संत एकनाथ महाराज ,भावार्थ रामायण

श्रीरामपरशुरामएकात्मबोध निरूपणं
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
लग्नाचे वर्‍हाड अयोध्येकडे निघाले :
चौधी बहिणींसहित जाण । जालें जानकीपाणिग्रहण ।
जनकें केली बोळवण । सुख संपूर्ण दशरथासी ॥ १ ॥
चौघे पुत्र चौघी सुना । कीर्ति न समाये त्रिभुवना ।
येव्हढे आल्हादें जाणा । अयोध्याभुवना निघाला ॥ २ ॥
संनद्ध केलिया दळभार । महामदें गर्जती कुंजर ।
घंटाकिंकिणीं सालंकार । पताकीं अंबर शोभत ॥ ३ ॥
घोदे नाचविती वीर । जी जी मा मा थीर थीर ।
तीपायीं असिवार । अति अरुवार नाचती ॥ ४ ॥
अढाऊ झेली साबळधर । कोयतेतकार धनुर्धर ।
चालती पायांचे मोगर । अलगाइत बाणाइत ॥ ५ ॥
वोढणिये थैकार देत । जेठिये तळपत चमकत ।
ऐसें सैन्य पुढें चालत । भाट गर्जत कैवारें ॥ ६ ॥
राजे मुकुटाचे वरिष्ठ । पाठीसीं चाले घनदाट ।
अतिरथी घडघडाट । सुख उद्भसट दशरथा ॥ ७ ॥


मार्गांतील अपशकुनांमुले राजा साशंक :


राजा वसिष्ठ सकळ जन । समानरथीं समसमान ।
चालती सुखसंपन्न । तो पुढें अपशकुन देखती ॥ ८ ॥
सव्य जाताति पैं तास । अपसव्य जाती वायस ।
मयूरें गाळिती पीस । सर्प मुंगुस भांडती ॥ ९ ॥
भालुवा भुंकिती सन्मुख । पक्षी करकरिती अग्निमुख ।
युद्ध होईल अचुक । थोर धुकधुक रायासी ॥ १० ॥
श्रीराम शकुन अपशकुन । दोनी देखे समसमान ।
नाहीं भय कंपायमान । नित्य सावधान निर्भयत्वें ॥ ११ ॥
राजा सांगे वसिष्ठासी । अपशकुन कां होती आम्हांसी ।
दिशा धुमधुमित चौपासीं । शशिसूर्यांसी प्रभा मंद ॥ १२ ॥
दिवसा ग्रहगण गगनस्थ । एक पूर्वे एक पश्चिमे जात ।
रवि चंद्र परिघ करित । अति उत्पातदायक ॥ १३ ॥
सन्मुख गगनाचे पोटीं । अंधकारलिया दिठी ।
वसिष्ठा तूं मर्मज्ञ दृष्टी । हे यथार्थ गोष्टी सांग मज ॥ १४ ॥


वसिष्ठांचे दशरथाला आश्वासन :
राया जीं जीं चिन्हे दिसती । तेणें दुसतर विघ्नप्राप्ती ।
परी आम्हांसवे चालती शांती । विघ्नें आम्हांप्रती विमुख ॥ १५ ॥
अपशकुन पूर्वे जात्यासी । शकुन पश्चिमेच्यासी ।
तेंवी भूतीं भगवद्धाव ज्यासी । विघ्नें त्यासी निजविजयो ॥ १६ ॥
येरवीं विघ्नांचें सूचक । युद्ध होईल ठाकठोक ।
विजयी होईल रघुकुळटिळक । हें आवश्यक निजभावीं ॥ १७ ॥
रामनामाच्या नामोक्तीं । विघ्नें चरणां शरण येती ।
तो श्रीराम असतां सांगाती । विघांची प्राप्ती निजविजयो ॥ १८ ॥


प्रचंड वावटळीतून परशुराम येतात :
ऐसे दोघे बोलत बोली । तं उठली वाहुटळी ।
नभ व्यापिलें धुळीं । संज्ञा मोडली सैन्याची ॥ १९ ॥
लागतां त्या वायूची झडप । सप्त सागर सप्त द्वीप ।
तेणेंसी पृथ्वी सकंप । सुटे चळकांप मेरूसी ॥ २० ॥
त्यामाजी उठली विकट हाक । सैन्य मूर्छित पडे निःशेष ।
दशरथें घेतला धाक । राम निःशंक निजनिधडा ॥ २१ ॥
विद्युत्प्राय जटा शिरीं । सतेज परशु खांद्यावरी ।
धनुष्यबाण घेवोनि करीं श्रीरामावरी चालिला ॥ २२ ॥


