भावार्थरामायण बालकाण्ड अध्याय दहावा

राजा जनक व शुकाचार्य यांचा संवाद
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

विश्वामित्र उवाच –
न राघव तवास्त्यन्यज्ञेयवतां वर ॥
स्वयैव सूक्ष्मया बुद्ध्या सर्वं विज्ञातवानसि ॥१॥


विश्वामित्र म्हणे रघुनाथा । तूं सूक्ष्मबुद्धि अति तीक्ष्णता ।
ज्ञान ज्ञेय परमार्था स्वभावता परिपूर्ण ॥१॥
ज्ञात्यांमाजी ज्ञानवरिष्ठ । त्यांचा अनुभव जो चोखट ।
तो तुजमाजी दिसे प्रकट । वैराग्य उद्‌भट ज्ञानगर्भा ॥२॥
वैराग्य जें ज्ञानसगर्भ । तोचि ज्ञानाचा समारंभ ।
वैराग्येंवीण ज्ञान दुर्लभ । तें तुज सुलभ स्वभावता ॥३॥


भगवद्‌व्यासपुत्रस्य शुकस्येव मतिस्तव ।
विश्रांतिमात्रमेवैतज्ज्ञाता ज्ञेयमपेक्षते ॥२॥


जैसा शुक व्याससुत । जन्मापासोनि स्वभावमुक्त ।
तैसाचि तूं रघुनाथ । प्राप्त परमार्थ स्वन्हावें ॥४॥
त्या शुकाचा ज्ञानार्थ । विकल्पें पावला घात ।
तोचि गुरुवाक्यें निश्चित । निजपरमार्थ पावला ॥५॥


श्रीराम उवाच भगवन्व्यासपुत्रस्य शुकस्य भगवन्कथम् ।
ज्ञेयेऽप्यादौ न विश्रांतं विश्रांतं च भिया पुनः ॥३॥


राम म्हणे ऋषिवर्या । ऐकिलें वाक्य परमाश्चर्या ।
ज्ञात पावोनि शुकवर्या । विकल्प् धरावया काय कारण ॥६॥
त्या शुकाची समूळ कथा । मज सांगावी स्वामिनाथा ।
ज्ञान पावोनि विकल्पता । शुकाच्या चित्ता बाणली कैसी ॥७॥
तोचि विकल्प पुढती । कैसेनि मावळलां चितीं ।
कैसेनि पावला विश्रांती । हें मजप्रति सांगावें ॥८॥

विश्वामित्र उवाच –
आत्मोदंतसमं राम कथ्यमानमिदं मया ॥
शृणु व्यासात्मजोदंतं जन्मनामंतकारणम् ॥४॥

विश्वामित्र म्हणे श्रीरामा । व्यापुत्राची ज्ञान गरिमा ।
अगाध विचाराची महिमा । नाहीं सीमा अनुपम्य ॥९॥
त्या श्रीशुकाचा निजविचार । त्याही विचाराचें निजसार ।
तुज मी सांगेन साचार । सविस्तर अवधारीं ॥१०॥

शुकाख्यान :

जन्मस्वभावें शुक मुक्त । विवेकवैराग्यपूर्ण भरित ।
तो श्रीव्यासास न पुसत । स्वेच्छा वनांत निघता झाला ॥११॥

यं प्रव्रजंतमनुपेतमपेतकृत्यं
द्वैपायनो विरहकातर आजुहाव ॥
पुत्रेति तन्मतया तरवोऽभिनेदुः
तं सर्वभूतहृदयं मुनिमानतोऽस्मि ॥५॥


