऐशिया रीतीं । जेवीं श्रृंगारिती सुळीं द्यावया ॥ ४६ ॥

सारेच सोडून देण्याइतकें ज्याच्या अंगी सामर्थ्य नसते, त्याला विषयोपभोग घेण्याचा जेव्हां प्रसंग येतो, तेव्हां तो असा उपभोग घेतो की, जणूं काय सुळी देण्याकरितांच त्याला शृंगारलें आहे ४६.

त्यांसी केळें साखर चोखटी । दूधतूप लावितां ओठीं ।
शूळ भरेल या भोगापाठीं । तो धाक पोटीं धुकधुकीं ॥ ४७ ॥

सुळावर देण्यासाठी काढलेल्या मनुष्याला उत्तमोत्तम केळी किंवा साखर आणून दिली, किंवा दूधतूप नेऊन ओठाला लावले, तर त्या खाण्याच्या पाठीमागून शूळ येण्याचा धाक असल्यामुळे त्याच्या पोटांत धस्स होत असते ४७.

तेवीं विषय भोगितां जाण । पुढें निरय अतिदारुण ।
मज कां विसरला नारायण । मधुसूदन माधव ॥ ४८ ॥

त्याप्रमाणे विषयाचा उपभोग घेत असतां पुढे अत्यंत भयंकर नरक त्याला दिसतो व तो म्हणतो मला नारायण, मधुसूदन, माधव कां बरें विसरला ? ४८.

मी पडिलों विषयबंदिखानीं । वेगीं पावें गरुडा वळंघोनी ।
कृपाळुवा चक्रपाणी । मजलागोनी सोडवीं ॥ ४९ ॥

हे कृपाळुवा श्रीकृष्णा! मी विषयरूप बंदिखान्यांत पडलों आहे, आपण गरुडावर बसून लौकर या, आणि मला सोडवा हो ! ४९.

विषयमहाग्रहाचे तोंडीं । मी सांपडलों बडिशपिंडी ।
गजेंद्राचेपरी तांतडीं । घालीं उडी मजलागी ॥ ३५० ॥

मी विषयरूप विशाल नक्राच्या जबड्यांत सांपडलों आहे, याकरितां गजेंद्रासाठी जशी उडी घालून धावून आलांत, त्याप्रमाणे माझ्यासाठीही उडी घाला ३५०.

धांव पाव गा गोविंदा । निवारीं माझी विषयबाधा ।
उपेक्षूं नको मुकुंदा । घेऊनि गदा धांव वेगीं ॥ ५१ ॥

हे गोविंदा! धाव धाव आणि मला पाव. माझी विषयबाधा दूर कर. हे मुकंदा! गदा घेऊन लौकर धाव. माझी उपेक्षा करूं नको ५१.

तूं अडलियांचा सहाकारी । भक्तकाजकैवारी ।
मज बुडतां विषयसागरीं । वेगे उद्धरीं गोविंदा ॥ ५२ ॥

गोविंदा ! तूं अडलेल्याचा साहाय्यकर्ता असून भक्तकाऱ्यांचा कैवारी आहेस. मी विषयसागरांत बुडतों आहे; ह्याकरितां लौकर माझा उद्धार कर ५२.

मी पडिलों विषयसागरीं । बुडविलों कामलोभलहरीं ।
क्रोधें विसंचिलों भारी । अभिमानसुसरीं गिळियेलों ॥ ५३ ॥

मी विषयसागरांत बुडालों आहे; कामलोभाच्या लहरींत गटकळ्या खातों आहे; क्रोधानें तर माझी पुरी दुर्दशा उडविली आहे ; आणि अभिमानरूप सुसरीने मला गिळलें आहे ५३.

तूं दीनदयाळ श्रीहरी । हें आपुलें बिरुद साच करीं ।
मज दीनातें उद्धरीं । निजबोधकरीं धरोनियां ॥ ५४ ॥

हे श्रीहरी! तूं दीनदयाळ आहेस. तें तुझें ब्रीद तूं खरें कर, निजबोधाच्या हाताने धरून मज दीनाचा उद्धार कर ५४.

