मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १७ ओव्या २०१ ते ३००
ज्यासी स्नानसंध्या शौचाचार । स्वकर्म नावडे साचार ।
अंतरीं विकल्प अपार । जैसा विखार काळिया ॥ १ ॥
ज्याला खरोखर स्नान, संध्या, शुचिर्भूतपणा व आपले कर्तव्यकर्म आवडत नाही, कृष्णसर्पाप्रमाणे त्याच्या अंतरांत अपरंपार विकल्प भरलेले असतात १.
'कनकफळ' हें नाम गोमटें । आंत माजिरें बाहेर कांटे ।
तैसें सबाह्य वोखटें । 'अशौच' मोठें त्या नांव ॥ २ ॥
तैसें सबाह्य वोखटें । 'अशौच' मोठें त्या नांव ॥ २ ॥
'कनकफल' म्हणजे (धोतऱ्याचे फल); नांव मोठे गोड; पण आतून कैफ आणणारे आणि बाहेरून कांटे ! त्याप्रमाणे अंतर्बाह्य जो वाईट, त्याचेच नांव 'अशौच' म्हणजे अमंगलता २.
शरीरीं श्वेत कुष्ठ निर्नासिक । तोंडाळ वोढाळ पतिनिंदक ।
ते स्त्रियेच्या ऐसें देख । अशौचक सबाह्य ॥ ३ ॥
ते स्त्रियेच्या ऐसें देख । अशौचक सबाह्य ॥ ३ ॥
शरीर पांढऱ्या कोडाने भरलेलें ; नाकही नाहीच; तोंडाळ, ओढाळ व भ्रताराची निंदा करणारी स्त्री असावी, त्याप्रमाणे अंतर्बाह्य अमंगल ३.
यापरी गा 'अशौचता' । ज्याचे अंगीं स्वभावतां ।
तो जाण पां तत्त्वतां । गुण प्रथमता अंत्यजाचा ॥ ४ ॥
तो जाण पां तत्त्वतां । गुण प्रथमता अंत्यजाचा ॥ ४ ॥
अशा प्रकारे स्वभावतःच ज्याच्या अंगी अशौचता' म्हणजे अमंगलपणा असतो, तोच खरोखर अंत्यजाचा पहिला गुण होय ४.
'असत्यता' जे प्रकृतीपाशीं । अखंड बैसे अहर्निशीं ।
मातापितादि गुरूंसी । झकवणें त्यांसी मिथ्यात्वें ॥ ५ ॥
मातापितादि गुरूंसी । झकवणें त्यांसी मिथ्यात्वें ॥ ५ ॥
तसेंच ज्याच्या स्वभावामध्ये खोडसाळपणा रात्रंदिवस खेळत असतो, तो आपल्या खोटेपणाने आईबापाला व गुरुलासुद्धा ठकवितो ५.
जेवीं कां शिमग्याच्या सणीं । 'रामकृष्ण' न म्हणे कोणीं ।
उपस्थनामें गर्जे वाणी । संतोषोनी स्वानंदें ॥ ६ ॥
उपस्थनामें गर्जे वाणी । संतोषोनी स्वानंदें ॥ ६ ॥
शिमग्याच्या सणांत ज्याप्रमाणे कोणी 'रामकृष्ण' म्हणत नाही, तर मोठ्या आनंदोल्हासाने जननेंद्रियदर्शक बीभत्स शब्दच उच्चारीत असतात ६;
तेवीं जागृति-स्वप्न-सुषुप्तीं । 'असत्य' आवडे ज्याच्या चित्तीं ।
तो जाण पां निश्चितीं । अंत्यजप्रकृति स्वभावें ॥ ७ ॥
तो जाण पां निश्चितीं । अंत्यजप्रकृति स्वभावें ॥ ७ ॥
त्याप्रमाणे जागृतींत, स्वप्नांत किंवा सुषुप्तीत ज्याच्या मनाला असत्यच आवडते, तो प्रकृतिस्वभावाप्रमाणे खरोखर 'अंत्यज' म्हणूनच समजावें ७.
पडिलिया दृष्टी बुडीं । मायबापांचें ठेवणें काढी ।
नाना विश्वासपरवडी । बुडवी गांठोडी गुरूची ॥ ८ ॥
नाना विश्वासपरवडी । बुडवी गांठोडी गुरूची ॥ ८ ॥
पुरून ठेवलेल्या आईबापाच्या ठेव्यावर दृष्टि पोंचली की ते सुद्धा काढावयाला जो चुकत नाही; परोपरीने विश्वास दाखवून तो गुरुचे गाठोडेसुद्धा लांबवितो ८.
सधन सांपडल्या हाता । नाना युक्तीं अतिक्षुद्रता ।
नातरी बलात्कारें तत्त्वता । घ्यावें सर्वथा सर्वस्व ॥ ९ ॥
नातरी बलात्कारें तत्त्वता । घ्यावें सर्वथा सर्वस्व ॥ ९ ॥
एखादा श्रीमंत हातांत सांपडला, तर अगदीं नीचपणाच्याही नाना प्रकारच्या युक्ति लढवून, अथवा बलात्कारानेही त्याचे सर्वस्व हरण करून सोडतो ९.
यापरी गा अधर्मतां । परद्रव्य यावया हाता ।
आसक्ति ज्याचिया चित्ता । जाण तत्त्वतां ते 'चोरी' ॥ २१० ॥
आसक्ति ज्याचिया चित्ता । जाण तत्त्वतां ते 'चोरी' ॥ २१० ॥
अशा प्रकारे दुसऱ्याचे डबोलें हाती येण्यासाठी पाहिजे तो अधर्म करावयाचा, अशी ज्याच्या मनाला आसक्ति असते, तिला 'चोरी' असें म्हणतात २१०.
स्वधर्मकर्मी स्वभावतां । विश्वास नाहीं ज्याच्या चित्ता ।
वेदशास्त्रपुराणार्थ । मिथ्या सर्वथा जो मानी ॥ ११ ॥
वेदशास्त्रपुराणार्थ । मिथ्या सर्वथा जो मानी ॥ ११ ॥
स्वधर्मकर्मावर ज्याच्या मनामध्ये स्वभावतःच विश्वास नसतो; जो वेद, शास्त्रे, पुराणे व त्यांचा अर्थ हे सर्व थोतांड असें समजतो ११;
उद्धवा जाण तत्त्वतां । या नांव गा 'नास्तिकता' ।
आस्तिक्यभावो स्वभावतां । अणुमात्रतां जेथ नाहीं ॥ १२ ॥
आस्तिक्यभावो स्वभावतां । अणुमात्रतां जेथ नाहीं ॥ १२ ॥
उद्धवा ! ह्याचंच नांव खरोखर 'नास्तिकपणा'. त्यांच्यांत स्वभावतः आस्तिक्यबुद्धि म्हणून कसली ती नसतेच! १२.
गांठीं असतां लक्षकोडी । सदा नास्तिकता ज्याचे तोंडीं ।
घरींच्यासी आपदा लावी गाढी । ते प्रकृति रोकडी अंत्यजाची ॥ १३ ॥
घरींच्यासी आपदा लावी गाढी । ते प्रकृति रोकडी अंत्यजाची ॥ १३ ॥
गांठीला लक्षावधि किंवा कोट्यवधि रुपये असूनही ज्याच्या तोंडामध्ये सदासर्वदा 'नास्तिकता' भरलेली असते; कुटुंबांतील मंडळीलाही जो विपत्ति भोगावयाला लावतो; हा अंत्यजाचा स्वभाव समजावा! १३.