वसिष्ठांकडून स्वागत, दशरथ भयभीत, त्याची परशुरामास प्रार्थना :

परशुरामातें देखून । वसिष्ठें केले पूजन ।
तें पूजा भार्गवें अंगीकारून । चालिला आपण श्रीरामावरी ॥ २३ ॥
अत्यंत पराक्रम देखोन । दशरथ जाला कंपायमान ।
घालोनियां लोटांगण । दीनदानव बोलत ॥ २४ ॥
परशुरामा तुझी थोरी । तीन सप्तकें पृथ्वी निःक्षत्री ।
करून दिधली द्विजकरीं । शस्त्र त्वां करीं संन्यासिलें ॥ २५ ॥
तू क्षत्रियांचा कर्दनकाळ । हें तुझिया ब्रीदाचे शीळ ।
श्रीराम माझें केवळ बाळ । त्यावरी प्रबळ क्रोध न करी ॥ २६ ॥
श्रीरामातें मारिसी । तेचि मरण आम्हां सर्वांसी ।
येव्हढे करावया कदनासी । उचित तुम्हांसी नव्हे स्वामी ॥ २७ ॥
मी पुत्रार्थीं अति दीन । पुत्रभयें अति कृपण ।
मज द्यावें पुत्रदान । घाली लोटांगण नृपनाथ ॥ २८ ॥


परशुरामाचे श्रीरामांना आव्हान व दोघांचा संग्राम :
ऐसें दशरथभाषित । तें उपेक्षोनियां समस्त ।
जेथें होता रघुनाथ । भार्गव तेथें स्वयें आला ॥ २९ ॥
रामा श्रीरामा झुंजारी । श्रीराम रामाते निवारी ।
रामा श्रीरामा प्रीति पुरी । ऐक्य करी निजबोध ॥ ३० ॥
त्या दोघांचा निजसंग्राम । सुरवरवीरां अति दुर्गम ।
युद्धीं पावोनि निजवर्म । उपरभ निजबोधें ॥ ३१ ॥
देखोनियां रघुनंदन । भार्गव सोडी दारुण बाण ।
श्रीरामें सांडिलें तोडून । क्रोधें परिपूर्ण जामदाग्न्या ॥ ३२ ॥
परशुराम सोडी दिव्यास्त्रें । श्रीराम निवारी क्षणमात्रें ।
कोपें सोडिलीं निर्वाणशस्त्रें । तींही रघुवीरें निवारिलीं ॥ ३३ ॥
रेणुका दिधल्या भार्गवहातीं । दोनी आपुल्या निजात्मशक्ती ।
सकळ शस्त्रास्त्राम्च्या अंतीं । त्या निर्वाणार्थीं सोडाव्या ॥ ३४ ॥
त्या काळी कराळी उभय शक्ती । जाणोनि राहिल्या रामाप्रती ।
तिहीं ओवाळून रघुपती । श्रीरामभात्याप्रती प्रवेशल्या ॥ ३५ ॥


श्रीरामाच्या सामर्थ्यापुढे परशुराम निष्प्रभ ठरल्यामुळे उद्विग्न :

भार्गव म्हणे नवल आतां । माझ्या शक्ति याव्या माझे हाता ।
त्या प्रवेशल्या श्रीरामभात्या । साह्य रघुनाथा त्या जाल्या ॥ ३६ ॥
माझ्या निर्वाण निजशक्ती । जावोनि राहिल्या श्रीरामाप्रती ।
हें आश्चर्य मानोनि चित्तीं । छळणें वचनोक्ती बोलत ॥ ३७ ॥
जीं जीं शस्त्रें म्यां प्रेरिलीं । तीं तीं स्वयें त्वां निवारिलीं ।
परी आपुली नाहीं सोडिलीं । हे उणीव आली रघुनाथा ॥ ३८ ॥
जाणसी शस्त्रांचे निवारण । परी नेणसी शस्त्रांचे प्रेरन ।
हेंचि तुज उणेपण । शौर्य संपूर्ण तुज नाहीं ॥ ३९ ॥
ऐकोनि परशुराम वचन । श्रीरामें केले नमन ।
ब्राह्मणापुढें उणेपण । सर्वथा जान आम्हांसी ॥ ४० ॥

श्रीराम उवाच –
अयं कठः कुठारस्ते कुरु राम यथोचितम् ।
निहंतुं हंत गोविप्रान् न शूरा राघवा वयम् ॥ १ ॥

