​भावार्थ रामायणबालकाण्डअध्याय पंधरावा

संत एकनाथ महाराज ,भावार्थ रामायण

सीतेचा पूर्वजन्मवृत्तान्त :
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
पदकमलरजोभिः मुक्तपाषाणदेहा
द्वियमभवदहल्या गौतमे धर्मपत्नी ।
त्वयि चरति विशीर्ण ग्रावविंध्याद्रिपादे
कति कति भवितारस्तापसा दारवण्त ॥ १ ॥


श्रीरामचरण स्पर्शाचा परिणाम :
लागतां श्रीरामपादरजःकण । जावोनियां पाषाणपण ।
जाहले अह्ल्योद्धरण । तें दारग्रहण गौतमें केलें ॥ १ ॥
चरणरजांचा प्रताप । अहल्या जाहली निष्पाप ।
हरून गौतमाचा विकल्प । स्त्री अनुरूप पतिव्रता ॥ २ ॥
अगाध पदमहिमा देखोन । विस्मित जाले ऋषिजन ।
स्वर्गी सुरवर करिती स्तवन । नाम पावन तिहीं लोकीं ॥ ३ ॥
पुढें विंध्याद्रीचे ठायीं । जे पाषाण लागती रामपायीं ।
ते निःशेष विरोनि पाहीं । उठतील स्त्रीदेहीं सुंदरत्वें ॥ ४ ॥
तयां स्त्रियांचे देखोन । बहुसाल तपस्विजन ।
ब्रह्मचर्य विरर्जून । दारग्रहणकरतील ॥ ५ ॥


ऋषिमुनींचे मिथिलानगरीकडे प्रयाण :

एवं ऋषिवर्यमंडली । रामकीर्तनाचे समेळीं ।
चालती आनंदकल्लोळी । पुधे मिथिला देखिली ॥ ६ ॥
विदेहाची विदेहपुरी । पताका झळकती चिदंबरी ।
रविचंद्रांची लोपोनि थोरी । रत्नकळसांच्या हारी शोभती ॥ ७ ॥
वनश्रियेचिया शोभा । पूर्णत्वें पूर्ण करी नभा ।
प्राण स्तब्ध राहे उभा । होय प्रवेशारंभा आल्हाद ॥ ८ ॥
वृक्ष समूळी सपत्रीं गोड । बीजेवीण फळांचे घड ।
देखतां पंथिकांचे पुरे कोड । छाया सेवितां चाड निचाड होय ॥ ९ ॥
नवल त्या छायेची विश्रांती । कामक्रोधां होय शांती ।
त्रिविध ताप स्वयें शमती । भ्रांति ते चिच्छक्ती स्वयें होय ॥ १० ॥
सेवितां त्या फळांचा स्वाद । क्षुधेतृषेचा निमे बाध ।
सबाह्य कोंदे परमानंद । अति सुस्वाद विटेना ॥ ११ ॥
जाणोनि त्या फळांची गोडी । शुकांची सवेग पडे उडी ।
तृप्ती लाहोइयां गाढी । उडण्याची ओढी विसरोनि गेली ॥ १२ ॥
विदेहवनींच्या हंसांसी । नवलीला दिसे त्यांसी ।
सांडोनी उभय पक्षांसी । चिदाकाशीं उड्डाण ॥ १३ ॥
देखोनि वनस्थळी । मुमुक्षुमयूर स्वानंदमेळीं ।
पिच्छें पसरोनि रोमावळी । सुखसुकाळीं नाचती ॥ १४ ॥
विदेहवनींचा सुगंध । पावतां प्रकटे परमानंद ।
देही पावे आनंद । होय निजबोध स्वानंदें ॥ १५ ॥
स्वानंदे मयूर गर्जती । तेणें वेदार्थ चवकती ।
सांडोनि कर्मवादवृत्ती । निश्चल राहती निःशब्दें ॥ १६ ॥
वनीं पारवे ते घुमती । तेणें गंधर्वगाणी वेडावती ।
सामवेदाची उपरमे वृत्ती । पक्षी बोलती अनुतम्य ॥ १७ ॥
प्रवेशतां रामचरण । ऐसी स्थिति पावे उपवन ।
हें विदेहाचें विदेहवन । अगाध महिमान कोण वर्णी ॥ १८ ॥
स्वधर्में वसतां मगरीं । पिंगळा वेश्या समाधी वरी ।
ते विदेहाची विदेहपुरी । कोणें थोरी वर्णावी ॥१९ ॥
ज्याचे द्वारपाळाचें वचन । शुकासी दे समाधान ।
हें जनकाचें अति महिमान । अगाध लक्षण परमार्थीं ॥ २० ॥