शुके न करितां पाणिग्रहण । न घेता संन्यास संपूर्ण ।
व्यासासी न पुसतांचि जाण । निघाला आपण सर्वस्व त्यागे ॥१२॥
त्या शुकाची पूर्ण स्थिती । देखोनि व्यासासी अति प्रीती ।
तेणें सुखें शुकाप्रती । पुत्रासक्ती धांविन्नला ॥१३॥
पुत्रप्राप्तीचें व्यासासी सुख । त्यांचे पहावया मुख ।
व्यासासी अत्यंत हरिख । ये गा आवश्यक शुकासी म्हणे ॥१४॥
मी शुक नव्हें एकेदशी । तो मी सर्वभूतनिवासी ।
हे प्रचीती यावया व्यासासी । वृक्ष त्यासी ओ देती ॥१५॥
व्यास बोभाये पुत्रवचनीं । वृक्ष वदती प्रतिवचनीं ।
तेणें व्यास सुखावोनि । पुत्रगमनीं उद्यम ॥१६॥
शुका म्हणतांचि जाण । वृक्ष ओ देती आपण ।
तेणें शुकाचें पूर्णपण । व्यासासी पूर्ण कळों आलें ॥१७॥
ऐसें असतां पूर्णपण । त्यामाजी विकल्पाचें विंदान ।
मुख्यत्वें स्त्रीवाक्याचें श्रवण । तेणें विकल्प पूर्ण श्रीशुकासी ॥१८॥
शुकें स्त्रियां नाहीं देखिल्या दृष्टी । नाहीं स्त्रियांची घेतली भेटी ।
त्यांची अन्योक्ति ऐकतां गोष्टी । विकल्प पोटीं शुकाच्या ॥१९॥
प्रमदा परमार्थ पुसों आली । हे गुरुत्वा भुली पडली ।
प्रमदा केवळ प्रमादीं घाली । तिचे बोलीं विकल्प ॥२०॥
प्रमदांप्रति परमार्थ । हा गुरत्वा अति अनर्थ ।
त्या अनर्थाचा निजघात । श्रीशुकांत विकल्पू ॥२१॥
परमार्थ गुरुत्वाचा अति अनर्थ । त्या अनर्था अति घात ।
तो श्रीशुकाआंत । असे नांदत सावकाश ॥२२॥

जलाशयावर स्नानासाठी शुक आणि व्यास गेले असता अप्सरांची झालेली वेगवेगळी मनस्थिती :

सिद्धसरोवराप्रती । नग्न अप्सरा स्नान करिती ।
शुक जातां आत्मस्थिती । त्या स्वइच्छा खेळती निर्लज्ज ॥२३॥
मागूनि व्यास येतां देखती । अप्सरा अति सलज्ज होती ।
एकी वस्त्र आड करिती । एकी बैसती उदकांत ॥२४॥
शुक तरूण नग्नगती । जातां अप्सरा न लाजती ।
मी वृद्ध यांचे आज्याचे स्थिती । मज का लाजती देवांगना ॥२५॥
शुकाचे ठायीं त्यांची आसक्ती । त्यासी निर्लज्ज अवयव दाविती ।
मी वृद्ध नावडें चित्तीं । यालागीं लाजती स्वर्गांगना ॥२६॥
हा अप्सरांचा भावों । हे त्यांचे पासीं पुसों जावों ।
हा व्यासाचा अभिप्रावो । तो प्रश्नपर्याव पूसत ॥२७॥
श्रीशुकासी कां नाहीं लाजल्याती । मज लाजल्याती कोण्या अर्थीं ।
हे प्रमाण निश्चितार्थीं । माझी प्रश्नोक्ती सांगावी ॥२८॥

अप्सरांचे व्यासांना उत्तर :

ऐकोनि व्यासाची प्रश्नोक्ती । हांसोनि अप्सरा बोलती ।
जैसी ज्याची अंतरावृत्ती । तैसें त्याप्रती वर्तों आम्ही ॥२९॥
मुने तुझें ज्ञान भेदानुवृत्ती । शुकासी सदा अभेदगती ।
अभेदी लाजेची अप्राप्ती । भेदा प्राप्ती सलज्ज ॥३०॥
शुक अभेद कैसा कळला । माझा भेद कोठे देखिला ।
जेव्हां लज्जेचा प्रश्न केला । तेणेचि दाविला भेद तुझा ॥३१॥
तुज स्त्रीपुरुषभेदव्यक्ती । यालागीं तू केली प्रश्नोक्ती ।
शुकाची सूक्ष्म अभेदगती । स्त्रीपुरुषव्यक्ती देखेना ॥३२॥