कार्येवीण कोरडी कळी । संबंधेंवीण वृथा सळी ।
अखंड करी दांतकसाळी । ते अंत्यजाची बळी निजवृत्ती ॥ १४ ॥
अखंड करी दांतकसाळी । ते अंत्यजाची बळी निजवृत्ती ॥ १४ ॥
कारणावांचून कोरडे भांडण ; काहीं एक संबंध नसतां दुसऱ्याचा छळ आणि सदासर्वदा दांतकिरकिटीला येणे, हा अंत्यजाचा जातिस्वभाव होय १४.
ज्यासी सदा विरोध पोटीं । वरीवरी गोड मैंद गोठी ।
भीतरीं द्वेषाचा भडका उठी । जो क्रूरदृष्टि सर्वदा ॥ १५ ॥
भीतरीं द्वेषाचा भडका उठी । जो क्रूरदृष्टि सर्वदा ॥ १५ ॥
ज्याच्या पोटांत सर्वदा विरोध, वरकरणी मात्र दिखाऊपणाच्या गोड गोड गोष्टी, दृष्टि ज्याची नेहमीं क्रूर, आणि पोटांत द्वेषाचा भडका ! १५.
जन्मवरी केल्या उपकारकोटी । त्यासी एकाचि उत्तरासाठीं ।
अपकारु करावया पोटीं । छिद्रदृष्टी सदा ठेवी ॥ १६ ॥
अपकारु करावया पोटीं । छिद्रदृष्टी सदा ठेवी ॥ १६ ॥
जन्मभर जरी एखाद्याने त्याच्यावर उपकार केलेले असले, तरी एखाद्याच शब्दावरून त्याचा नाश करण्यासाठी गुप्त बुद्धि पोटांत धरावयाची! १६.
उपकार्‍या अपकारस्थिती । अंत्यजही न करी प्राणांतीं ।
ऐशिया विरोधातें जे वाहती । 'शुष्कविग्रहगती' त्या नांव ॥ १७ ॥
ऐशिया विरोधातें जे वाहती । 'शुष्कविग्रहगती' त्या नांव ॥ १७ ॥
उपकार करणाऱ्यांवर अपकार अंत्यजही प्राणांती करीत नसतो, पण तशा प्रकारचा द्वेष मनांत वागविणे, त्याला 'शुष्कविग्रह' असें नांव आहे १७.
जो सुहृदांमाजीं पाडी वैर । अपायीं घाली थोर थोर ।
अशौच नास्तिक्य घोर । जाणावा नर 'अतिविग्रही' ॥ १८ ॥
अशौच नास्तिक्य घोर । जाणावा नर 'अतिविग्रही' ॥ १८ ॥
जो आप्तइष्टांमध्ये वैर पाडतो, मोठ्या मोठ्यांना संकटांत घालतो, अमंगलपणा आणि नास्तिकपणा तर कळसास पोंचलेला, असा पुरुष असेल त्यास 'अतिविग्रही' असे म्हणावें १८.
स्वार्थेंवीण परकार्य नाशी । 'शुष्कविग्रही' म्हणिपे त्यासी ।
उद्धवा ऐशी प्रकृति ज्यासी । अंत्यजही त्यासी पैं भीती ॥ १९ ॥
उद्धवा ऐशी प्रकृति ज्यासी । अंत्यजही त्यासी पैं भीती ॥ १९ ॥
आपला कवडीचा फायदा नसतां दुसऱ्याच्या कार्याचा नाश करावयाचा, त्याला 'शुष्कविग्रही' म्हणतात. उद्धवा! असा ज्याचा स्वभाव असेल त्याला अंत्यजसुद्धा भितात १९.
ऐक कामाची कथा । कनक आणि कांता ।
येविषयीं अतिलोभता । उपरमु चित्ता असेना ॥ २२० ॥
येविषयीं अतिलोभता । उपरमु चित्ता असेना ॥ २२० ॥
आतां त्याची हांव किती दांडगी असते ते ऐक. कनक आणि कांता यांचा पराकाष्ठेचा लोभ. मनाला क्षणभर स्वस्थता म्हणून नाहींच २२०.
स्त्रीकामाचेनि नांवें । लिंगमात्रचि असावें ।
मग सेव्यासेव्य भावें । विचारूं जीवें स्मरेना ॥ २१ ॥
मग सेव्यासेव्य भावें । विचारूं जीवें स्मरेना ॥ २१ ॥
स्त्रीभोगाची इच्छा तर काही विचारूच नये. जातीने स्त्री असली की पुरे, मग सेव्यासेव्य विचार अंत:करणाला आठवतच नाहीं ! २१.
तैसाचि जाण द्रव्यार्था । भलतैसें यावें हाता ।
न विचारी विहिता अविहिता । अतिकामता अर्थार्थीं ॥ २२ ॥
न विचारी विहिता अविहिता । अतिकामता अर्थार्थीं ॥ २२ ॥
त्याचप्रमाणे द्रव्य ; मग ते भलत्या मार्गाने का येईना? त्यांत योग्य अयोग्य मार्गाचा विचार म्हणून नाही इतका पैशाचा लोभिष्टपणा! २२.
अविहित कामस्थिती । हा स्वभाव ज्याचे वृत्ती ।
ते अंत्यजादि प्रकृती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २३ ॥
ते अंत्यजादि प्रकृती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २३ ॥
अनुचित मार्गाने इच्छा पुरी करणे अशीच ज्याच्या स्वभावाची वृत्ति. उद्धवा ! असे असतील ते अंत्यजाच्या स्वभावाचे होत २३.
पाहे पां कामिकांच्या पोटीं । सदा क्रोधाची आगटी ।
काम‍अप्राप्ती ऐकतां गोष्ठी । भडका उठी प्रळयान्त ॥ २४ ॥
काम‍अप्राप्ती ऐकतां गोष्ठी । भडका उठी प्रळयान्त ॥ २४ ॥
हे पहा! असे जे कामुक किंवा लोभिष्ट लोक असतात, त्यांच्या अंत:करणांत सदा सर्वदा क्रोधाची आगटी पेटलेली असते. आपली इच्छा पुरी होत नाही असे कळले की प्रळयान्त भडका उडून जातो! २४.
ज्याचिये शरीरस्थिती । उसंतु नाही क्रोधाहातीं ।
सदा धुपधुपीत वृत्ती । ते जाण प्रकृती अतिनीच ॥ २५ ॥
सदा धुपधुपीत वृत्ती । ते जाण प्रकृती अतिनीच ॥ २५ ॥
ज्याचे शरीर क्रोधाच्याच स्वाधीन असल्यामुळे क्षणभर शांतपणा म्हणून नाहींच; वृत्ति सदानकदा जळफळलेली : अशा प्रकारचा स्वभाव अत्यंत नीच होय ! २५.
प्राप्तभोगें तृष्णा न बाणे । ऐकिल्याही भोगाकारणें ।
अखंड मनाचें बैसे धरणें । ते प्रकृति जाणे अतिनीच ॥ २६ ॥
अखंड मनाचें बैसे धरणें । ते प्रकृति जाणे अतिनीच ॥ २६ ॥
मिळालेल्या सुखांत आशा तृप्त न होणे, जें जें ऐकेल त्या सुखाकरिताही निरंतर मनाचे धरणे धरून बसणे, हा स्वभावही अत्यंत नीच होय २६.
