मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
इंदिरा एकादशी
इंदिरा एकादशी व्रताची सखोल माहिती आणि कथा:
1. इंदिरा एकादशीची पौराणिक कथा:
प्राचीन काळी, महिष्मती नगरीत एक राजा राज्य करीत होता, त्याचे नाव होते राजा इंद्रसेन. राजा अत्यंत धर्मशील, नीतिमान आणि त्याच्या प्रजेवर नितांत प्रेम करणारा होता. एकदा राजा इंद्रसेन आपल्या सभेत बसलेला असताना त्याच्याकडे दिव्य मुनि, नारदजी आले. राजा इंद्रसेनाने आदरपूर्वक नारदमुनींचे स्वागत केले आणि त्यांची सेवा केली.
नारद मुनींनी राजाला सांगितले, “हे राजन, मी यमलोकात गेलो होतो. तिथे मी तुझ्या पित्याची भेट घेतली. त्यांची अवस्था अत्यंत कठीण आहे. ते यमलोकात अडकले आहेत कारण त्यांच्या काही पापकर्मांमुळे त्यांना स्वर्ग प्राप्त झाला नाही. ते तुझ्या चांगल्या जीवनाने संतुष्ट आहेत, परंतु त्यांनी तुझ्याकडे एक विनंती केली आहे. ते म्हणाले की, ‘माझा मुलगा राजा इंद्रसेन जर इंदिरा एकादशीचे व्रत करेल आणि त्याचे पुण्य माझ्या आत्म्यास अर्पण करेल, तर मी यमलोकातून मुक्त होऊ शकतो आणि स्वर्गात प्रवेश करू शकतो.’ ”
हे ऐकून राजा इंद्रसेनाला आश्चर्य वाटले, परंतु त्याने आपल्या पित्याच्या आत्म्याच्या तारणासाठी इंदिरा एकादशी व्रत करण्याचा संकल्प केला. नारदजींच्या मार्गदर्शनानुसार राजाने इंदिरा एकादशीचे व्रत केले. त्याने व्रताचे सर्व नियम पाळले आणि त्याचे पुण्य आपल्या पित्याला अर्पण केले. त्यानंतर, राजाच्या पित्याला यमलोकातून मुक्ती मिळाली आणि त्यांना स्वर्गात प्रवेश मिळाला.
ही कथा सांगते की इंदिरा एकादशीचे व्रत किती प्रभावी आहे आणि पितरांना तारण देण्याचे ते महत्त्व आहे. या व्रतामुळे केवळ मनुष्यच नव्हे, तर त्याच्या पितरांनाही मोक्ष प्राप्त होतो.
2. इंदिरा एकादशी व्रताचे नियम आणि विधी:
इंदिरा एकादशी व्रताचे पालन अत्यंत शुद्धता आणि निष्ठेने केले जाते. व्रताच्या दिवशी भक्तांनी काही नियम पाळावे लागतात:
व्रताचे नियम:
उपवास:
व्रतधारकांनी उपवास करणे अत्यावश्यक आहे. काहीजण संपूर्ण उपवास करतात म्हणजेच, अन्नपाणी ग्रहण करत नाहीत. तर काहीजण फलाहार घेतात किंवा केवळ दूध, फळे आणि पाण्याचा आहार घेतात. हा उपवास पूर्णपणे मानसिक शुद्धतेसाठी असतो. उपवासामुळे शरीरातील दोष दूर होतात आणि भक्ताचे मन भगवान विष्णूच्या ध्यानात तल्लीन होते.स्नान आणि शुद्धता:
व्रताच्या दिवशी भक्तांनी सकाळी लवकर उठून स्नान करावे. यासाठी पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करणे किंवा तीर्थाच्या पाण्याने स्नान करणे उत्तम मानले जाते. शरीराच्या शुद्धतेसह मनाची शुद्धता ही महत्त्वाची आहे.भगवान विष्णूची पूजा:
या दिवशी भगवान विष्णूची पूजा केली जाते. विष्णूला तुळशीदल, फळे, तांदुळ, पंचामृत, धूप आणि दीप अर्पण करून पूजा करावी. विष्णूच्या “ॐ नमो भगवते वासुदेवाय” या मंत्राचा जप करावा. श्री विष्णूची कथा वाचन करावी, ज्यात विशेषत: इंदिरा एकादशीच्या व्रतकथाचे महत्त्व असते.रात्र जागरण:
काही भक्त इंदिरा एकादशीच्या रात्री जागरण करतात. विष्णूची भजनं, कीर्तनं आणि कथा ऐकणे अत्यंत पुण्यकारक मानले जाते. जागरणामुळे भगवान विष्णू प्रसन्न होतात आणि भक्ताचे मनोरथ पूर्ण होतात.द्वादशीला पारणे:
दुसऱ्या दिवशी म्हणजे द्वादशीच्या दिवशी व्रत समाप्त केले जाते. द्वादशीला ब्राह्मणभोजन करून त्यांना दान दिले जाते. त्यानंतरच उपवास सोडावा.