ते उत्तर ऐकून “मी ज्ञाता” असा शुकास अभिमानस्पर्श :

ऐसें ऐकतां स्त्रियांचे वचन । मी जाता व्यास अज्ञान ।
ऐसा शुकासी ज्ञानाभिमान । हृदयीं संपूर्ण प्रविष्टला ॥३३॥
बाप स्त्रीवाक्याची ख्याती । ब्रह्मज्ञानाची केली शांती ।
विकल्प वाढविला चित्तीं । उठली स्फूर्ति मी ज्ञाता ॥३४॥
मी ज्ञाता तो अज्ञान । ऐसें जेथें स्फुरें स्फुरण ।
तेथोनि पळे ब्रह्मज्ञान । ज्ञानाभिमान उरे देहीं ॥३५॥
हिंग पडतांचि रांजणीं । गोडवाणी होय हिंगवणी ।
तेवीं विकल्प् प्रवेशतां ज्ञानीं । ज्ञानाभिमानीं उडे ज्ञान ॥३६॥
दुग्धीं कांजीचा थेंबू पडे । तेणें दुग्धाचे होती कवडे ।
तेविं ज्ञानीं विकल्प वाढे । तैं ज्ञान उडे ज्ञानाभिमानें ॥३७॥
सावध कनकबीज खाय । तो क्षणार्धें भ्रमित होय ।
तेंवि विकल्पाच्यानि अन्वयें । ज्ञात्या होय ज्ञानाभिमानु ॥३८॥
व्यास अज्ञान भेददृष्टी । मी सज्ञान ऐक्यपुष्टी ।
ऐसा विकल्प शुकाचे पोटीं । स्त्रीवाक्यासाठीं दॄढ झाला ॥३९॥
दीप मालवल्यापाठीं । काजळीची पोहणी उठी ।
तेंवि ज्ञान जातांचि शेवटीं । अति गर्व उठी ज्ञानाभिमानें ॥४०॥

गुरुवाक्याशिवाय ज्ञान व्यर्थ होय :

स्वयंबुद्धीचें विवेकज्ञान । विकल्पमात्रें होय क्षीण ।
गुरुवाक्यें अति निपुण । तें ज्ञान पूर्ण निश्चयें ॥४१॥
जो ज्ञानानुभव गुरुचे ठायीं । तें ज्ञान अति अक्षयी ।
विकल्प न रिघे ते ठायी । अति अनपायी गुरुज्ञान ॥४२॥
गुरुवाक्येंवीण जें ज्ञान । तें क्षयरोगी जन्मलें जाण ।
विकल्पमात्रें सांडी प्राण । अति क्षीण अपायी ॥४३॥
आचार्यवान् पुरुषो वेद । हें वेदवाक्य प्रसिद्ध ।
गुरुवाक्यें ज्ञानविशुद्ध । प्रजा प्रबुद्ध गुरुवाक्यें ॥४४॥
गुरुवाक्येवीण सर्वथा । ज्ञान नासे विकल्पता ।
हेचि शुकाची व्यवस्था । व्यासासी सर्वथा कळों आली ॥४५॥
शुकाचे ब्रह्मज्ञान । विकल्प वाक्यें जाले क्षीण ।
शुक जाहला ज्ञानहीन । तें व्यासासी चिन्ह कळो सरले ॥४६॥
व्यास जाणें भेदज्ञान । तोचि भेदि अभेद सर्वज्ञ ।
हें शुकासी न कळे चिन्ह । तेणें विकल्प पूर्ण दृढ धरिला ॥४७॥
व्यास शुकालागीं अति आसक्त । क्षणाक्षणां म्हणे परत ।
तोचि जालिया विकल्पयुक्त । त्यावरी परत न म्हणे व्यास ॥४८॥
व्यास अंतर्यामी आपण । जाणोनि शुकाचें ज्ञान ज्ञानें क्षीण ।
जेणें पावे ज्ञान संपूर्ण । तो कृपेनें आपण सत्संग सांगे ॥४९॥