म्यां सांगितले जे आठही गुण । हे ज्याचे प्रकृतीस लक्षण ।
तो हो कां भलता वर्ण । परी अंत्यजपण त्यामाजीं ॥ २७ ॥
तो हो कां भलता वर्ण । परी अंत्यजपण त्यामाजीं ॥ २७ ॥
हे जे मी तुला आठ गुण सांगितले, हे ज्याच्या स्वभावाचे लक्षण असेल, तो कोणत्याही वर्णाचा असो. तरी त्याच्यांत अंत्यजपणा आहे असे समजावें २७.
अवगुण सांगितले समस्त । एक एक नरकदानीं विख्यात ।
मा आठही मिळाले जेथ । उगंड तेथ मग कैंचा ॥ २८ ॥
मा आठही मिळाले जेथ । उगंड तेथ मग कैंचा ॥ २८ ॥
हे सारे दुर्गुण सांगितले, ह्यांपैकी एक एक गुणसुद्धा नरक देण्याविषयी प्रसिद्ध आहे. मग जेथें आठही एके ठिकाणी मिळाले असतील, तेथें सुटका कशाची? २८.
त्यगावया निजस्थिती । या आठ अवगुणांची व्युत्पत्ती ।
म्यां सांगितली तुजप्रती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २९ ॥
म्यां सांगितली तुजप्रती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ २९ ॥
उद्धवा! आपल्यामधून काढून टाकण्यासाठीच खरोखर ह्या आठ दुर्गुणांची लक्षणे मी तुला सांगितली २९०.
या गुणांतें अंगीकारिती । ते नरकगामी गा निश्चितीं ।
या गुणांतें जे त्यागिती । ते पावती पद माझें ॥ २३० ॥
या गुणांतें जे त्यागिती । ते पावती पद माझें ॥ २३० ॥
अरे! ह्या गुणांचा जे स्वीकार करतात ते खरोखर नरकाला जातात. आणि ह्या गुणांचा जे त्याग करतात ते माझ्या पदाला पोचतात ३२०.
जेणें माझ्या पदाची प्राप्ती । सर्वां वर्णां उत्तम गती ।
ऐशिया गुणांची व्युत्पत्ती । सांगेन तुजप्रती उद्धवा ॥ ३१ ॥
ऐशिया गुणांची व्युत्पत्ती । सांगेन तुजप्रती उद्धवा ॥ ३१ ॥
आतां जेणेकरून माझ्या पदाची प्राप्ति होईल, आणि कोणत्याही वर्णाला उत्तम गति प्राप्त होईल, अशा गुणांचीही लक्षणे उद्धवा ! तुला मी सांगतो ३१.
सकल लक्षणांचें निजसार । जें गुह्यगुणांचें भांडार ।
जेणें पाविजे संसारपार । ऐक साचार उद्धवा ॥ ३२ ॥
जेणें पाविजे संसारपार । ऐक साचार उद्धवा ॥ ३२ ॥
उद्धवा! सर्व लक्षणांचे केवळ सार; गुह्य गुणांचे केवळ भांडार ; आणि ज्याच्या योगाने खरोखर संसारांतून पार होता येते, तें तूं नीट ऐकून घे ३२.
जो सर्व वर्णांचा सहज धर्म । जेणें पाविजे परब्रह्म ।
जे नाशिती चित्तभ्रम । ते गुण उत्तम अवधारीं ॥ ३३ ॥
जे नाशिती चित्तभ्रम । ते गुण उत्तम अवधारीं ॥ ३३ ॥
साऱ्याच वर्णाचा जो सहजधर्म ; ज्याच्या योगाने परब्रह्माची प्राप्ति होते ; ज्यांच्या योगाने मनांतील भ्रम दूर होतो; ते उत्तम गुण ऐक ३३.
अहिंसा सत्यमस्तेयं अकामक्रोधलोभता ।
भूतप्रियहितेहा च धर्मोऽयं सार्ववर्णिकः ॥ २१ ॥
भूतप्रियहितेहा च धर्मोऽयं सार्ववर्णिकः ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] सर्व वर्णांसाठी सर्वसाधारण धर्म हेच आहेत की, मन, वाणी आणि शरीराने कोणाचीही हिंसा न करणे, सत्यावर अढळ राहाणे, चोरी न करणे, कामक्रोधलोभापासून दूर राहाणे आणि प्राणिमात्रांचे कल्याण होईल, तेच करणे. (२१)
हो कां उपायें जेणें तेणें । पुढिलासी जें सुख देणें ।
तें उपतिष्ठे मजकारणें । तो गुण म्यां श्रीकृष्णें वंदिजे ॥ ३४ ॥
तें उपतिष्ठे मजकारणें । तो गुण म्यां श्रीकृष्णें वंदिजे ॥ ३४ ॥
ज्या उपायाने दुसऱ्याला सुख होईल तो उपाय करणे, हे मलाच पोंचते. त्याच गुणाला मी श्रीकृष्ण वंद्य मानितों ३४.
तैसेंच परपीडा असुख । पुढिलांसी न देणें दुःख ।
तेणेंही मज होय सुख । जाण निष्टंक उद्धवा ॥ ३५ ॥
तेणेंही मज होय सुख । जाण निष्टंक उद्धवा ॥ ३५ ॥
त्याचप्रमाणे कोणाला त्रास न देणे, परपीडा न करणे, दुसऱ्याला दुःख न देणे, ह्या योगानेही उद्धवा! मला सुख होतें असें तूं निश्चयाने जाण ३५.
दुःख नेदूनि सुख देणें । या नांव 'अहिंसा' म्हणणें ।
हा पहिला गुण जाणणें । ऐक लक्षणें सत्याचीं ॥ ३६ ॥
हा पहिला गुण जाणणें । ऐक लक्षणें सत्याचीं ॥ ३६ ॥
दुःख न देतां सुख देणे ह्यालाच 'अहिंसा' असे म्हणतात, हा पहिला गुण समजावा. आता दुसरा गुण जो 'सत्य' त्याची लक्षणे ऐक ३६.
सत्य तें जाण पां ऐसें । ज्याचें मन वाचा असत्यदोषें ।
जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें । स्पर्शलें नसे अणुमात्र ॥ ३७ ॥
जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें । स्पर्शलें नसे अणुमात्र ॥ ३७ ॥
सत्य तें असें:-ज्याचें मन आणि वाणि जागृतींत, स्वप्नांत किंवा सुषुप्तींतही असत्यदोषाला लवमात्र स्पर्श करीत नाहीत ३७;
निंदा आणि नरस्तवन । कदा मिथ्या न बोले वचन ।
वाचा अनसुट धरणें जाण । 'सत्य' संपूर्ण या नांव ॥ ३८ ॥
वाचा अनसुट धरणें जाण । 'सत्य' संपूर्ण या नांव ॥ ३८ ॥
निंदा व नरस्तुति, तसेंच खोटे बोलणे हे ज्याला माहीत नाहीं, वाणीला जो अनसूट म्हणजे सोवळी राखतो, त्या साऱ्याला 'सत्य' म्हणतात ३८.
हो कां अधर्माचिये जोडी । कोडी धरोनियां कवडी ।
जो रिघों नेदी दृष्टीबुडीं । फुटकी कवडी स्पर्शेना ॥ ३९ ॥
जो रिघों नेदी दृष्टीबुडीं । फुटकी कवडी स्पर्शेना ॥ ३९ ॥
अधर्माने एका कवडीपासून कोटीचाही लाभ जो दृष्टीपुढे आणीत नाही, दुसऱ्याच्या फुटक्या कवडीलाही जो शिवत नाही ३९,
तेथेंही चोरी करणें । कां दृष्टी चुकवूनि वस्तु घेणें ।
अथवा न पुसतां नेणें । हें जीवेंप्राणें न संभवे ॥ २४० ॥
अथवा न पुसतां नेणें । हें जीवेंप्राणें न संभवे ॥ २४० ॥
तिकडे चोरी करणे किंवा एखाद्याचा डोळा चकवून वस्तु घेणे, अथवा न विचारतां नेणे हे जीव गेला तरी शक्य नाही २४०.
