संत एकनाथ महाराज ,भावार्थ रामायण

सहस्रार्जुनाचा वध व शिवधनुष्याची पूर्वकथा
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥

राजा व राजपुत्र यांच्याशी युद्ध व त्यांचा निःपात –
परशुराम पाहे दुरून । निर्नायकी दिसे सैन्य ।
राजा नाहीं आला आपण । राजपुत्र पूर्ण देखिले ॥ १ ॥
रायाचे राजसुत । शोधोनि मारावे समस्त ।
हे मातेची आज्ञा समर्थ । तो मी कार्यार्थ साधीन ॥ २ ॥
केला त्र्यंबकाचा टणत्कार । नादें मूर्छित झाले सुर ।
दुमदुमले गिरिकंदर । राजकुमार धाकिन्नले ॥ ३ ॥
धाकें दचकला प्रधान । उभा ठेला धैर्य धरून ।
सैन्यें उभ्या उभ्या सांडीती प्राण । टणत्कारें पूर्ण नभ कोंदलें ॥ ४ ॥
बाण सोडिला सिंहमुख । तेणें गज मारिलें निःशेष ।
रथांचे छेदोनि आंख । वाजीचीं मस्तकें फोडिली ॥ ५ ॥
बाणपिसारा सुटला वारा । कोटी कोटी रहंवरा ।
उडवोनि नेलें अंबरा । वरिल्या वीरा आवर्तु ॥ ६ ॥
वरील वीर तळीं पडत । तळीं धुरा चूर होत ।
रथ अंगभारें आदळत । तेणें पीठ होत शूरांचें ॥ ७ ॥
बाण सोडिले संपूर्ण । आवर्तीं पडिलें सैन्य ।
जो जिकडे सरे चुकवोन । तिकडेच बाण खडतरती ॥ ८ ॥
धाकें धाकें घायाबेणें । आडवी वोडवती वोडणें ।
वोडणें फोडोनियां बाणें । सर्वांग स्ंपूर्ण भेदिलें ॥ ९ ॥
रामें मांडिली रणकळी । शिरांची केली चेंडुफळी ।
राजे मारिले अतुर्बळी । रुधिरांजुळी प्राशिती भूतें ॥ १० ॥
सैन्य देखोनि महामार । खळबळिले राजकुमर ।
प्रधान धांविन्नले समोर । अतिदुर्धर निजयोत्रें ॥ ११ ॥
बाणांचिया झडाडा । प्रधान उडविला रोकडा ।
नेऊन टाकिलां रायापुढां । मस्तकीं तडा पडोनि मेला ॥ १२ ॥
चंड आणि प्रचंड । तिहीं युद्ध केलें वितंड ।
त्यांचे छेदोनियां बाहुदंड । दोहींचें मुंड पाडिलें ॥ १३ ॥
दोघे पाडिले अति दुर्धर । रणीं उठिला हाहाकार ।
हाक दैत्यांचें छेदी वक्त्र । वीरें वीर आटिले ॥ १४ ॥
मग लक्षिले राजकुमर । तेही चालिले अति दुर्धर ।
युद्ध चाले घोरांदर । शस्त्रास्त्रलाघवें ॥ १५ ॥
बाणें बाणांतें तोडित । शत्रें शत्रांतें झोडित ।
अस्त्रें अस्त्रांतें मोडित । मग ओढित निर्वाणशस्त्रें ॥ १६ ॥
रामें छेदिले त्यांचे रथ । सारथी मारिले शातानुशत ।
वीर मारोनियां तेथ । अवघे विरथ रणीं केले ॥ १७ ॥
अंतकांतक अर्धचेंद्रें । निःशेष छेदिलीं त्यांची शस्त्रें ।
सचेंचि निवटिलीं शिरें । अवनीं रिधिर प्रवाहे ॥ १८ ॥
राजपुत्र पडतां क्षितीं । पडल्या वीरांच्या पांथी ।
रामें रणीं लाविली ख्याती । केली शांति सर्वांची ॥ १९ ॥
रणांगणा जे जे आलें । तें तें निःशेष निर्दाळिले ।
बोंब सांगावया नाहीं उरले । रामें केले निक्षत्री ॥ २० ॥
अश्व गज रथ पदपदाती अतिरथी महारथी । जे जे आले युद्धाप्रती ।
त्यांची समूळ शांति । भार्गवें केली ॥ २१ ॥