3. इंदिरा एकादशीचे पुण्य आणि फायदे:
पितरांच्या मोक्षासाठी:
या व्रताचे सर्वात मोठे महत्त्व म्हणजे पितरांच्या आत्म्यांच्या तारणासाठी केले जाणे. हे व्रत करून त्याचे पुण्य पितरांना अर्पण केल्यास त्यांना स्वर्गप्राप्ती होते. यामुळे पितरांचे यमलोकातून तारण होते.पुण्यप्राप्ती:
जो भक्त निष्ठेने इंदिरा एकादशी व्रत करतो त्याला अपार पुण्य प्राप्त होते. हे पुण्य मनुष्याच्या सर्व पापांचा नाश करते आणि त्याला स्वर्गातील स्थान मिळवून देते.धर्म आणि मोक्षप्राप्ती:
इंदिरा एकादशीचे व्रत केल्यामुळे भक्ताचे धर्मपालन होते आणि त्याला मोक्ष प्राप्त होण्याची संधी मिळते. हे व्रत मन, शरीर आणि आत्म्याच्या शुद्धतेसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानले जाते.
4. व्रताचे वैज्ञानिक महत्त्व:
हिंदू धर्मातील अनेक व्रते शारीरिक आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी उपयुक्त आहेत. इंदिरा एकादशीच्या दिवशी केलेले उपवास आणि साधना भक्ताच्या शरीराला आणि मनाला शुद्ध करते. उपवासामुळे शरीरातील अपायकारक तत्त्वे बाहेर निघतात, आणि मानसिक एकाग्रता सुधारते. ध्यान आणि पूजा यामुळे मानसिक शांतता प्राप्त होते.
5. इंदिरा एकादशीची पूजा विधी:
- सकाळी लवकर उठून स्नान करावे आणि शुद्ध वस्त्रे धारण करावी.
- भगवान विष्णूचा फोटो किंवा मूर्ती समोर ठेवून पूजा सुरू करावी.
- भगवान विष्णूला पंचामृत (दूध, दही, मध, साखर आणि तूप यांचे मिश्रण) अर्पण करावे.
- तुळशीदल अर्पण करावे कारण विष्णूला तुळशी अत्यंत प्रिय आहे.
- नैवेद्य म्हणून फळे आणि मिष्टान्न अर्पण करावे.
- विष्णूची आरती करावी आणि “ॐ नमो भगवते वासुदेवाय” मंत्राचा जप करावा.
- व्रताच्या दिवशी श्रीमद्भगवद्गीतेचे पठण करणे हे अत्यंत फलदायी मानले जाते.
6. इंदिरा एकादशी व्रत करणाऱ्यांसाठी काही विशेष सूचना:
- व्रताच्या दिवशी वादविवाद, क्रोध किंवा तिरस्कार यापासून दूर राहावे.
- मनात शुद्धता ठेवून व्रत करावे.
- पवित्र विचार आणि सेवाभाव ठेवून इतरांना मदत करावी.
- व्रत पूर्ण झाल्यावर गरीब आणि गरजू व्यक्तींना दानधर्म करावा.
निष्कर्ष:
इंदिरा एकादशी हे व्रत भक्तांसाठी अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे कारण ते केवळ त्यांना मोक्ष प्राप्तीच नव्हे तर त्यांच्या पितरांसाठी तारणाचे साधन बनते. या व्रताच्या पारायणाने पापक्षालन होते, आणि भक्ताचे जीवन सुख, शांती आणि समाधानाने भरून जाते.