अन्यायोपार्जित धन । स्वप्नींही नातळे मन ।
हें 'अचौर्याचें' लक्षण । तिसरा गुण उद्धवा ॥ ४१ ॥
हें 'अचौर्याचें' लक्षण । तिसरा गुण उद्धवा ॥ ४१ ॥
अन्यायाने मिळविलेल्या द्रव्याला मन स्वप्नांतसुद्धा शिवावयाचे नाही. उद्धवा ! हें 'अचौर्याचे लक्षण. हाच तिसरा गुण होय ४१.
स्वधर्में धन यावें हाता । हेहि नसे धनकामता ।
कामिनीकामाची नेणे वार्ता । परस्त्री ते माता नेमस्त ॥ ४२ ॥
कामिनीकामाची नेणे वार्ता । परस्त्री ते माता नेमस्त ॥ ४२ ॥
स्वधर्मानेसुद्धा द्रव्य हातात पडावे इतकाही ज्याला धनलोभ नसतो; कामिनी-कामाची वार्तासुद्धा ज्याला माहीत नसते; परस्त्रीला जो निश्चयाने मातेसमान मानतो ४२,
हो कां स्वदाराभिगमन । तेथेंही आसक्त नसे मन ।
आश्रमधर्मार्थ जाण । प्रतिपालन स्त्रियेचें ॥ ४३ ॥
आश्रमधर्मार्थ जाण । प्रतिपालन स्त्रियेचें ॥ ४३ ॥
फार तर काय ? पण स्वदारागमनांतसुद्धा ज्याचे मन आसक्त नसते. गृहस्थाश्रमांत राहावयाचे म्हणूनच केवळ स्त्रीचा प्रतिपाल करावयाचा ४३.
या नांव गा 'अकामता' । उद्धवा जाण तत्त्वतां ।
हे चौथी लक्षणता । ऐक आतां अक्रोधु ॥ ४४ ॥
हे चौथी लक्षणता । ऐक आतां अक्रोधु ॥ ४४ ॥
उद्धवा! याचेच नाव खरोखर 'अकामता' म्हणजे निरिच्छपणा असें तूं समज. हेच चौथें लक्षण होय. आता 'अक्रोधाचें' लक्षण ऐक ४४.
जेथ कामाचा आदरु नाहीं । तेथ क्रोधाचें न चले कांहीं ।
जेवीं आकाशाचे ठायीं । न रुपती पाहीं निजशस्त्रें ॥ ४५ ॥
जेवीं आकाशाचे ठायीं । न रुपती पाहीं निजशस्त्रें ॥ ४५ ॥
कामाचा जेथे पगडा नाही, तेथे क्रोधाचेही काही चालत नाही. आकाशाला ज्याप्रमाणे शस्त्र रुपत नाहीत ४५;
जरी बीज जाहलें गोमटें । तरी भूमीविण अंकुर न फुटे ।
तैसें कामावांचूनि कोठें । क्रोध उद्भट न वाढे ॥ ४६ ॥
तैसें कामावांचूनि कोठें । क्रोध उद्भट न वाढे ॥ ४६ ॥
किंवा बीं जरी कितीही चांगले असले, तरी त्याला जमिनीशिवाय जसा अंकुर फुटावयाचा नाहीं; त्याप्रमाणे कामाशिवाय क्रोध हा कधीच वाढावयाचा नाही ४६.
एवं कामाची जे बोळवण । तेचि क्रोधाचीही जाण ।
जैसें गरोदरीचें मरण । करी निर्दळपण गर्भाचें ॥ ४७ ॥
जैसें गरोदरीचें मरण । करी निर्दळपण गर्भाचें ॥ ४७ ॥
ज्याप्रमाणे गर्भवती स्त्रीचे मरण गर्भालाही मारून टाकतें, तद्वत् कामाची बोळवण झाली की त्याच्या बरोबर क्रोधाचीही बोळवण झालीच म्हणून समजावें ४७.
शिर तुटलिया पाठीं । हस्तपादादि क्रिया नुठी ।
काम निमालियापाठीं । निमाली गोष्टी क्रोधाची ॥ ४८ ॥
काम निमालियापाठीं । निमाली गोष्टी क्रोधाची ॥ ४८ ॥
मस्तकच तुटून गेले म्हणजे हातापायांच्या क्रियाही चालत नाहीत, त्याप्रमाणे काम नाहीसा झाला की क्रोधाचीही गोष्ट संपलीच ४८.
जेथ काम क्रोध नाहीं । तेथ लोभ उठी कोणे ठायीं ।
तळवटीं नसतां भुयी । वृक्ष कंहीं वाढेना ॥ ४९ ॥
तळवटीं नसतां भुयी । वृक्ष कंहीं वाढेना ॥ ४९ ॥
आणखी कामक्रोधच जेथे नाहीत, तेथें लोभ तरी उठणार कसा? बुडाला माती नसेल वृक्ष कधींच वाढायचा नाहीं ४९.
शीस बोडिलें सकेशीं । तेथ राहूं न शके ऊ जैसी ।
तेवीं गेलिया कामक्रोधांसी । वस्ती लोभासी असेना ॥ २५० ॥
तेवीं गेलिया कामक्रोधांसी । वस्ती लोभासी असेना ॥ २५० ॥
डोक्यावरचे सारेच केस काढून मुंडन केलें म्हणजे तेथ ऊ जशी राहू शकत नाही, त्याप्रमाणे काम आणि क्रोध गेले, म्हणजे मग लोभाला राहायला ठिकाणच नाहीं २५०.
जेवीं कां भ्रताराचें मरण । घेऊनि जाय अहेवपण ।
तेवीं कामक्रोधेंवीण । लोभलक्षण असेना ॥ ५१ ॥
तेवीं कामक्रोधेंवीण । लोभलक्षण असेना ॥ ५१ ॥
भ्रताराचा मृत्यु ज्याप्रमाणे सौभाग्य घेऊन जातो, त्याप्रमाणे कामक्रोधाशिवाय लोभालाही कोठें थारा नसतो ५१.
या नांव 'निर्लोभता' । सत्य जाण सर्वथा ।
क्रोधलोभांतें वाढविता । जाण तत्त्वतां कामचि ॥ ५२ ॥
क्रोधलोभांतें वाढविता । जाण तत्त्वतां कामचि ॥ ५२ ॥
ह्याचेच नांव 'निर्लोभता' हे तू सत्य जाण, खरोखर क्रोधाला आणि लोभाला वाढविणारा काय तो एक कामच ५२.
जेथ कामाचें अपूर्ण काज । तेथ क्रोधाचें खवळे तेज ।
जेव्हां कामाचें पूर्ण निज । तेव्हां नाचे भोज लोभाचें ॥ ५३ ॥
जेव्हां कामाचें पूर्ण निज । तेव्हां नाचे भोज लोभाचें ॥ ५३ ॥
जेथें कामाचे कार्य अपुरे राहातें तेथेंच क्रोधाचे तेज चढते; आणि कामाचे मनोरथ पूर्ण होतात, तेव्हां लोभाचे बंड नाचू लागते ५३.