हे विषयबाधा अतिगहन । कां पां न पवे जनार्दन ।
येणें अट्टहासें जाण । करी स्मरण हरीचें ॥ ५५ ॥

ही विषयाची बाधा फार कठीण आहे. मला श्रीहरि कां बरें पावत नाही? असा आक्रोश करून तो श्रीहरीचे स्मरण करतो ५५.

न सुटे विषयवज्रमिठी । पडिलों कामदंष्ट्रांचिये पोटीं ।
कांहीं केलिया न सुटे मिठी । आतां जगजेठी धांव वेगीं ॥ ५६ ॥

विषयाची ही मगरमिठी सुटत नाही. कामाच्या दाढेत अडकलों. कांहीं केलें तरी ही मिठी म्हणून सुटत नाही. ह्याकरितां आतां श्रीकृष्णा ! लवकर धाव हो ५६.

ऐसा निजभक्तांचा धांवा । क्षणही मज न साहवे उद्धवा ।
माझी कृपा होय तेव्हां । पूर्ण स्वभावा अनुतापें ॥ ५७ ॥

उद्धवा ! असा आपल्या भक्ताचा धावा मला एक क्षणभरही सोसवत नाही. असा स्वाभाविक पूर्णपणे अनुताप व्हावा, तेव्हांच माझी कृपा होते ५७.

उद्धवा जेथ अनुताप नाहीं । तेथ माझी कृपा नव्हे कहीं ।
कृपेचें वर्म हेंच पाहीं । जैं अनुताप देहीं अनिवार ॥ ५८ ॥

उद्धवा ! ज्या ठिकाणी खराखुरा अनुताप नाही, तेथे माझी कृपाही कधी होत नाही. देहांत अनिवार अनुताप होणे, हेच माझ्या कृपेचें वर्म म्ह• लक्षण आहे, असें तूं समज ५८.

माझे कृपेवीण निश्चितीं । कदा नुपजे माझी भक्ती ।
माझी झालिया कृपाप्राप्ती । अनन्यभक्ती तो करी ॥ ५९ ॥

खरोखर माझ्या कृपेशिवाय माझी भक्तीही पण कधी उत्पन्न होत नाही. माझ्या कृपेची ज्याला प्राप्ति होते, तोच माझी अनन्य भक्ति करितो ५९.

माझे कृपेचें लक्षण । प्राप्त विषय भोगितां जाण ।
न तुटे माझें अनन्य भजन । 'पूर्ण कृपा' जाय या नांव ॥ ३६० ॥

माझ्या कृपेचे लक्षण हेच की, प्राप्त झालेले विषय भोगीत असतां माझ्या अनन्य भजनांत तूट पडत नाही. ह्याचंच नांव माझी 'पूर्ण कृपा' ३६०.

मग चढत्या वाढत्यां प्रीतीं । नीच नवी करी माझी भक्ती ।
देह गेह स्त्री पुत्र संपत्ती । वेंची माझे प्रीतीं धनधान्य ॥ ६१ ॥

असा माझा कृपांकित भक्त चढत्या वाढत्या प्रेमाने माझी नित्य नवी भक्ति करीत असतो. माझ्या प्रीतीखातर तो आपले घर, दार, स्त्री, पुत्र, संपत्ति व धनधान्य खर्ची घालतो ६१.

माझे भक्तिलागीं आपण । सर्वस्व वेंची हें नवल कोण ।
स्वयें वंचीना जीवप्राण । ऐसें अनन्यभजन सर्वदा ॥ ६२ ॥

माझ्या भक्तीसाठी तो सर्वस्व खर्ची घालतो, ह्यांत कसले आश्चर्य ? स्वतःचा जीवप्राणही खर्ची घालण्यास तो मागे घेत नाही. असें सदासर्वदा त्याचे अनन्य भजन असते ६२.