राजाची उद्विग्नता :


प्रधान पाडिला राजभवनीं । पुत्र पादिले रणांगणीं ।
राजा क्षोभला ऐकोनी । युद्धालागोनि उठवला ॥ २२ ॥
सैन्य निमालें समस्त । उरले पार्षद पाच शत ।
राजा एकाकी युद्धार्थ । बैसला त्वरित रथावरी ॥ २३ ॥
राजा मनीं करी विचार । म्यां गाई ब्राह्मणां लाविलें शस्त्र ।
तेणें मी जाहलों अपयशःपात्र । आतां करां क्षात्र क्षात्रधर्में ॥ २४ ॥
दावीन क्षात्रधर्म रणीं । परशुराम त्रासीन बाणीं ।
कटाक्षें बिडेन रणांगणी । निजनिर्वाणीं युद्धार्थीं ॥ २५ ॥
तो सूड मागेल पित्याचा । मी सूड घेईन पुत्रांचा ।
पाहों पराक्रम दोहींचा । गर्जोनि वाचा उठावला ॥ २६ ॥


परशुरामाकडून राजाचा धिःकार :


परशुराम सतेज बोले । जेवोनियां घर घेतलें ।
तें तुवांचि दुष्टा साच केलें । निर्वैरा मारिलें जमदग्नी ॥ २७ ॥
जमदग्नीनें सांदिला कोप । त्यावरी त्वां केला प्रताप ।
वृथा करिसी बळाचा जल्प । तूं अति अल्प लघुत्वें ॥ २८ ॥
स्त्रियावरी तुज पुरुषार्थ । माझी माता पडली मूर्छित ।
तो तूं सांपडलासी येथे । तुज निःपात मी करीन ॥ २९ ॥


दोघांचे युद्ध :


ऐसा ऐकतां वचनपुंज ।कोपें चालिला सहस्रभुज ।
त्यावरी लोटला द्विभुज । धरावया गज केसरी जैसा ॥ ३० ॥
जमदग्नीचा अति क्रोध । होता परशुरामीं प्रसिद्ध ।
तो खवळला अति विरुद्ध । रायाचा कंडू छेदावया ॥ ३१ ॥
कोपें धनुष्या वाहिला गुण । काधिले अति तीक्ष्ण बाण ।
सरसावला सहस्रार्जुन । युद्ध दारुण मांदिलें ॥ ३२ ॥
दोहींचे बाण तिखट । बळें पिच्छांचा झुंझाट ।
गगनीं बाणांचा खणखणाट । हव्यवाट उठिला ॥ ३३ ॥
बाणें बाणातें निवारी । शस्त्रें शस्त्रातें संहारी ।
अस्त्र अस्त्रातें स्वयें वारी । शस्त्रास्त्रीं प्रवीण ॥ ३४ ॥
सहस्र भुजांचा धनुर्वाड । द्विभुजें लाविलेला वेढा ।
बाणांचिया झडाडां । कांहीं कैवाडा स्मरेना ॥ ३५ ॥
त्याचि लाघवामाजि देख । रामें रथाचा चेदिला आंख ।
सारथि मारिला निःशेष । वारू अमोलिक पाडिले रणीं ॥ ३६ ॥
मागूनियां रथांची भरनी । तेही वीर छेदिले रामें बाणीं ।
साहाय्यकारी नाहींकोणी । एकला रणीं उरे राव ॥ ३७ ॥


अस्त्रांनी द्वंद्वयुद्ध :


विरथी राजा उरे आपण । क्रोधें मांडिलें निर्वाण ।
अस्त्रें अनिवार योजून । त्यांचे निवारण नेणती कोणी ॥ ३८ ॥
दंडास्त्र आणि चंदास्त्र । सवेंचि सोडिलें प्रचंडास्त्र ।
वेगें मोकली वितंडास्त्र । घोर घोरास्त्र अनिवार ॥ ३९ ॥
देखोनि शस्त्रांचा संभार । रामनेटका धनुर्धर ।
शस्त्रें शस्त्रांचा संहार । करी तो प्रकार अवधारा ॥ ४० ॥
दंडें दंडिले दंडास्त्रा । खंडे खंडिले खंडास्त्रा ।
चंडें छेदिलें प्रचंडास्त्रा । छेदिलें घोरास्त्र अघोरास्त्रें ॥ ४१ ॥
निर्वाणास्त्रें समस्त । रामे केली वाताहत ।
मग अनिवार अति अत्यंत । तें चामुंडास्त्र घेतलें रायें ॥ ४२ ॥
पूर्वीं मर्दिले चंडमुंडासी । तें चामुंडास्त्र हातवसी ।
राम आव्हानी काळिकेसी । चामुंडा दासी तियेची ॥ ४३ ॥