जेवीं दीपाची दीपकळा । ते सवें वागवी तेजकाजळां ।
तेवीं क्रोधलोभांचा सोहळा । कामाजवळा संतत ॥ ५४ ॥
तेवीं क्रोधलोभांचा सोहळा । कामाजवळा संतत ॥ ५४ ॥
ज्याप्रमाणे दिव्याची ज्योत, तेजाळा व काजळीला बरोबर वागविते, त्याप्रमाणे क्रोधाचा आणि लोभाचा बडेजाव नेहमी कामाजवळच असतो ५४.
जेवीं कां शारियाचें शीत । घामज्वरासमवेत ।
तेवीं क्रोधलोभयुक्त । जाण निश्चित कामचि ॥ ५५ ॥
तेवीं क्रोधलोभयुक्त । जाण निश्चित कामचि ॥ ५५ ॥
किंवा हिंवाच्या थंडीबरोबर ज्याप्रमाणे घाम व ज्वर असतात, त्याप्रमाणे कामही नेहमीं क्रोधाने आणि लोभाने युक्त असतो ५५.
जेथ कामाचा नाहीं पांगु । तेचि क्रोधलोभांचा त्यागु ।
हा समूळ उपावो चांगु । स्वयें श्रीरंगु बोलिला ॥ ५६ ॥
हा समूळ उपावो चांगु । स्वयें श्रीरंगु बोलिला ॥ ५६ ॥
जेथे कामाचा पांग नाही, तेथे क्रोधाचा आणि लोभाचा सहजच त्याग होतो. स्वतः श्रीकृष्ण म्हणाले. हाच उपाय सर्वात चांगला आहे ५६.
एवं कामत्यागें सर्वथा । त्यागु पावे क्रोधलोभता ।
भूतांसी प्रियत्वें जे हितता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ५७ ॥
भूतांसी प्रियत्वें जे हितता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ५७ ॥
तात्पर्य, कामाचा त्याग केला की, क्रोध आणि लोभ ह्यांचाही त्याग होतो. आतां प्राणिमात्रांचे प्रियत्वाने असणारे हित कसे साधता येते तेंही सांगतों ऐक ५७.
जैशी शक्ति आपणासी । तैसें प्रिय करावें भूतांसी ।
अगत्य विचंबु ज्याचा ज्यासी । तें तें त्यासी अर्पावें ॥ ५८ ॥
अगत्य विचंबु ज्याचा ज्यासी । तें तें त्यासी अर्पावें ॥ ५८ ॥
जितके आपल्याला सामर्थ्य असेल, तितकें प्राणिमात्राचे हित करीत असावें. त्यांना ज्याची अगत्याने गरज असेल, ते ते त्यांना देत असावें ५८.
अन्न वस्त्रदान मान । पोटींच्या कळवळ्यानें जाण ।
करावें भूतीं प्रीयाचरण । हा स्वधर्म जाण सर्वांचा ॥ ५९ ॥
करावें भूतीं प्रीयाचरण । हा स्वधर्म जाण सर्वांचा ॥ ५९ ॥
अंत:करणाच्या कळवळ्याने अन्न, वस्त्र, दान, मान वगैरे देऊन प्राणिमात्रांचे प्रिय असें आचरण करीत असावें: हा सर्वांचाच स्वधर्म होय हे लक्षात ठेव ५९.
छापील पुस्तकात २६० क्रमांकाची ओवी नाही.
ऐसें प्रिय करावें भूतां । जें परिपाकीं ये त्याच्या हिता ।
जेणें प्रियें उपजे बाधकता । तें सर्वथा न करावें ॥ ६१ ॥
जेणें प्रियें उपजे बाधकता । तें सर्वथा न करावें ॥ ६१ ॥
प्राणिमात्राचें असें प्रिय करावें की, शेवटी ते त्यांच्या हितालाच कारण होईल. जे प्रिय त्यांच्या हिताला बाधक होईल ते कधीही करूं नये २६१.
जो भूतप्रिय हितकारी । ऐसा जो पुरुष संसारीं ।
मी भगवंत त्याच्या घरीं । सर्व हित करीं सर्वदा ॥ ६२ ॥
मी भगवंत त्याच्या घरीं । सर्व हित करीं सर्वदा ॥ ६२ ॥
प्राणिमात्रांचे प्रिय व हित करणारा असा जो संसारांत पुरुष असेल, त्याच्या घरी मी भगवंत सर्वदा सर्व प्रकारे कल्याणच करीत असतों ६२.
त्याच्या अशुभांची होळी । भूतहितप्रियमेळीं ।
मी स्वयें करीं वनमाळी । तेचि काळीं तत्त्वतां ॥ ६३ ॥
मी स्वयें करीं वनमाळी । तेचि काळीं तत्त्वतां ॥ ६३ ॥
प्राणिमात्राचे इष्ट आणि हित तो करीत असल्यावेळीच त्याच्या संकटाची मी स्वत:च श्रीकृष्ण होळी करून टाकतों ६३.
जो सद्‍भावें सत्य साचार । भूतांसी हितत्वें प्रियकर ।
त्यासी मी भूतात्मा श्रीधर । करीं संसार सुखरूप ॥ ६४ ॥
त्यासी मी भूतात्मा श्रीधर । करीं संसार सुखरूप ॥ ६४ ॥
जो सद्भावाने खरोखर प्राण्यांचे हितच करीत असल्यामुळे सर्व प्राणिमात्राला प्रियकर असतो, त्याला मी सर्व प्राणिमात्रांच्या अंत:करणांत वास करणारा परमात्मा, सर्व संसार सुखरूप करून देतों ६४.
अहिंसादि सप्तलक्षण । हा सर्वांचा स्वधर्म जाण ।
सर्वाश्रम सर्व वर्ण । त्यांसी मुख्यत्वें जाण हा धर्म ॥ ६५ ॥
सर्वाश्रम सर्व वर्ण । त्यांसी मुख्यत्वें जाण हा धर्म ॥ ६५ ॥
अहिंसा आदिकरून जे सात गुण या श्लोकांत सांगितले आहेत, तो सर्वांचाच स्वधर्म होय. सर्व आश्रमांना व सर्व वर्णाना मुख्यत्वे करून हाच धर्म आहे ६५.
चतुर्वर्णस्वभावप्रकृती । वर्णबाह्यांची लक्षणस्थिती ।
सर्व वर्णांची स्वधर्मगती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥ ६६ ॥
सर्व वर्णांची स्वधर्मगती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥ ६६ ॥
चारीही वर्णाचा प्रकृतिस्वभाव, वर्णबाह्य असणारांची स्थिति व लक्षणे, आणि साऱ्या वर्णांची स्वधर्मगतिही मी तुला सांगितली ६६.
यावरी आश्रमस्वधर्मता । तुज मी सांगेन आतां ।
उद्धवा ऐक गा तत्त्वतां । प्रथमतां ब्रह्मचर्य ॥ ६७ ॥
उद्धवा ऐक गा तत्त्वतां । प्रथमतां ब्रह्मचर्य ॥ ६७ ॥
आतां उद्धवा ! ह्यापुढे मी तुला आश्रमांचे धर्म काय काय असतात ते सांगतो. त्यांत प्रथम ब्रह्मचर्य ऐक ६७.
ब्रह्मचर्य द्विविध जाण । एकाचें 'नैष्ठिक्य' संपूर्ण ।
एक तो 'उपकुर्वाण' । ऐक लक्षण दोहींचें ॥ ६८ ॥
एक तो 'उपकुर्वाण' । ऐक लक्षण दोहींचें ॥ ६८ ॥
ब्रह्मचर्य हे दोन प्रकारचे आहे, एकाचें नांव पूर्ण 'नैष्टिक्य' आणि दुसऱ्याचे नांव ' उपकुर्वाण'. आता त्या दोहींचीही लक्षणे ऐक ६८.