जनको नाम भूपालो विद्यते वसुधातले ॥६॥

शुकाला जनकाकडे जाण्यास व्यास सांगतात :

व्यास म्हणे श्रीशुकासी । तूं तंव स्वंइच्छा जातोसी ।
अवश्य जाई नजकापासीं । निश्चय पावसी त्याचेनी ॥५०॥
जनक राजा पृथिवीचे ठायीं । राज्य करोनि तो विदेही ।
ज्ञान विज्ञान त्यासी सर्वही । परिपूर्ण पाहीं पूर्णत्वें ॥५१॥
जो संदेह निजमानसीं । त्याचेनि निःसंदेह होसी ।
समाधान जनकापासीं । परमार्थासी परमार्थ ॥५२॥
आपण ज्ञान सांगावें त्यासी । व्यास अज्ञान हें शुकाचे मानसीं ।
यालागीं धाडी जनकापासीं । श्रीशुकासी निश्चयार्थ ॥५३॥
श्रीशुकाची मनोवृत्ती । म्हणे कळली व्यासाची ज्ञानस्थिती ।
आतां जनकाची ज्ञानोक्ती । तेंही निश्चिती पाहूं पां ॥५४॥
ऐसें विचारोनि मनीं । मेरुगिरी उतरोनी ।
जनकगिरी ठाकोनी । तत्क्षणीं तो आला ॥५५॥
नग्न नगरात जातां । होईल लोहोपहासकता ।
पर्थी चीरांची तत्वतां । लोकलज्जार्थ कौपीन केली ॥५६॥

रिक्तहस्तेन नोपेयाद् राजानं देवतां गुरुम् ॥७॥

जनकप्रसादात शुकाचा प्रवेश :

केवळ रिक्तहातेंसी । भेटों नये रायासी ।
तैसेचि देवालयासी । रिते हस्तेंसी न जावें ॥५७॥
सद्‌गुरु जो कां कृपामूर्ती । त्यासीही भेटूं नये रिते हातीं ।
हेंचि वृद्ध वृद्ध शिकविती । धर्मशास्त्रीं नीति निश्चयें हेची ॥५८॥
जनक गुरुत्वें जगद्‌गुरू । तोचि नरेंद्रां नरेंद्रु ।
त्यांसी रिक्त हस्ते नमस्कारू । करी तो नर स्वधर्ममंद ॥५९॥
जनक निर्लोभद्रव्यदृष्टी । ऐसा निश्चय धरोनि पोटीं ।
हातीं घेतली राखोटी । जनकभेटीलागोनी ॥६०॥
चीर कटीं सूत्र कंठी । कौपीन हातीं राखोटी ।
राजद्वारा आला उठाउठी । द्वारपाळें देखिला ॥६१॥
ब्रह्मसूत्रेंवीण नव्हे ब्राह्मण । संन्यासी नव्हे दंडेवीण ।
दिगंबर नव्हे हा संपूर्ण । अति विलक्षण वेषधारी ॥६२॥

शुकाला ’संगत्यागा’चा जनकाचा संदेश :