माझ्या भजनाची अतिप्रीती । स्मरण न सांडी अहोरातीं ।
माझा विसर न पडे चित्तीं । त्याची फळप्राप्ती हरि सांगे ॥ ६३ ॥

माझ्या भजनावर त्याचे अतिशयच प्रेम असतें. अहोरात्र माझें स्मरण म्हणून तो सोडीत नाही. त्याच्या चित्ताला विसर म्हणून पडतच नाही. त्यापासून फल काय प्राप्त होते, ते आतां श्रीकृष्ण सांगतात ६३.

प्रोक्तेन भक्तियोगेन भजतो माऽसकृन्मुनेः ।
कामा हृदय्या नश्यन्ति सर्वे मयि हृदि स्थिते ॥ २९ ॥

[श्लोक २९] अशा प्रकारे मी सांगितलेल्या भक्तियोगाने निरंतर माझे भजन करण्यामुळे मी त्या साधकाच्या हृदयात येऊन बसतो त्यामुळे हृदयातील सर्व वासना नष्ट होतात. (२९)

माझी जे कां निजभक्ती । मागां सांगितली तुजप्रती ।
त्या हातवटिया मीं श्रीपती । यजिलों अतिप्रीतीं वारंवार ॥ ६४ ॥

माझी निज भक्ति म्हणून जी मी तुला मागे सांगितली, त्याच पद्धतीने ते भक्त माझें अत्यंत प्रीतीने वारंवार यजन करतात ६४.

पळपळ क्षणक्षण । माझें न विसरत स्मरण ।
करिती अनन्य भजन । मदर्पण तें मीचि ॥ ६५ ॥

क्षणोक्षणी व पळोपळी न विसरतां माझें स्मरण करीत एकनिष्ठेने माझें भजन करून आपल्यालाच मदर्पण करून मीच होतात ६५.

दिवसदिवसां चढोवढी । अनिवार प्रीति वाढे गाढी ।
लागतां नीच नवी गोडी । भजे आवडीं पुनः पुनः ॥ ६६ ॥

दिवसेंदिवस चढाओढीने त्याचे प्रेम अनिवार वाढतच जातें. नित्य नवी गोडी लागत असल्यामुळे आवडीने पुनः पुन्हा भजनच करीत राहातात ६६.

केलीचि भक्ती करितां । उबगु न ये सर्वथा ।
अधिक हर्ष वाटे चित्ता । उल्हासता मद्‍भजनीं ॥ ६७ ॥

केलेलीच भक्ति पुनः पुन्हा केली तरी त्याला कधी कंटाळाच येत नाही, इतकेच नव्हे, तर अधिक हर्षच वाटत असल्याने माझ्या भजनाचा उल्हासच वाटतो ६७.

मज आकळूनि आपले मनीं । मनींहोनि प्रीति भजनीं ।
तेथ सकळ काम जाती नासोनी । जेवीं कां तरणीं खद्योत ॥ ६८ ॥

मला आपल्या हृदयांत सांठवून भजनावर मनापासून प्रेम असले म्हणजे सूर्यापुढे काजवा जसा निस्तेज होतो. त्याप्रमाणे साऱ्या इच्छा नाहीशा होऊन जातात ६८.

जेवीं कां केसरी देखोनी । मदगजां होय भंगणी ।
तेवीं काम जाती हृदयींहूनी । मी चक्रपाणी प्रकटल्या ॥ ६९ ॥

सिंहाला पाहिले म्हणजे माजलेल्या हत्तीला जशी पळतां भुई थोडी होते, त्याप्रमाणे मी परमात्मा प्रगट झालों की, हृदयांतून सगळ्या विषयेच्छा दूर पळून जातात ६९.

'मी प्रकटलों' ऐसें म्हणतां । लाज लागेल या वचनार्था ।
मजवीण ठावो नाहीं रिता । 'प्रकटलों' आतां म्हणे कोण ॥ ३७० ॥

परंतु 'मी प्रगट झालों' असे म्हटले असतां त्या म्हणण्याला बट्टा लागेल ; कारण, माझ्याशिवाय जागाच जर रिकामी नाही, तर मी आतां 'प्रगट झालों' असे कोण म्हणणार? ३७०.