चामुंडेचे माघारी येणे :


चामुंडेसी म्हणे काळिका । माझें स्वरूप तें रेणुका ।
तिच्या पतीच्या घातका । तूं आवश्यक निर्दाळीं ॥ ४४ ॥
चामुंडा काळिकेची दासी । हें सत्य न मानेल ज्यासी ।
तिहीं पहावें शप्तशतीसी । चंडमुंडांसी हेथें वधिलें ॥ ४५ ॥
काळिकेसी करोनियां नमन । घेवोनि तिचें आज्ञापन ।
चामुंडा परतली आपण । करावया निर्दळण रायाचें ॥ ४६ ॥
चामुंडा वळली उफराटी । सहस्रार्जुन देखे चृष्टीं ।
माझीं अस्त्रें लागतीं मजचिपाठीं । धाकें पोटीं गजबजिला ॥ ४७ ॥
चामुंडेचें निवारण । माझें मी नेणें आपण ।
अवश्य मज आलें मरण । धाकें संपूर्ण कांपत ॥ ४८ ॥
रामें त्याचि क्षणामाझारीं । परशु घेवोनि करीं ।
सहस्र बाहूंची कांडोरी । धरणीवरी पाडिलीं ॥ ४९ ॥

सहस्रार्जुनाचा वध, परशुरामस्तवन :

साधोनि निर्वाणीचा आवो । मग मस्तकीं घालता घावो ।
तेणें घायें महाबाहो । पडिला पहा हो क्षितितळीं ॥ ५० ॥
शिर उडालें अंतराळीं । जीवें परशुरामासी ओंवाळी ।
मग उतरलें पायांजवळीं । चरणाची धूळी वंदावया ॥ ५१ ॥
सद्‌भावें आदरिली स्तुती । मी गोब्राह्मण परमघाती।
त्या मज शस्त्रधारातीर्थीं । पापनिष्कृती निजकरें केली ॥ ५२ ॥
छेदिला सहस्रभुजांचा भार । छेदिला माझा अहंकार ।
छेदिला वासनासंभार । जीवोद्धार तुवां केला ॥ ५३ ॥
छेदिलें माझें कर्माकर्म । छेदिले माझे धर्माधर्म ।
छेदोनि माझा मोहभ्रम । ब्रह्म परम मज केलें ॥ ५४ ॥
छेदिलें माझें नांवरूप । छेदिलें माझें पुण्यपाप ।
छेदूनियां संकल्पविकल्प । ब्रह्म निर्विकल्प मज केलें ॥ ५५ ॥
छेदिलें अहंसोहंपण । निःशेष छेदिले मीपण ।
छेदोनि एकत्वाचें एकपण । ब्रह्म परिपूर्ण मज केलें ॥ ५६ ॥
ऐसें करिती स्तवन । प्रेमें पूर्ण जालें नयन ।
मस्तकीं वंदूनि चरण । सांडिला प्राण सहस्रार्जुनें ॥ ५७ ॥
मातेचि आज्ञा अति सधर । पहिले छेदावे सहस्रकर ।
मग छेदावें त्याचें शिर । तोचि प्रकार रामें केला ॥ ५८ ॥
सहस्रार्जुन पडिला रणक्षेत्रीं । सवेंचि तीन सप्तकें धरित्री ।
परशुरामें केली निःक्षत्री । आज्ञेवरी मातेच्या ॥ ५९ ॥
एकाजनार्दना शरण । जालें रेणुकापुराण ।
आतां जानकीचें लग्न । सावधान अवधारा ॥ ६० ॥
सांगतां धनुष्यप्रकरण । प्रसम्गें आलें रेणूकाआख्यान ।
कथेंसी जालें विलक्षण । श्रोतीं संपूर्ण क्षमा कीजे ॥ ६१ ॥