यालागीं श्रीशुकासी । द्वारपाळ निवारी त्यासी ।
तो म्हणे सांग रायापायीं । मी शुद्ध भेटीसी आलों सें ॥६३॥
त्या श्रीशुकाचें मनोगत । मी आलों असें ब्रह्मसुत ।
राजा सामोरा येईल येथ । सन्मानयुक्त नेईल ॥६४॥
ऐशा ज्ञानाभिमानें थोर । श्रीशुकामाझारी बांधले घर ।
तें कळलें रायासी अंतर । शुकविकार हृदयस्थ ॥६५॥
शुकाची स्वयें घेतां भेटी । तो विकल्प धरील पोटीं ।
व्यास बोलिला जे गोष्टींसाठी । त्या विकल्पपुष्टी शुक नांदे ॥६६॥
आपण न घेत भेटी । जेणें विरे चिकल्पाची गांठी ।
त्या त्यागाची सांगू गोष्टी । जेणें निजात्मदृष्टी शुक पावे ॥६७॥
भेटी न घेतां आपण । शुक पावे समाधान ।
ऐसें साधोनि विंदान । द्वारपाळासी वचन राव बोले ॥६८॥
द्वारी उभा महानुभाव । संग त्यक्वा सुखी भव ।
हा त्यासी सांगावा अभिप्राय । तो निजानुभव पाहील ॥६९॥

’संगत्यागे सुखप्राप्ती’ असा जनकाचा दुसरा संदेश :

द्वारपाळ म्हणे श्रीशुकासी । संगत्यागें सुखी होसी ।
हें रायें सांगितलें तुम्हांसी । येरू निजमानसीं क्षोभला ॥७०॥
मी काय राजभारू वाहे । मज काय स्त्रीसंग आहे ।
मी निःसंग निजनिर्वाहें । सांग जाय पाहें रायअसी ॥७१॥
हातींची टाकिली राखोटी । तोडोनि टाकिली लंगोटी ।
निःसंग मी एक सृष्टीं । मज पहावया दृष्टी येऊं दे राजा ॥७२॥

जनकाचे देहममत्वाविषयी प्रश्न व शुकाची तटस्थावस्था :

द्वारपाळें रायाप्रती । सांगितल्या शुकोक्ती ।
राजा तेंचि सांगे तयाप्रती पुढती । संगत्यागस्थितीं सुखी होय ॥७३॥
संगत्यागें सुखाप्राप्ती । द्वारपाळ सांगे राजोक्ती ।
आतां कोण संग मजप्रती । ते येऊनि नृपति पाहो सुखें ॥७४॥
संगत्याग पुढपुढती । राजा सांगे कोण्या अर्थीं ।
कोण संग आहे मजप्रती । तें पाहूं निश्चितीं आदरिलें ॥७५॥
मी शुक तों येथें कोण । माझ्या शुकत्वा काय कारण ।
वस्तु नामरूपातीत पूर्ण । शुकीं शुकपण देहत्वें ॥७६॥
देहाचे माथां शुकपण । तो देह येथें किंलक्षण ।
देह पाचभौतिक पूर्ण । माजी मी कोण तें शोधूं पां ॥७७॥
देह पंचभूताआभास । त्या पंचभूतांचा विलास ।
विवंचू पा सावकाश । स्वस्वरूप साधावया ॥७८॥
पृथ्वी नव्हें मी जडत्वें । जळ नव्हें मी अधोगमनत्वें ।
तेज नव्हें मी दाहकत्वें । मी चंचळत्वें वायु नव्हें ॥७९॥
रितें दिसे तेथें जेथें । तें नभ नव्हे मी शुकत्वें ।
मी नव्हें पंचभूतें । त्याहूनि परतें तें मी स्वयं ॥८०॥
अहं नव्हें मी देहममत्वें । सोहं नव्हें मी मायिकत्वें ।
अहंसोहंहूनि परतें । तें मी निश्चितें निजरूप ॥८१॥
ऐसी विवंचितां उपपत्ती । स्वरूपीं पावली वृत्ती ।
तेणे तटस्थ जाली स्थिती । इंद्रियवृत्ति निचेष्टित ॥८२॥
ऐसा निचेष्टित सात रात्री । उभा होता राजद्वारीं ।
दंश मशक मत्कुणांमाझारी । सत्परात्री अचंचळ ॥८३॥
शुकासी निर्विकप्लसमाधी । द्वारपाळ रायासी सांगती आधीं ।
शुक पूर्ण जाला त्रिशुद्धी । अहंबुद्धी हारपली ॥८४॥