उद्धवा जाण तत्त्वतां । मी सदा हृदयीं वसता ।
भक्तांची भ्रांती जातां । मी स्वभावतां प्रकटचि ॥ ७१ ॥

कारण उद्धवा! मी खरोखर सदासर्वदा हृदयांतच असतों. भक्तांची भ्रांति दूर झाली की मी स्वभावतः प्रगटच आहे हे तूं लक्षात ठेव ७१.

भक्तीं करूनि माझी भक्ती । नाशिली गा निजभ्रांती ।
तेथ स्वयंभ मी श्रीपती । सहजस्थितीं प्रकटचि ॥ ७२ ॥

भक्तांनी माझी भक्ति करून आपली भ्रांति नाहींशी केलेली असते. तेव्हां तेथे मी श्रीकृष्ण स्वयंभू सहज रीतीने प्रगटच आहे ७२.

मी हृदयीं प्रकटल्यापुढें । भक्तांसी अलभ्य लाभ जोडे ।
फिटे संसाराचें सांकडें । ऐक पां फाडोवाडें सांगेन ॥ ७३ ॥

मी हृदयांत प्रगट होताक्षणी भक्तांना अलभ्य लाभ प्राप्त होतो आणि संसाररूप संकट दूर होतें. तेच आतां सविस्तर सांगतों ऐक ७३.

भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि मयि दृष्टेऽखिलात्मनि ॥ ३० ॥

[श्लोक ३०] अशा तर्‍हेने जेव्हा त्याला माझ्या सर्वात्म्याचा साक्षात्कार होतो, तेव्हा त्याच्या हृदयातील अज्ञान दूर होते त्याचे सर्व संशय छिन्नविच्छिन्न होतात आणि कर्मवासना सर्वथैव क्षीण होऊन जातात. (३०)

उद्धवा मी ज्यासी हृदयीं भेटें । तो मी हृदयमाजीं न संठें ।
सर्वात्मा सर्वरूपें प्रकटें । नव्हे धाकुटें स्वरूप माझें ॥ ७४ ॥

उद्धवा ! मी ज्याला हृदयामध्ये भेटतों, तो मी त्याच्या हृदयांत सांठत नाही; तर सर्वात्मा सर्वरूपानेच प्रगटतो. माझे स्वरूप काही लहानसहान नाही ७४.

ऐसा मी प्रकटलियापाठिं । संसारुचि न पडे दिठीं ।
मावळे गुणेंसी भेदत्रिपुटी । पळे उठाउठी भवभय ॥ ७५ ॥

अशा रीतीने मी प्रगट झालों म्हणजे मग संसार म्हणून डोळ्यांना दिसतच नाही. गुणांसहवर्तमान भेदाची त्रिपुटी मावळते, आणि भवभय तत्काळ पळून जाते ७५.

लागतां सूर्याचे किरण । घृताचें नासे कठिणपण ।
तेवीं मी प्रकटल्या नारायण । न फोडितां जाण लिंगदेह नाशे ॥ ७६ ॥

सूर्याचे किरण लागले की, तुपाचा कठिणपणा नाहीसा होतो, त्याचप्रमाणे मी नारायण प्रगटल्याबरोबर न फोडतांच लिंगदेह नाश पावतो, हें तूं लक्षात ठेव ७६.

धुई दाटली चहूंकडे । ते चंडवातें तत्काळ उडे ।
तेवीं माझ्या स्वप्रकाशापुढें । वासनेचें उपडे समूळ जाळ ॥ ७७ ॥

चहूंकडे धुकें पसरले, तर ते जोराच्या वाऱ्याने लागलेच उडून जाते, त्याप्रमाणे माझ्या स्वप्रकाशापुढे वासनेचे जाळें समूळ नाहींसें होतें ७७.

समूळ उपडितां वासनेसी । संशय निमे जीवेंभावेंसीं ।
तेथ क्षयो झाला कर्मासी । जेवीं रवीपाशीं अंधारें ॥ ७८ ॥

वासनेला समूळ उपटून काढली की, जीवाभावासह संशय ठार होतो. तेव्हां सूर्यापुढे अंधार नाहीसा व्हावा त्याप्रमाणे कर्माचाही क्षय होऊन जातो ७८.