’गो-ब्राह्मण क्षत्रिय हे अवध्य’ असे श्रीरामांचे परशुरामास उत्तर :

भार्गवा परशु तुझ्या हाती । म्यां कंथ ओपिलासे तुजप्रती ।
जें करणें असेल तुझे चित्तीं । तें त्वां निश्चितीं करावें ॥ ४१ ॥
गाई ब्राह्मण करावया घात । स्वप्नीं नुपजे मनोरथ ।
त्यांवरी उचली शस्त्रहात । ऐसा सूर्यवंशात शूर नाहीं ॥ ४२ ॥
गाई आणि ब्राह्मणांपुढें । आमुचें शौर्य बापुडें ।
तुझें निवारावया कुर्हामडे । धनुष्यबाण पुढें म्यां धरिले ॥ ४३ ॥

विष्णुचाप सज्ज करण्याचे श्रीरामांना आव्हान :

ऐकोनि श्रीरामाचें वचन । परशुराम हास्यवदन ।
परिसोनि हरचापभंजन । तुज ठाकूनि जाण मी आलों ॥ ४४ ॥
असो युद्धाची अटाटी । सांडिली शत्र धरावयाची गोष्टी ।
विष्णुचाप आहे माझे मुष्टीं । ते तूं जगजेठी सज्जीं पा ॥ ४५ ॥
जरी तूं हें सज्जिसी संपूर्ण । तरी तुवां मज जिंतिलें जाण ।
श्रीराम म्हणे हे भाषण । मज दूषण द्विजविषयीं ॥ ४६ ॥
तूं अगाध ब्राह्मण ब्रअह्मचारी । पितृसेवेची परम थोरी ।
तुझी आज्ञा वंध्य शिरीं । विष्णुचाप करीं करिता जाला ॥ ४७ ॥
श्रीराम म्हणे भार्गवरामा । तुझेनि तीर्थें प्रताप आम्हां ।
तेणें प्रतापें द्विजोत्तमा । धनुर्वर्मा सज्जीन ॥ ४८ ॥
शिवचापापरीस भारी । विष्णुचापाची पैं थोरी ।
श्रीरामें धरोनि करीं । क्षणामाझारीं सज्जिलें ॥ ४९ ॥
भार्गवाचे दृष्टीपुढां । श्रीरामें सज्जिला विष्णुमेढा ।
ठाण मांडोनि निधडा । बाण गाढा जोडिला ॥ ५० ॥
जैसा अंतका अंतक । समूळ कळिकाळा घातक ।
देखोनि भार्गवें घेतला धाक । अलोलिक श्रीराम ॥ ५१ ॥
श्रीरामाच्या प्रतापप्रौढीं । तेजें भार्गवा पडे झांपडी ।
धनुष्य ओढितां कानाडी । चाप कडाडी वैष्णवी ॥ ५२ ॥

श्री रामांचा प्रताप पाहून परशुरामांना त्यांच्या खर्याी स्वरूपाचे ज्ञान :

परशुरामें अति तांतडी । लागवेगें घालोनि उडी ।
श्रीराम धरिला लवडसवडी । चाप न मोडीं वैष्णवी ॥ ५३ ॥
शिवचाप मोडिलें क्षणामाझारी । तैसें विष्णुचापा क करीं ।
तुझ्या पराक्रमाची थोरी । चराचरीं अतुल्य ॥ ५४ ॥
तुझें बळ अति अद्भुरत । कळिकाळ तुझे नित्यांकित ।तूं
अवतार श्रीरघुनाथ । मज निश्चित मानलें ॥ ५५ ॥
मी तुझा करूं आलों छळ । तुजेह् पाहतां स्वभावशीळ ।
माझी निमाला खळबळ । तू केवळ परमात्मा ॥ ५६ ॥
ऐसें वोलोनियां आपण । प्रेमें दिधलें आलिंगन ।
दोघां जाहले समाधान । मुळींची खूण पावोनि ॥ ५७ ॥

परस्परांचे अभिनंदन :