व्रतबंध वेदाध्ययन जाहल्यापाठीं । जो परमार्थीं ठेवूनि दृष्टी ।
गृहस्थाश्रमाची न करी गोठी । 'नैष्टिक्य' परिपाठी त्या नांव ॥ ६९ ॥
गृहस्थाश्रमाची न करी गोठी । 'नैष्टिक्य' परिपाठी त्या नांव ॥ ६९ ॥
व्रतबंध होऊन वेदाध्ययन झाल्यानंतर जो परमार्थावर दृष्टि ठेवून गृहस्थाश्रमाच्या मुळी वाटेसच जात नाही, त्याचे नांव 'नैष्टिक्य ' ब्रह्मचर्य ६९.
वेदशास्त्र संपूर्ण पठन । गुरुदक्षिणा व्रतविसर्जन ।
करूनि करी पाणिग्रहण । 'उपकुर्वाण' या नांव ॥ २७० ॥
करूनि करी पाणिग्रहण । 'उपकुर्वाण' या नांव ॥ २७० ॥
दुसरें, वेदशास्त्र सर्व पठण करून गुरुदक्षिणा देऊन ब्रह्मचर्यव्रताची समाप्ति करून नंतर यथाविधीने स्त्रीचें पाणिग्रहण करणे झाला 'उपकुर्वाण' असे म्हणतात २७०.
द्वितीयं प्राप्यानुपूर्व्याज्जन्मोपनयनं द्विजः ।
वसन्गुरुकुले दान्तो ब्रह्माधीयीत चाहुतः ॥ २२ ॥
मेखलाऽजिनदण्डाक्ष ब्रह्मसूत्र कमण्डलून् ।
जटिलोऽधौतदद्वासोऽरक्तपीठः कुशान् द्‍धत् ॥ २३ ॥
स्नानभोजनहोमेषु जपोच्चारे च वाग्यतः ।
न च्छिंद्यान्नखरोमाणि कक्षोपस्थगतान्यपि ॥ २४ ॥
वसन्गुरुकुले दान्तो ब्रह्माधीयीत चाहुतः ॥ २२ ॥
मेखलाऽजिनदण्डाक्ष ब्रह्मसूत्र कमण्डलून् ।
जटिलोऽधौतदद्वासोऽरक्तपीठः कुशान् द्‍धत् ॥ २३ ॥
स्नानभोजनहोमेषु जपोच्चारे च वाग्यतः ।
न च्छिंद्यान्नखरोमाणि कक्षोपस्थगतान्यपि ॥ २४ ॥
[श्लोक २२-२३-२४] ब्राह्मण, क्षत्रिय व वैश्य यांनी गर्भधान इत्यादी संस्कारांनी प्रारंभ करून क्रमाने यज्ञोपवीत संस्काररूप दुसरा जन्म प्राप्त करून गुरूकुलात राहावे तेथे इंद्रियांवर संयम ठेवून आचार्यांनी बोलावल्यावर वेदांचे अध्ययन करावे. (२२)
मेखला, मृगचर्म, दंड, रूद्राक्षमाळ, यज्ञोपवीत आणि कमंडलू धारण करावे डोक्यावर जटा ठेवाव्यात दंतधावन आणि वस्त्रे धुणे या गोष्टी हौस म्हणून करू नयेत रंगीत आसनावर बसू नये आसनासाठी वगैरे कुश घ्यावेत. (२३)
स्नान, भोजन, हवन, जप आणि मलमूत्र त्याग करतेवेळी मौन पाळावे काख आणि गुप्तेंद्रियाजवळील केस काढू नयेत तसेच नखेही कधी काढू नयेत. (२४)
मेखला, मृगचर्म, दंड, रूद्राक्षमाळ, यज्ञोपवीत आणि कमंडलू धारण करावे डोक्यावर जटा ठेवाव्यात दंतधावन आणि वस्त्रे धुणे या गोष्टी हौस म्हणून करू नयेत रंगीत आसनावर बसू नये आसनासाठी वगैरे कुश घ्यावेत. (२३)
स्नान, भोजन, हवन, जप आणि मलमूत्र त्याग करतेवेळी मौन पाळावे काख आणि गुप्तेंद्रियाजवळील केस काढू नयेत तसेच नखेही कधी काढू नयेत. (२४)
गर्भाधान पुंसवन । जातकर्म अन्नप्राशन ।
हीं समस्त कर्में पूर्वीं जाण । केलीं संपूर्ण चौलान्त ॥ ७१ ॥
हीं समस्त कर्में पूर्वीं जाण । केलीं संपूर्ण चौलान्त ॥ ७१ ॥
गर्भाधान, पुंसवन, जातकर्म, अन्नप्राशन, ही सारी कर्में चौलापर्यंत पूर्वीच होतात ७१.
याउपरी उपनयन । गुरुद्वारा गायत्रीग्रहण ।
सावित्रजन्म हें संपूर्ण । 'व्रतबंध' जाण या नांव ॥ ७२ ॥
सावित्रजन्म हें संपूर्ण । 'व्रतबंध' जाण या नांव ॥ ७२ ॥
त्यानंतर मौंजीबंधन व गुरूच्या द्वारें गायत्रीमंत्रोपदेश झाला म्हणजे त्याचा दुसरा 'सावित्र' जन्म होतो त्यालाच 'व्रतबंध असे म्हणतात ७२.
एवं गायत्रीमंत्रें जाण । द्विजन्मे होती तीनी वर्ण ।
हा ब्रह्मचर्याश्रम संपूर्ण । व्रतधारण वेदार्थ ॥ ७३ ॥
हा ब्रह्मचर्याश्रम संपूर्ण । व्रतधारण वेदार्थ ॥ ७३ ॥
अशा प्रकारे गायत्री मंत्राने तिन्ही वर्णाचे दोन दोन जन्म होतात. हा ब्रह्मचर्याश्रम होय. हे व्रतधारण केवळ वेदाध्ययनाकरितां असते ७३.
तेथ वेदाध्ययन निर्धारीं । गुरुगृहीं वसे ब्रह्मचारी ।
त्याच्या व्रतनेमाची कुसरी । ऐक ते परी सांगेन ॥ ७४ ॥
त्याच्या व्रतनेमाची कुसरी । ऐक ते परी सांगेन ॥ ७४ ॥
म्हणून वेदाध्ययन करण्याच्या निश्चयाने ब्रह्मचारी गुरूच्या घरी राहतो. तेथील त्याचा व्रताचा नेम पाळण्याचे काम कसे असते, त्याचा प्रकार सांगतों तो ऐक ७४.
मुंजी जानवें कृष्णाजिन । पळसाचें दंडग्रहण ।
कमंडलु वागवावा जाण । जळाचरण करावया ॥ ७५ ॥
कमंडलु वागवावा जाण । जळाचरण करावया ॥ ७५ ॥
मुंज [मोळाचा कडदोरा] , जानवे, कृष्णाजिन, पळसाचा दंड व पाणी नेण्याआणण्याकरितां कमंडलु बाळगावा ७५.
न करावें मस्तकवपन । न करावें तैलाभ्यंगस्नान ।
न करावें दंतधावन । केशविंचरण न करावें ॥ ७६ ॥
न करावें दंतधावन । केशविंचरण न करावें ॥ ७६ ॥
मस्तक वपन करवू नये, तैलाभ्यंगस्नान करूं नये, दंतधावन करूं नये, केशही कधी विंचरूं नयेत ७६.