तेवीं गुण नासती स्वकार्येंसीं । अविद्या नासे अज्ञानेंसीं ।
जीव नासे शिवपणेंसीं । चिदचिद्‍ग्रंथीसीं अहंकारु ॥ ७९ ॥

त्याचप्रमाणे आपल्या कार्यासहवर्तमान गुणही नाश पावतात ; अज्ञानासहवर्तमान अविद्या नाश पावते; शिवपणासहवर्तमान जीव नाश पावतो; व चिदचिद्ग्रंथीसहवर्तमान अहंकारही नाश पावतो ७९.

तेथ सोहंहंसाची बोळवण । न करितांचि जाहली जाण ।
भेणें पळाले जन्ममरण । पडलें शून्य संसारा ॥ ३८० ॥

तेव्हां 'सोहं-हंसाची' न करतांच बोळवण होते, हे लक्षात ठेव. जन्ममरण भीतीनेच पळून जातें व संसारावर पाणी पडतें ३८०.

यापरी भक्तियोगें गहन । माझें करूनियां भजन ।
भक्त पावले समाधान । ऐसेनि जाण निजभजनें ॥ ८१ ॥

ह्याप्रमाणे गहन भक्तियोगाने माझें भजन करितात व अशा निजभजनानेच भक्त समाधान पावतात ८१.

एवं भक्ति-ज्ञान-कर्मयोग । या तिहीं योगांचा विभाग ।
तुज म्यां सांगितला साङ्ग । हें वर्म चांग मत्प्राप्ती ॥ ८२ ॥

अशा प्रकारें भक्ति, ज्ञान व कर्मयोग, ह्या तिन्ही योगांचे भेद तुला मी सांगोपांग सांगितले. माझ्या प्राप्तीचें हेच चांगले वर्म आहे ८२.

येथ विशेषें माझी भक्ति । न पाहे साह्य सांगाती ।
नव्हे आणिकांची पंगिस्ती । साधी मत्प्राप्ती अंगोवांगीं ॥ ८३ ॥

यामध्ये विशेषेकरून माझी भक्तिच श्रेष्ठ होय. ती दुसऱ्या कोणाच्याच साहाय्याची अथवा सोबत्याची अपेक्षा करीत नाहीं; किंवा दुसऱ्याची ती पंगिस्तही राहात नाही. ती स्वतः आपल्या सामर्थ्याने माझी प्राप्ति साधून देते ८३.

न करितां माझें भजन । सर्वथा नुपजे माझें ज्ञान ।
कर्म न करितां मदर्पण । तेंचि जाण अकर्म ॥ ८४ ॥

माझें भजन केले नाही तर माझे ज्ञान कधींच उत्पन्न होणार नाही. कर्म जर मला अर्पण केले नाही, तर तेंच अकर्म होते ८४.

यालागीं मुख्य जें निजज्ञान । तें अपेक्षी माझें भजन ।
तेथ कर्म बापुडें रंक जाण । भजनेंवीण सरेना ॥ ८५ ॥

म्हणून मुख्यतः जे आत्मज्ञान, ते माझ्याच भजनाची अपेक्षा करते. तिकडे कर्म तर काय बिचारे, केवळ रंक होय. ते माझ्या भजनावांचून पुढेच येऊ शकत नाही ८५.

एवं ज्ञान कर्में परमार्थीं । माझे भक्तिस्तव होती सरतीं ।
ते भक्तिची निजख्याती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ८६ ॥

तात्पर्य, ज्ञान व कर्म ही परमार्थात भक्तीमुळेच श्रेष्ठत्वाला पोचतात. त्या भक्तीचे खरे माहात्म्य आतां तुला सांगतों ऐक ८६.