शुकाची निश्चल स्थिती :

शुकाला जनानखान्यांत नेणे ऐसे सांगता द्वारपाळ ।
विदेही हरुषला प्रबळ ।
सामोरा जावोनि तत्काळ । अंतरगृहासी आणी ॥८५॥
रायें उचलोनियां त्यासी । ठेविला पैं राणिवसीं ।
श्रीशुकाची दशा कैसी । पुसे राणियांसी स्वयें राव ॥८६॥
नाना भोगविलासीं । शुकासी निर्द्वंद्व राणिवसीं ।
विदेहत्व बाणलें त्यासी । ऐसा रायासी निश्चयो जाला ॥८७॥
ब्रह्मत्व बाणलें योगिराजा । जाणोनि उल्लास भूभुजा ।
सिंहासनीं बैसवोनि वोजा । श्रीशुकाची पूजा ब्रह्मत्वें केली ॥८८॥
स्वमुखें सांगे श्रीशुकासी । मी जनक आलोंसे भेटिसी ।
वचनें शुक जाला उल्लासी । सर्वभावेंसी नृप नमियेला ॥८९॥
नमूनियां श्रीरायाचे चरण । शुक तटस्थ झाला संपूर्ण ।
त्याचें दखोनिया लक्षण । तें ज्ञान अपूर्ण नृप मानी ॥९०॥
सर्वेंद्रियीं निरत । ज्ञान नाहीं नित्यमुक्त ।
तें ज्ञान साशंकित । पूर्णत्व तेथें असेना ॥९१॥
आंब्यां पाड लागल्या झाडीं । सेजेनें न मुरता न ये गोडी ।
निःशंक ज्ञान न होतां जोडी । तटस्थ गाढी अपक्वता ॥९२॥
दधि मंथूनि काढिजे लोणी । तें ठेविता धरी खवट घाणी ।
तेंचि अग्निसंगे तावूनी । सुगंधपणीं सुस्थिर ॥९३॥
तेंवी तटस्थ अति संपूर्ण । तेचि मुख्यत्वें अपक्वता जाण ।
सर्वेंद्रियीं चित्तसमाधान । तें ज्ञानविज्ञान अति शुद्ध ॥९४॥
शुकाची तटस्थता मोडे । त्यासी शुद्ध ज्ञान जोडे ।
ऐसें विचारोनि धदफुडें । निजनिवाडें नृप बोले ॥९५॥
राजा म्हणे तटस्थ स्थिती । शुका कोठे आहे तुझी वृत्ती ।
येरु म्हणे आत्मप्रतीती । वृत्ति निश्चितीं सुखरूप ॥९६॥
ऐसी आत्मस्थिती आहे । त्याची स्थिति डोळां पाहे ।
तेव्हां दृश्य द्रष्टा चिन्मात्र होय । हा अनुभव पाहें आत्मत्वाचा ॥९७॥
शुक जंव आत्मस्थिती पाहें । विस्मयें चाकाटला ठायें ।
निजदेह नाहीं होये । वश्यत्वें राहे ब्रह्मपूर्णत्वें ॥९८॥
जें जे देखों जाय ठिठीं । तें तें आत्मत्वेंचि उठी ।
बाप गुरुवाक्याची कसवटी । दृश्याचिये पोटीं परब्रम्ह नांदे ॥९९॥
स्त्रीपुरुषाचिये व्यक्ती । पूर्णब्रह्मत्वें प्रचीती ।
पशु पक्षी नाना जाती । आत्मस्थिती जग नांदे ॥१००॥

शुकाला आलेली सद्‌गुरूमहिम्याची प्रचीती :