श्रीरामें रामा समाधान । श्रीरामें राम सुखसंपन्न ।
श्रीरामें रामा आमंद पूर्ण । चैतन्यघन श्रीरामें राम ॥ ५८ ॥
श्रीरामें रामा अति आल्हाद । श्रीरामें रामा परमानंद ।
श्रीरामें रामा निजात्मबोध । जाला अभेद रामें रामा ॥ ५९ ॥
मी एक राम दाशरथी । हें नाथवे श्रीरामप्रती ।
मी एक भार्गव भृगुपती । नाठवे चित्तीं परशुरामा ॥ ६० ॥
ऐसें पडिलें आलिंगन । निघोट कोंदलें चैतन्य घन ।
खुंटला बोल तुटलें मौन । जाले परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ६१ ॥
अवतारकृतकार्यार्थ । साधावया श्रीराम सावचित्त ।
भार्गवातें श्रीरघुनाथ । उद्‌बोधित निजबोधें ॥ ६२ ॥
तो जंव होय सावधान । सावध करितां रघुनंदन ।
देखोनि विस्मयसंपूर्ण । शिरोरत्न। श्रीराम ॥ ६३ ॥
कर्मब्रह्मस्थिति समसमान । श्रीराम अवतार शिरोरत्न ।
भार्गवे जाणोनि संपूर्ण । सुखसूपूर्ण श्रीरामें ॥ ६४ ॥

सुसज्ज केलेल्या बाणाचा उपयोग :

श्रीराम म्हणे अमोघ बाण । धनुष्यीं करविला आरोपण ।
तो मागें काढितां नये जाण । कोठें प्रेरण करूं स्वामी ॥ ६५ ॥
ऐसें पुसतां रघुनाथ । परशुराम अति विस्मित ।
बाणाचें लक्ष सावचित्त । विचारितां अनुलक्षी ॥ ६६ ॥
श्रीरामाचा निजशर । अतिशयेंसी अति दुर्धर ।
तेणें निवटीं माझें गत्यंतर । ऐसें परशुराम सांगत ॥ ६७ ॥
श्रीरामाचा निजबाण । जेथें पडे तेथें अक्री कंदन ।
येणें निवटावा माझा अभिमान । गमनागमन मग कैंचें ॥ ६८ ॥
मी तपस्वी अति श्रेष्ठ । तपें जिंकिले लोक वरिष्ठ ।
तें लोकांतराची वाट । करीं सपाट येंएं बाणें ॥ ६९ ॥
मी वीर धीर महाशूर । रणांगमीं अति दुर्धर ।
शत्रुदलनीं एकांगवीर । हाही अहंकार निर्दाळीं ॥ ७० ॥
माझा निवटल्या अहंकार । कैंचें लोकलोकांतर ।
सहजें खुंटलें गत्यंतर । हें करी साचार श्रीरामा ॥ ७१ ॥
जुंझार बाह्य शत्रू संहारी । श्रीराम निवटी अंतरवैरी ।
अहंममता जीवें मारी । धनुर्धारी श्रीराम ॥ ७२ ॥
श्रीरामाचें अनुसंधान । वीरा शूरां न कळे जाण ।
शिव चाप धरी आपण । त्यासी संपूर्ण लक्षेना ॥ ७३ ॥
अहंकारातें छेदिता । आणिक नाहीं रघुनाथा ।
येणें बाणें तूं आतां । अहंममता छेदावी ॥ ७४ ॥
मी अख्यपास पृथ्वी दिधली दान ।तेथें मी वसेन निरभिमान ।
लोकलोकांतर अभिमान । त्याचें छेदन करीं श्रीरामा ॥ ७५ ॥
निरभिमान वसतां क्षितीं । दोष नाहीं गा रघुपती ।
लोकलोकांतरगती । माझी निश्चितीं निर्दाळी ॥ ७६ ॥
ऐसें बोलिला परशुराम । तेंचि करूं पाहे श्रीराम ।
कैसें आश्चर्य केले परम । गत्यंतराचें वर्म श्रीराम छेदी ॥ ७७ ॥
अलक्ष लक्षोनि श्रीरामचंच्रें । बाण जोडोनि निजनिर्धारें ।
अर्धमात्रा अर्धचंद्रशरें । अहं रघुवीरें निवटिलें ॥ ७८ ॥
जेव्हां गुण वाहिला विष्णुचापासी । तेव्हांचि बोळवण अहंकारासी ।
मागुन येईल भार्गवापासीं । तो अर्धमात्रेंसीं निवतिला ॥ ७९ ॥
निवटितांचि अहंकार । कैचें लोकलोकांतर ।
कैचें गतिगत्यंतर । केला स्थिर परशुराम ॥ ८० ॥
यापरी श्रीरामचंद्र । सोडोनियां निजशर ।
सुखी केला परशुधर । स्वर्गादि गत्यंतर खुंटोनी ॥ ८१ ॥
कथांतरीं निरूपण । भार्गवाचें स्वर्गगमन ।
श्रीरामें खुंटिलें आपण । विंधोनी बाण क्षणमात्रें ॥ ८२ ॥
श्रीरामें स्वर्गवाटेसी । काये कूड घातला बाणेंसी ।
कां भिंती घातली चौपासीं । स्वर्गगति खुंटली ॥ ८३ ॥
ऐसियां पाहतां सूक्ष्म गतीं । तेथींची न कळे अंतर्वृत्ती ।
बाह्य लौकिक पंडितयुक्ती । रामें स्वर्गगती खुंटविली ॥ ८४ ॥
बाणे खुंटे स्वर्गगती । हे लौकिक कथावदंती ।
अहं निवटून रघुपतीं । लोकांतरगती खुंटविली ॥ ८५ ॥
ज्यासी अनुलक्षी रामचंद्र । त्याचा गळे अहंकार ।
सहजें खुंटे गत्यंतर । यापरी रघुवीर स्वर्गगती खुंटी ॥ ८६ ॥
श्रीरामें ऐसिया रीतीं । परशुरामाची स्वर्गगती ।
खुंटविली यथार्थ निश्चितीं । हें ग्रंथार्थीं निजगुह्य ॥ ८७ ॥
श्रीरामें जिंतिला परशुधर । गगनीं सुरवरांचा गजर ।
भूतळीं गर्जती ऋषींश्वर । विजयी रघुवीर निजात्मवीर्यें ॥ ८८ ॥
शिवचाप आणि विष्णुचाप । दोहीं चापांचा दुर्धर दर्प ।
राघवें केला निर्वीर्यरूप । श्रीरामप्रताप निजविजयी ॥ ८९ ॥