तस्मान्मद्‍भक्तियुक्तस्य योगिनो वै मदात्मनः ।
न ज्ञानं न च वैराग्यं प्रायः श्रेयो भवेदिह ॥ ३१ ॥

[श्लोक ३१] असा माझ्या भक्तीने युक्त असलेला जो योगी माझ्याच चिंतनात मग्न राहातो, त्याला ज्ञान किंवा वैराग्य नसले, तरी इहलोकी त्याचे कल्याण निश्चितपणे होते. (३१)

करूं नेणे कर्माचरण । न साधितां वैराग्यज्ञान ।
भावें करितां माझें भजन । माझ्या स्वरूपीं मन ठेवूनी ॥ ८७ ॥

कर्माचरण करावयाचे समजत नाही. वैराग्यज्ञान संपादन केलेले नाही, तरी माझ्या स्वरूपावर लक्ष ठेवून भक्तिभावाने माझे भजन केलें ८७,

तेथ ज्ञानकर्मादिकें जाण । मुख्य वैराग्यही आपण ।
मद्‍भक्तीसी येती लोटांगण । चरणां शरण पैं येती ॥ ८८ ॥

तर ज्ञानकर्मादिक इतकेच नव्हे, तर मुख्य वैराग्यही स्वतः, भक्तीच्या चरणी, शरण येऊन लोटांगण घालतात ८८.

शरण येणें हें कायशी गोठी । केवळ जन्मती भक्तीच्या पोटीं ।
मग लडेवाळें घालूनि मिठी । स्वानंदाची गोमटी मागती गोडी ॥ ८९ ॥

शरण येतात ही कसली मोठी गोष्ट ? पण ती तिच्या पोटी जन्मच घेतात; आणि मग लाडाने तिला मिठी मारून आत्मानंदाची सुंदर गोडी तिच्यापाशी मागतात ८९.

एवं भक्ति आपुले अंकीं जाण । करी ज्ञानादिकांचे लालन ।
परमानंद पाजूनि पूर्ण । करी पालन निजांगें ॥ ३९० ॥

तात्पर्य काय की, भक्ति ही ज्ञान, वैराग्य व कर्म ह्यांना आपल्या मांडीवरच खेळविते आणि परमानंद पूर्णपणे पाजून स्वतः त्यांचे पालन करते ३९०.

ते आतुडल्या माझी भक्ति । ज्ञानादिकें कामारी होती ।
तेचिविखींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ९१ ॥

ती माझी भक्ति साध्य झाली की, ज्ञानादिक हे सेवक बनतात. ह्याविषयींचेच निरूपण श्रीकृष्ण सांगतात ९१.

यत्कर्मभिर्यत्तपसा ज्ञानवैराग्यतश्च यत् ।
योगेन दानधर्मेण श्रेयोभिरितरैरपि ॥ ३२ ॥
सर्वं मद्‍भक्तियोगेन मद्‍भक्तो लभतेऽञ्जसा
स्वर्गापवर्गं मद्धाम कथाञ्चिद्यदि वाञ्छति ॥ ३३ ॥

[ श्लोक ३२-३३] कर्म, तपश्चर्या, ज्ञान, वैराग्य, योगाभ्यास, दानधर्म आणि अन्य कल्याणसाधनांनी जे प्राप्त होऊ शकते, ते सर्व, माझा भक्त माझ्या भक्तियोगाने स्वर्ग, मोक्ष किंवा माझे वैकुंठधाम यांपैकी ज्याची इच्छा करतो, ते सहजासहजी मिळवितो. (३२-३३)

जें पाविजे स्वधर्मकर्मादरें । जें पाविजे निर्बंध तपाचारें ।
जें सांख्यज्ञानविचारें । पाविजे निर्धारें जें वस्तु ॥ ९२ ॥

स्वधर्मकर्मैकरून जें प्राप्त होते; कडकडीत तप आचरण केल्याने जे साध्य होते; किंवा सांख्यज्ञानाच्या विचाराने निश्चयेंकरून जी वस्तु हाती लागते ९२;

जें पाविजे विषयत्यागे । जें पाविजे अष्टांगयोगें ।
जें वातांबुपर्णाशनभोगें । जें दानप्रसंगें पाविजे ॥ ९३ ॥