जें जें पाहे तें तें आत्मस्थिती । तंव तंव सर्वेंद्रिया ब्रह्मप्राप्ती ।
गुरुवाक्याची परम ख्याती । सभाग्य पावती स्वानंदे ॥१॥
अगाध सद्‌गुरुगरिमा । ब्रह्मत्व आलें इंद्रियकर्मा ।
सहज भेटी परब्रह्मा । देहधर्म चिदत्वें ॥२॥
निद्रेचें निजशेजार । तळी घरा ना वरी अंबर ।
पहुडणें अति अरुवार । चिदचिन्मात्रस्वभें ॥३॥
विसरोनि शेष निमाला । आठवाचा ठावो पुसिला ।
सहज सुखें सुखाळु जाला । दुष्काळ पडिला देहभावा ॥४॥
जागृती आली ब्रह्मपूर्ण । स्वप्न जालें चैतन्यघन ।
सुषुप्ती जाली सुखसंपन्न । हा प्रताप पूर्ण गुरु आज्ञेचा ॥५॥
गुरु आज्ञेचा चमत्कार । श्रवणीं पडताचि अक्षर ।
सुखरूप जाला संसार । चराचर ब्रह्ममय ॥६॥
गुरुवाक्याचा गौरवो । शुकासी जाला सहजानुभवो ।
तेणें अति आल्हादें पहा हो । साष्टांगी राव सद्‌भावें नमिला ॥७॥
रायें दिधलें आलिंगन । दोघांचे गेलें दोनीपण ।
मुसावलें चैतन्यघन । पूर्णत्वें परिपूर्ण जाला ॥८॥
पूर्णत्वें पावोनि समधान । सहज अंगी सुटले आलिंगन ।
तरी न दिसे दोनीपण । अखंडत्वें पूर्ण आत्मत्वा ॥९॥
शुक म्हणे जनकाप्रती । नकळोनि हे सहजस्थिती ।
म्यां विकल्प् धरिला चित्तीं । मुख्य पूज्य मूर्तिं श्रीव्यास ॥११०॥
व्यासासी स्त्रीपुरुषभेद भिन्न । ऐसें अप्सरांचे वचन ।
ऐकोनि विकल्पें भरलें मन । व्यास अज्ञान निश्चयें मानीं ॥११॥
ऐसिया विकल्पाचा समूळ दाहो । तुझेनि वचनें केला पाहाहो ।
धन्य ज्ञानाचा अनुभवों । निःसंदेहो भवव्दाक्यें ॥१२॥
द्वारपाळाच्या निरोपावरी । माया अविद्या विकल्पा बोहरी ।
तुझ्या वैभवाची थोरी । वंद्य सुरवरीं सर्वत्र ॥१३॥
बाप वाक्याचे तिखट बाण । घायेंवीण छेदिला प्राण ।
जीव मारोनिया संपूर्ण । पूर्णत्वीं पूर्ण मज केले ॥१४॥
ऐकोनि शुकाचें वचन । जनक जाला सुखसंपन्न ।
यथोनि शुक जाल सुखपूर्ण । संतोषोनि आपण काय बोले ॥१५॥

जनकाकडून शुकाला ज्ञानोपदेश :