परशुरामाचे मिथिलेला आगमन :

रामें निःक्षत्री पृथ्वी करिता । मिथुळेसी आला अवचितां ।
ऋषिवृंदासी होय पुसता । येथें राज्यकर्ता कोण होय ॥ ६२ ॥
ऋषि सांगती परशुरामा । हा चक्रवर्ती धर्मात्मा ।
देही असोनि विदेहीधर्मा । अगाध महिमा पै याचा ॥ ६३ ॥

जनकाकडून सत्कार :

ऐसें ब्राह्मण बोलिले उत्तर । तंव जनक सामोरा आला सत्वर ।
आलिंगोनी परमादर । रामासहित ऋषीश्वर गृहा नेले ॥ ६४ ॥
जनक राजा ब्रह्माधिकारी । परशुराम त्यातें न मारी ।
एकात्मता प्रीतीकरीं । त्याचें घरीं राहिला ॥ ६५ ॥
जनकें परशुरामासी । राहविलें भोजनासी ।
रामासवें अपार ऋषी । जनकें त्यांसी निमंत्रिलें ॥ ६६ ॥
रामें ठेवोनि धनुष्यबाण । स्वयें केलें संध्यास्नान ।
भीतरीं करावया भोजन । ऋषिपंक्ति पूर्ण बैसली ॥ ६७ ॥

भोजनाचे वर्णन :

ताटें वाढिलीं चोखंडी । अवघ्या रसां एकचि गोडी ।
जनकें अत्यंत आवडीं । केली परवडी भृगुवर्या ॥ ६८ ॥
ते देखतांचि परिपक्वान्न । देखणें देखती निजनयन ।
दृश्य द्रष्टा आणि दर्शन । समरसें लोचन सुखी जालें ॥ ६९ ॥
स्वानंदी भोजना देतां मिठी । शब्दीं निःशब्दता श्रवनीं उठी ।
तेणें भवणाचिये पोटीं । सुखसंतुशाह्टी स्वानंदें ॥ ७० ॥
यापरी पक्वान्नाचा वास । सबाह्य समरसीं परेश ।
तो येतांचि सुवास । सुख‌उल्लास घ्राणासी ॥ ७१ ॥
तें सदन्न स्पर्शतां । हाता आली अकर्मात्मता ।
क्षुधा तृषा नित्यतृप्तता । क्रिया चित्सत्ता । स्वयें जाली ॥ ७२ ॥
तो सेवितांचि रसास्वाद । रसनेमाजि निजानंद ।
उदरीं कोंदला परमानंद । सबाह्य स्वानंद रसास्वादीं ॥ ७३ ॥
ऐसें करितां भोजन । मनें मनचि उन्मन ।
समाधीसी समाधान । अन्नचि चैतन्य स्वयें जालें ॥ ७४ ॥
सकळ साधनेंसी वरी लवण । तंव तृप्ति जाली संपूर्ण ।
श्रीरामाचे पंक्तीस जें भोजन । अपूर्णपण असेना ॥ ७५ ॥
यापरी स्वयें तृप्त जाले । स्वयेंचि संसारा आंचवले ।
तृप्तिसुखें सुखी जालें । स्वस्थ राहिले स्वस्थानीं ॥ ७६ ॥

तांबूलवर्णन :

फळाशा फोडोनियां फोडी । वासनाशि=रा काढोनि बुडीं ।
शांतिपरिपक्वा पानाची विडी । स्वलीला तोंडें घातली ॥ ७७ ॥
जाळूनि अहंकार कथिणपणा । सोहं गाळींव शुद्ध चुना ।
लागोनि शांतिपरिपक्व पाना । तांबूलस्वादना सुस्वादु ॥ ७८ ॥
सर्व साराचें निजसार । तेंचि सेविती खदिरसार ।
श्रीरंगरंगाकार । अति पवित्र तांबूल ॥ ७९ ॥
अर्पिलें सुमन चंदन । दीपावली नीरांजन ।
यथोक्त करितां पूजन । सुखसंपन्न भार्गव ॥ ८० ॥

सीता शिवधनुष्याचा घोडा घोडा करून खेळते :