न करावें नखनिकृंतन । न करावें रोमच्छेदन ।
बाहुमूलादिक जे जाण । गुह्य स्थान अतिव्याप्त ॥ ७७ ॥
बाहुमूलादिक जे जाण । गुह्य स्थान अतिव्याप्त ॥ ७७ ॥
नखें कधीं काढू नयेत, कधीं केस कापू नयेत, काखेत व गुप्त ठिकाणी असतात ते तसेच वाढलेले ठेवावेत ७७.
रजकक्षाळित वस्त्रें जाण । त्याचें न करावें परिधान ।
प्रवाहीं करावें स्नान । प्रातर्मध्यान्ह दोंही काळीं ॥ ७८ ॥
प्रवाहीं करावें स्नान । प्रातर्मध्यान्ह दोंही काळीं ॥ ७८ ॥
धोब्याने धुऊन आणलेली वस्त्रें कधीही धारण करूं नयेत. सकाळी व दुपारी दोन्ही वेळां वाहत्या पाण्यांत स्नान करावें ७८.
आसनीं श्वेत पीठासन । श्वेत वस्त्रांचें धारण ।
रुद्राक्ष अथवा पद्माक्ष जाण । मालाग्रहण जपार्थ ॥ ७९ ॥
रुद्राक्ष अथवा पद्माक्ष जाण । मालाग्रहण जपार्थ ॥ ७९ ॥
पांढरें आसन करून त्याच्यावर पांढरे शुभ्र वस्त्र घालावे आणि जपाकरितां रुद्राक्षाची अथवा कमळांच्या बियांची माळा घ्यावी ७९.
कुशादि दर्भ पवित्र । तिहीं युक्त असावे कर ।
ऐक मौनाचा विचार । तुज मी साचार सांगेन ॥ २८० ॥
ऐक मौनाचा विचार । तुज मी साचार सांगेन ॥ २८० ॥
कुश आदिकरून पवित्र दर्भ हातांत असावेत. आतां मौनाचाही विचार तुला सांगतो. तोही ऐक २८०.
मळमूत्र कां करितां स्नान । जप होम आणि भोजन ।
उभय संध्याकाळीं जाण । निश्चित मौन धरावें ॥ ८१ ॥
उभय संध्याकाळीं जाण । निश्चित मौन धरावें ॥ ८१ ॥
मलमूत्रविसर्जन व स्नान करीत असतां, तसंच जप, होम, भोजन व दोन्ही वेळची संध्या करतांना नियमाने मौनव्रत धारण करावें ८१.
नाहीं अभ्यंग केशविंचरण । तेणें जटा वळल्या आपण ।
हें ब्रह्मचारियासी जाण । व्रतधारण नेमस्त ॥ ८२ ॥
हें ब्रह्मचारियासी जाण । व्रतधारण नेमस्त ॥ ८२ ॥
अभ्यंगस्नान करावयाचे नाही व केशही विंचरावयाचे नाहीत, त्यामुळे केसांच्या आपोआपच जटा वळतात. हे नेमस्त व्रत ब्रह्मचाऱ्याला सांगितलेले आहे ८२.
इतुकेनि व्रतेंसीं जाण । सदा गुरुसेवेसी सावधान ।
गुरु कृपेनें सांगे अध्ययन । तेव्हां वेदपठन करावें ॥ ८३ ॥
गुरु कृपेनें सांगे अध्ययन । तेव्हां वेदपठन करावें ॥ ८३ ॥
इतकें व्रत सांभाळून गुरुसेवेविषयीं सदासर्वदा दक्ष असावें. आणि गुरु जेव्हां कृपा करून अध्ययन सांगेल, त्याच वेळी वेदपठण करावें ८३.
मज पढों सांगावें आतां । हा आग्रह न करावा गुरुनाथा ।
त्याची आज्ञा वंदूनि माथां । निष्कपटता गुरुसेवा ॥ ८४ ॥
त्याची आज्ञा वंदूनि माथां । निष्कपटता गुरुसेवा ॥ ८४ ॥
मला आतांच पाठ द्यावा, असा गुरूला कधीही आग्रह करू नये. त्याची आज्ञा शिरसावंद्य करून निष्कपट भावाने गुरूची सेवा करावी ८४.
अध्ययन सांगेना लवलाह्या । तरी सांडूनि कुलाचार्या ।
पढों गेलिया आणिका ठाया । गुरु त्यागिलिया महादोष ॥ ८५ ॥
पढों गेलिया आणिका ठाया । गुरु त्यागिलिया महादोष ॥ ८५ ॥
लवकर लवकर शिकवीत नाही म्हणून कुलगुरुला सोडून दुसऱ्या ठिकाणी शिकावयास जाऊन पहिला गुरु सोडल्यास महादोष आहे ८५.
सेवा करावी अहर्निशीं । जेणें कृपा उपजे स्वामीसी ।
ते कृपेस्तव अध्ययनासी । अहर्निशीं सांगेल ॥ ८६ ॥
ते कृपेस्तव अध्ययनासी । अहर्निशीं सांगेल ॥ ८६ ॥
गुरुला दया येईल अशी रात्रंदिवस गुरूची सेवा करावी. त्या दयेनें तोच रात्रंदिवस पढवू लागेल ८६.
ठेवूनि गुरुचरणीं भावार्था । पढावें गा वेदशास्त्रार्था ।
आकळावें वेदतत्त्वार्था । परमार्थतां निजबुद्धी ॥ ८७ ॥
आकळावें वेदतत्त्वार्था । परमार्थतां निजबुद्धी ॥ ८७ ॥
गुरुचरणावर भक्ति ठेवून वेदशास्त्रार्थाचे पठण करावे आणि परमार्थबुद्धीने वेदाच्या तत्वार्थांचे संपादन करावें ८७.
रेतो नावकिरेज्जातु ब्रह्मव्रतधरः स्वयम् ।
अवकीर्णेऽवगाह्याप्सु यतासुस्त्रिपदीं जपेत् ॥ २५ ॥
अवकीर्णेऽवगाह्याप्सु यतासुस्त्रिपदीं जपेत् ॥ २५ ॥
[श्लोक २५] पूर्ण ब्रह्मचर्याचे पालन करावे स्वतः कधीही वीर्यपात करू नये जर कधी वीर्यस्खलन झालेच, तर पाण्याने स्नान करून, प्राणायाम करून गायत्री मंत्राचा जप करावा. (२५)
या रीतीं ब्रह्मचारीं देख । वीर्यत्याग बुद्धिपूर्वक ।
करूं नये आवश्यक । व्रतविशेष ब्रह्मचर्य ॥ ८८ ॥
करूं नये आवश्यक । व्रतविशेष ब्रह्मचर्य ॥ ८८ ॥
अशा रीतीने ब्रह्मचर्य पाळले पाहिजे. ब्रह्मचाऱ्याने मुद्दाम होऊन वीर्यत्याग कधीही करूं नये. हेच ब्रह्मचर्यामध्ये पाळण्याचे मुख्य व्रत आहे ८८.
स्वप्नीं जाहल्या वीर्यपतन । शास्त्रोक्तविधीं करावें स्नान ।
मग प्रायश्चित्तार्थ जाण । गायत्रीस्मरण करावें ॥ ८९ ॥
मग प्रायश्चित्तार्थ जाण । गायत्रीस्मरण करावें ॥ ८९ ॥
स्वप्नांत वीर्यपतन झालें असतां शास्त्रोक्त विधीप्रमाणे स्नान करावें, आणि मग प्रायश्चित्ताकरितां गायत्रीचे स्मरण करावें ८९.