तसेंच विषयत्यागाने जें प्राप्त होते; अष्टांगयोगानें जें साध्य होतें, वायु, जल, पानें सेवन करून शेवटीं जें फल प्राप्त होते ९३ :

जें साधें वेदाध्ययनें । जें साधे सत्यवचनें ।
जें साधे अनेकीं साधनें । तें मद्‍भजनें पाविजे ॥ ९४ ॥

त्याचप्रमाणे वेदाध्ययनाने जे मिळतें : सत्य भाषणानें जें साध्य होते; अनेक साधनांनीं जें प्राप्त होते; तें सारें माझ्या एका भजनाने मिळत असते ९४.

हें न सोशितां साधनसांकडें । नुल्लंघितां गिरिकपाटकडे ।
हीं सकळ फळें येती दारापुढें । जैं माझी आतुडे निजभक्ति ॥ ९५ ॥

इतक्या साधनांची संकटें न सोसतां, गिरिगुहा शोधीत न बसतां, माझी भक्ति जर साध्य होईल, तर ही सारी फळे आपल्या दारापुढे येऊन उभी राहातात ९५.

उद्धवा तूं म्हणसी जाण । ऐशी ते तुझी भक्ति कोण ।
ब्रह्मभावें जें गुरुभजन । ते भक्तिचा पूर्ण हा प्रतापु ॥ ९६ ॥

आतां उद्धवा ! तूं म्हणशील की, अशी तुझी भक्ति तरी कोणती? तर ब्रह्मभावनेने जें गुरूचे भजन, त्याच भक्तीचा हा पूर्ण प्रताप होय ९६.

सद्‍गुरुभजनापरती । साधकांसी नाहीं प्राप्ती ।
मी भगवंत करीं गुरुभक्ति । इतरांचा किती पवाडु ॥ ९७ ॥

साधकांना सद्गुरुभजनाहून दुसरा श्रेष्ठ लाभच नाही. मी साक्षात् भगवान् गुरूची भक्ति करतो. मग इतरांची काय कथा ? ९७.

मीही सद्‍गुरुचेनि धर्में । पावलों एवढिये महिमे ।
त्या सद्‍गुरूचे गुरु गरिमे । कोणे उपमे उपमावें ॥ ९८ ॥

मीसुद्धा सद्गुरूच्याच कृपेनें एवढ्या थोरपणाला चढलों आहे. तेव्हां अशा सद्गुरूच्या थोरवीला कशाची उपमा द्यावी बरें? ९८.

जे गुरुब्रह्म अभेदभक्त । अवचटें अणुमात्र वांछित ।
तैं वैकुंठादि समस्त । मी त्यांसी देत स्वर्गापवर्ग ॥ ९९ ॥

जे कोणी गुरूलाच परब्रह्म मानून अभेद भावनेनें भक्ति करतात, त्यांना अकस्मात् कसली तरी इच्छा झाली, तर त्यांना मी स्वर्ग, मोक्ष, वैकुंठ, इत्यादि सर्व काही देतों ९९.

हेंही बोलतां अत्यंत थोडें । मी त्यांच्या भजनसुरवाडें ।
भुललों गा वाडेंकोडें । त्यां मागेंपुढें सदा तिष्ठें ॥ ४०० ॥

हें सुद्धा सांगितलेले थोडेच आहे. त्यांच्या भजनाच्या आवडीने मी अगदी भुलून जातो व त्यांच्या मागेंपुढे सदासर्वकाल उभा राहुन खडा पाहरा करतों ४००.

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या १ ते १००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या १0१ ते २००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या २०१ ते ३००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या ३०१ ते ४००

एकनाथी भागवत अध्याय २० ओव्या ४०१ ते ४६२

एकनाथी भागवत

एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

महत्वाचे संग्रह

पोथी आणि पुराण

आणखी वाचा

आरती संग्रह

आणखी वाचा

श्लोक संग्रह

आणखी वाचा

सर्व स्तोत्र संग्रह

आणखी वाचा

सर्व ग्रंथ संग्रह

आणखी वाचा

महत्वाचे विडिओ

आणखी वाचा