परशुरामाचा निजमेढा । सीतेनें स्वयें करोनि घोडा ।
सीताचा करोनि वोढा । बाणाचा गाधा जाणा केला ॥ ८१ ॥
त्या धनुष्यावरी बैसोनी । गोढा नाचवी राजांगणीं ।
स्वेच्छा क्रीडे राजभवनीं । राजविंदीतूनि धांवडी ॥ ८२ ॥
ठेविलें ठायीं धनुष्यबाण । राम न देखे आपण ।
मग रायावरी कोपायमान । काय वद्चन बोलिला ॥ ८३ ॥
माझ्या धनुष्याची चोरी करी । ऐसा बळिया कोण क्षत्री ।
तुवां लपविला आहे घरीं । तो झडकरी मज दावीं ॥ ८५ ॥
ऐकोनि क्रूर रामवचन । राजा जनक कंपायमान ।
आजि मज आलें पूर्ण विघ्न । राम क्षत्रघ्न कोपला ॥ ८६ ॥
राजा त्या धनुष्याचा लाग । स्वयें गिवसू लागला चांग ।
राजांगणीं देखोनि रेघ । तोचि माग घेत आला ॥ ८७ ॥
तंव धनुष्याचा करोनि घोडा । सीता खेळतां देखे पुढां ।
राजबिंदीं घेतला दवडा । बालक्रीडा क्रीडत ॥ ८८ ॥
राजा म्हणे अगे कुवारी । हा त्वां अन्याय केला भारी ।
तें धनुष्य सांडी क्षितीवर । तें राया करी उचलेना ॥ ८९ ॥
मग राजा अति प्रीतीकरीं । सीतेतें पोटासीं धरी ।
म्हणे बैस या घोड्यावरी । ते हरिखें वरी बैसली ॥ ९० ॥

सीतेचा विक्रम पाहून परशुरामास परमाश्चर्य :

करोनि धनुष्याचा घोडा । नाचवीत तडातडां ।
आली परशुरामापुढां । देखोनि गाढा तो विस्मित ॥ ९१ ॥
तो म्हणे ही आदिशक्ती । आणिकां धनुष्य नुचले हातीं ।
इसी आदिपुरुष होईल पती । आणिकासी प्राप्ती नव्हे इचे ॥ ९२ ॥
राम रायासी पुसे विचार । इसी कोण नेमिला वर ।
तो म्हणे नाहीं केला निर्धार । इचें स्वयंवर करणें आहे ॥ ९३ ॥
परशुराम म्हणे रायासी । स्वयंवर करनें सीतेसीं ।
मी सांगेन त्या प्रकारासी । जो सर्वांसी दुर्घट ॥ ९४ ॥
हे आदिईश्वरीचा अवतार । आदिपुरुष इसी वर ।
मी सांगेन तो पणप्रकार । तो सादर अवधारीं ॥ ९५ ॥
स्वयंवरीं हाचि पण । जो या धनुष्यासी वाहील गुण ।
त्यासीच द्यावी हे आपण । आज्ञा संपूर्ण ब्घार्गवाची ॥ ९६ ॥
तेणें सीतेच्या स्वयंवरासी । धनुष्य ठेविलें जनकापासीं ।
जेणें धनुष्यें त्रिपुरासी । एकें बाणेंसी छेदिलें ॥ ९७ ॥
शिवें येणेंचि धनुष्येंसी । विध्वंसिलें दक्षयागासी ।
पळवूनी सुरनरऋषी । यज्ञभंगासी पैं केलें ॥ ९८ ॥
हेंचि शिवचाप घेवोनि करीं । एकवीस वेळा निःक्षत्री ।
परशुरामें केली धरित्री । तें हे स्वयंवरीं ठेविलें चाप ॥ ९९ ॥
हे धनुष्याची मूलवार्ता । अतिशयेंसीं रसाळ कथा ।
शतानंद जाला साम्गतां । ऐकोनि समस्तां आश्चर्य ॥ १०० ॥
आतां जनकाच्या निजघरीं । स्वयंवरसभेची परी ।
जे महासभेमाझारी । रामप्रतापथोरी धनुर्भंगें ॥ १ ॥
त्या स्वयंवराचें निरूपण ।रसाळ कथेचें गोडपण ।
एकाजनार्दना शरण । श्रोते सज्ञान अवधान देत ॥ २ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
चापनिरूपणं नाम सप्तदशोध्यायः ॥ १७ ॥
॥ ओव्या १०२ ॥