ब्रह्मचारी वानप्रस्थ संन्यासी । प्रयत्‍नें वीर्यत्यागु नाहीं त्यांसी ।
जो करी तो अतिदोषी । आश्रमधर्मासी बुडविलें ॥ २९० ॥
जो करी तो अतिदोषी । आश्रमधर्मासी बुडविलें ॥ २९० ॥
ब्रह्मचारी, वानप्रस्थ किंवा संन्यासी यांना मुद्दाम होऊन वीर्यत्याग करण्याचा अधिकार नाही. असे असतां जर कोणी तसें कीरील , तर त्याला अत्यंत दोष लागून त्याचा आश्रमधर्म बुडून जातो २९०..
स्वप्नीं जाहलिया वीर्यपतन । करावें मृत्तिका सचैल स्नान ।
मग प्रायश्चित्तार्थ जाण । विहिताचरण जप किजे ॥ ९१ ॥
मग प्रायश्चित्तार्थ जाण । विहिताचरण जप किजे ॥ ९१ ॥
स्वप्नांत वीर्यपतन झालें तर मृत्तिका लावून सचैल स्नान करावे आणि मग प्रायश्चित्ताकरितां विध्युक्त जप करावा ९१.
अग्न्यर्काचार्यगोविप्रगुरुवृद्धसुरान् शुचिः ।
समाहित उपासीत सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ॥ २६ ॥
समाहित उपासीत सन्ध्ये च यतवाग्जपन् ॥ २६ ॥
[श्लोक २६] ब्रह्मचर्याने पावित्र्य पाळून एकाग्रतेने अग्नी, सूर्य, आचार्य, गाय, ब्राह्मण, गुरू, वृद्धजन आणि देवतांची उपासना करावी तसेच सायंकाळी आणि प्रातःकाळी मौन धारण करून संध्योपासना व गायत्री मंत्राचा जप करावा. (२६)
गायत्रीदात्या आचार्यपण । माता पिता तें गुरुस्थान ।
अग्निसूर्यादि सुरगण । गो ब्राह्मण आणि ज्येष्ठ ॥ ९२ ॥
अग्निसूर्यादि सुरगण । गो ब्राह्मण आणि ज्येष्ठ ॥ ९२ ॥
गायत्रीमंत्र देतो तो 'आचार्य' होय. माता व पिता हेही गुरुच होत. अग्नि, सूर्य आदिकरून सारे देव, व गाय, ब्राह्मण आणि वडील मनुष्य ९२,
यांचें करावया उपासना । बाह्य शुचि अंतरीं समाधान ।
गुरुचरणीं अनन्य शरण । आज्ञापालन पितरांचें ॥ ९३ ॥
गुरुचरणीं अनन्य शरण । आज्ञापालन पितरांचें ॥ ९३ ॥
ह्या सर्वांची उपासना करण्यासाठी बाहेरची शुद्धि व अंतरांतील समाधान पाहिजे. गुरुचरणीं अनन्य शरण असून मातापितरांचीही आज्ञा पालन करावी ९३.
अग्नीचे ठायीं हवन । इंद्रादि देवांचें स्तवन ।
ब्राह्मण तें पूज्यस्थान । अर्घ्यदान सूर्यासी ॥ ९४ ॥
ब्राह्मण तें पूज्यस्थान । अर्घ्यदान सूर्यासी ॥ ९४ ॥
अग्नीचे ठायीं हवन करावें, इंद्रादि देवांचे स्तवन करावें, ब्राह्मण निरंतर पूज्य मानावेत व सूर्याला अर्घ्यप्रदान द्यावे ९४.
ज्येंष्ठांसी साष्टांग नमन । गायीसी अंगकुरवाळण ।
सायंप्रातःसंध्येसी मौन । मध्यान्हीं जाण मौन नाहीं ॥ ९५ ॥
सायंप्रातःसंध्येसी मौन । मध्यान्हीं जाण मौन नाहीं ॥ ९५ ॥
वडिलांना साष्टांग नमस्कार घालावा, गाईचें आंग कुरवाळावें, सायंप्रातःसंध्येमध्ये मौन असावें. मध्यान्हसंध्येला मौन नको ९५.
सद्‍गुरूचा समर्थवादु । सर्वां वरिष्ठ सर्ववंद्यु ।
ज्याचा प्रताप प्रसिद्धु । स्वयें गोविंदु सांगत ॥ ९६ ॥
ज्याचा प्रताप प्रसिद्धु । स्वयें गोविंदु सांगत ॥ ९६ ॥
सद्गुरूची गोष्ट म्हणजे फार मोठी; गुरुतत्त्व सर्वात श्रेष्ठ असून सर्ववंद्य होय; त्याचा प्रताप प्रसिद्ध असल्याचे श्रीकृष्ण स्वतःच सांगतात ९६.
आचार्यं मां विजानीयान्नावमन्येत कर्हिचित् ।
न मर्त्यबुद्ध्यासूयेत सर्वदेवमयो गुरुः ॥ २७ ॥
न मर्त्यबुद्ध्यासूयेत सर्वदेवमयो गुरुः ॥ २७ ॥
[श्लोक २७] आचार्यांना माझेच स्वरूप मानावे त्यांचा कधीही अपमान करू नये त्यांना साधारण मनुष्य समजून त्यांच्याकडे दोषदृष्टीने पाहू नये कारण गुरू सर्वदेवमय आहेत. (२७)
जो अंतर्यामी ईश्वरु । जो विश्वात्मा विश्वंभरु ।
जो अनंत अपरंपारु । तो मी श्रीगुरु शिष्याचा ॥ ९७ ॥
जो अनंत अपरंपारु । तो मी श्रीगुरु शिष्याचा ॥ ९७ ॥
अंतर्यामी असा जो ईश्वर, विश्वात्मा, विश्वंभर, अनंत व अपरंपार असा जो मी, तोच शिष्याचा श्रीगुरु होय ९७.
गुरुनामाची जे मातु । तो मी साचार भगवंतु ।
देखोनि भजनभावार्थु । पुरवीं मनोरथु शिष्याचा ॥ ९८ ॥
देखोनि भजनभावार्थु । पुरवीं मनोरथु शिष्याचा ॥ ९८ ॥
गुरुनामाची म्हणून जी गोष्ट आहे, ती खरोखर भगवंतच होय. भजनाचा भक्तिभाव पाहून शिष्याचे मनोरथ मीच पूर्ण करतों ९८.
ज्या सद्गुरूच्या अंगुष्ठीं । ब्रह्मादि देवांचिया कोटी ।
ज्याच्या नांवाची गोठी । वंद्य वैकुंठीं कैलासीं ॥ ९९ ॥
ज्याच्या नांवाची गोठी । वंद्य वैकुंठीं कैलासीं ॥ ९९ ॥
ज्या सद्गुरूच्या अंगुष्ठामध्ये ब्रह्मादिक देवांच्या कोटीच्या कोटी असतात, ज्याच्या नावाच्या गोष्टी वैकुंठांत व कैलासांतही वंद्य होतात ९९,
ज्याचें नांव ऐकतां कानीं । यम काळ कांपती दोनी ।
ब्रह्मा विष्णु रुद्र तिन्ही । हात जोडुनी तिष्ठती ॥ ३०० ॥
ब्रह्मा विष्णु रुद्र तिन्ही । हात जोडुनी तिष्ठती ॥ ३०० ॥
ज्याचें नांव कानांनी ऐकताच यम व काळ थरथर कापतात, आणि ब्रह्मा, विष्णु व महेश्वर हे तिघेही हात जोडून पुढे उभे असतात ३००,
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...