जनक म्हणे धन्य धन्य । जें तुज जालें समधान ।
तेंचि गुह्याचें गुह्य ज्ञान । ब्रह्मसमाधान तया नांव ॥१६॥
पूर्वीच तूं ज्ञाननिधी । वस्तु आकळिली निजात्मबुद्धी ।
गुरुवाक्य तेचि त्रिशुद्धी । निजात्मसिद्धी निश्चित ॥१७॥
जे तूं पावलासी समाधी । यावरी ज्ञानसिद्धि ।
नाहीं नाहीं गा त्रिशुद्धी । निजात्मबुद्धी याचि नांव ॥१८॥
जे तुज जाली आत्मप्राप्ती । तेचि नाराणयाची ज्ञानोक्ती ।
तेंचि ज्ञान श्रीकृष्णनार्थी । तेचि स्थिती नारदाची ॥१९॥
तेचि स्थिती याज्ञवल्क्यासी । तेचि स्थिती व्यासासी ।
तेचि स्थिति मजपासीं । निश्चयेसीं निश्चित ॥१२०॥
स्नेहे सूत्रें दीप भिन्न । प्रभा एकत्वें अभिन्न ।
तेवीं ज्ञात्याचें विचित्र कर्मचिन्ह । परी ज्ञेय ज्ञान एकची ॥२१॥
नारदासी नित्य लंगोटी । कृष्ण वैभवें संपन्न सृष्टीं ।
दोहींची ज्ञानकसवटी । एकत्वें पुष्टीं समसाम्य ॥२२॥
जडभरत म्हणती जड । याज्ञवल्की ज्ञानारूढ ।
दोहींचे ज्ञान एकत्वें गोड । ज्ञानीं पडिपाड असेना ॥२३॥
देह देता दोष कोटी । आत्मत्वें पाहतां निदेष सृष्टी ।
यालागीं देहीं न ठेवावी दृष्टी । दोषांची कोटी देहात्मता ॥२४॥
ऐकोनि जनकाची गोष्टी । सुख जालें शुकाच्या पोटीं ।
संशय गेला उठाउठीं । स्वानंदपुष्टी सदादित ॥२५॥
यापरी जनकें श्रीशुकासी । सांगितलें शुद्ध ज्ञानासी ।
तेणें विश्रांति जाली रायासी । तें सुख वाचेसी न बोलवें ॥२६॥
सुख उलथले संपूर्ण । सकळ संशयां जालें दहन ।
वाचेसी पडिलें महामौन । भय शोक पूर्ण मावळले ॥२७॥
निमाली हृदयाची आधी व्याधी । इंद्रियें निवालीं सुखावबोधी ।
विश्रांति पावली त्रिशुद्धी । सुख सुखावबोधी संतुष्ट ॥२८॥

शुकाचे मेरुपर्वतावर गमन :

शुक म्हणे रायाप्रती । मज जाली परम विश्रांती ।
ते विश्रांती भोगावया एकांती । मेरुगिरीप्रति शुक गेला ॥२९॥
निर्विकल्प निरहंकारी । आसन घालोनि योगमुद्रीं ।
शुक बैसला समाधिवरी । मेरुशिखरीं स्वानंदे ॥१३०॥
स्नेहेंवीण प्रकाशरूप । निर्वातांचा जैसा दीप ।
तैसें शुकाचें समाधिस्वरूप । निर्विकल्प या नांव ॥३१॥
शुक म्हणे मी क्षणाभरी । सुखें बैसलों मेरुशिखरीं ।
बाहेर संख्या शास्त्रांतरीं । दशसहस्रीं जाली अब्दें ॥३२॥
एवं स्वरुपाचे ठायीं । मुळी उदय अस्त नाहीं ।
काळा तेथे अटक पाहीं । ठेविता ठायीं टिकेना ॥३३॥
ऐकें श्रीरामा कृपामूर्ती । यापरी शुकाची ब्रह्मप्राप्ती ।
जनकें आणिली यथास्थिती । आत्मप्रतीती समाधिस्थ ॥३४॥
समाधि आणि उत्थान । दोनी अवस्था बोळवून ।
करोनियां श्रीशुक जाण । जाला संपूर्ण पूर्णत्वें ॥३५॥
एका जनार्दना शरण । शुक सुखें जाला ब्रह्मसंपन्न ।
पुढें श्रीरामातें पूर्णपण । वसिष्ठ आपण निरूपील ॥१३६॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
शुकजनकसंवादो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥
॥ श्लोक ७ ॥ ओव्यां १३६ ॥ एवं १४३ ॥