परशुरामाचा गर्वपरिहार व क्रोधाचा त्याग :

श्रीरामपरशुरामांचे क्रीडित । ब्रह्मादिदेव विमानांत ।
कौतुक पाहूं आले समस्त । दोघे अद्भुित महावीर ॥ ९० ॥
ते देव गर्जती आंबरीं । श्रीराम निजविजयी निर्धारीं ।
वर्षती सुमनांच्या संभारी । ऋषि जयजयकारीं गर्जती ॥ ९१ ॥
परशुराम म्हणजे श्रीरघुनाथा । त्वां मज जिंतिलें तत्वतां ।
जे मज लाज नाहीं सर्वथा । अधिक श्लाघ्यता मज तुझेनि ॥ ९२ ॥
जेंवी मूळ गोडी द्विविधा नाम । परी स्वरूपीं नाहीं द्विविध धर्म ।
तेंवी मी तूं आत्माराम । लज्जा परम कोनाची ॥ ९३ ॥
देह लाजेना अवयवा । रूप लाजेना देहभावा ।
तेवीं मज तुज राघवा । असेना हेवा लाजेचा ॥ ९४ ॥
ऐसें बोलोनि तत्वतां । मग म्हणे गा रघुनाथा ।
धर्म रक्षण तुझे माथा । लोकपाळण त्वां कीजे ॥ ९५ ॥
होता जमदग्नीचा कोप । आणि आपुला निजसाटोप ।
तो श्रीरामीं केला निक्षेप । जाला सुखरूप परशुराम ॥ ९६ ॥
श्रीराम लागला रामचरनां । रामें श्रीरामा केली प्रदक्षिणा ।
रामनामें गर्जोंनि जाणा । गेला स्वस्थाना परशुराम ॥ ९७ ॥
श्रीराम विजयी अलोलिक । वसिष्ठासी आल्हाद अधिक ।
तेणें आलिंगिला रघुकुळटिळक । गेली धुकधुक दशरथाची ॥ ९८ ॥
श्रीरामें वसिष्ठासी लोटांगण । दशरथासी साष्टांग नमन ।
येरे दिधलें आलिंगन । निवालें मन रायाचें ॥ ९९ ॥
विजयी जाला श्रीरामचम्द्र । ऋषिरायांसी आल्हाद थोर ।
अवघे करिती जयजयकार । चालिले भार स्वानंदें ॥ १०० ॥
एकाजनार्दना सह्रण । जाली परशुरामाची बोळवण ।
आतां अयोध्याप्रवेशन । स्वानंदे गमन श्रीरामा ॥ १०१ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायने बालकांडे एकाकारटीकायां
श्रीरामपरशुरामएकात्मबोध निरूपणं नाम षड्‌विंशतितमोध्यायः ॥ २६ ॥
॥ ओंव्या १०१ ॥ श्लोक १ ॥ एवं १०२ ॥