स्वयंवर यज्ञमंडपावरील रूपक :


तेचि नगरबाह्य प्रदेशीं ।राम देखे जनकयागासी ।
जो सीतास्वयंवरोद्देशी । बहुक्लेशेंसीं योजिला ॥ २१ ॥
धैर्याचा स्तंभ निर्धारीं । धर्माचे आडवळे तयावरी ।
शांतीनें सेविला कुसरी । त्या मंडपामाझारी यज्ञ्वाट ॥ २२ ॥
निर्धूम अग्नि अति उद्‌भट । इंधनेंविण अति लखलखाट ।
ज्वाळा अतिशयें चोखट । सुखस्वादिष्ट प्रकाश ॥ २३ ॥
ॐकार अर्धमात्रा निजार्थें । जे जाणती पैं परमार्थें ।
तेचि होते पोते उद्गारते । अक्षरार्थें द्वारपाळ ॥२४ ॥
निर्गुणेंसी वळिलें त्रिगुण । तेंचि तेथींचें त्रिसंधान ।
विवेकाचें परिस्तरण । परिसमूहन नैराश्यें ॥ २५ ॥
निष्कंटक इध्मा पूर्ण । भूता ऐक्यें बर्हिबंधन ।
श्रद्धा आज्यस्थाली स्थापून स्रुक्‌‍स्रुवामार्जन प्रत्यगावृत्ति ॥ २६ ॥
वक्रबुद्धीच्या वक्रोक्ती । त्याची आघाराज्याहुती ।
पाठीं प्रधानहोम होमिती । सहित प्रकृतिमहत्तत्वेंसीं ॥ २७ ॥
युक्तिप्रयुक्तीं ज्ञानाभिमान । द्रव्य दारा ममता मान ।
गुरुमंत्रें त्यांचे केलें हवन । विनियोगविधान न ममेति ॥ २८ ॥
सावधानतासादृश्य । कर्मी ब्रह्मतारहस्य ।
अवभृथस्नानसामरस्य । निमज्जनीं उल्लास परमानंदें ॥ २९ ॥
कॆह्त्रा प्रतिपाळी संपूर्ण । क्षेत्रपाळ तो चि‍द्घतन ।
त्यासी देती विषयांचे बळिदान । वासनास्मरणव्समवेत ॥ ३० ॥
यालागीं त्या बळिदानासी । परतोनि पाहों नये त्यासी ।
स्मरण उरों नये मानसीं । एवं शुद्धविधीसी बळिदान ॥ ३१ ॥
अखंडत्वें नित्यस्थिती । तेचि वसुधारा अहोरातीं ।
अहंकाराची पूर्णाहुती । फळसंयुक्तीं होमिली ॥ ३२ ॥
स्वयें सांडणें मीतूंपण । हेंचि श्रेयः संपादन ।
आत्मत्व देणें हे अगाध दान । समाधान स्वानंदे ॥ ३३ ॥
परमानंदे अभिषिंचन । सवेंचि भवभय विसर्जन ।
ऐसा विदेहाचा यज्ञ । रामें आपण देखिला ॥ ३४ ॥
नाना देशींचे ब्राह्मण । नाना भाषा अति प्रवीण ।
वेदशास्त्रार्थीं अति संपन्न । देदीप्यमान तेजस्वी ॥ ३५ ॥
ऐसिया ब्राह्मणांच्या थाटी । विदेहाच्या यज्ञवाटीं ।
श्रीरामें देखोनियां दृष्टीं । पोटी अत्यंत सुखावला ॥ ३६ ॥


श्रीरामाचा यज्ञभूमीजवळ निवास केला :


श्रीराम म्हणे विश्वामित्रासी । स्वामीनें रहावें यज्ञवाटापासीं ।
वचन मानलें कौशिकासी । तेचि प्रदेशीं निवास केला ॥ ३७ ॥
महीवतीचें स्वच्छ जीवन । तीरीं अगाध उपवन ।
सदाफळी शोभायमान । तें निवाडस्थान श्रीरामाचें ॥ ३८ ॥
घेवोनि ऋषिवरांचा संभार । आला ऐकोनि विश्वामित्र ।
जनक धांवला सत्वर । केला नमस्कार सद्‌भावें ॥ ३९ ॥
हर्षें दिधलें शतगोदान । केले मधुपर्कपूजन ।
तैसेच पूजिले ऋषीजन । साधुसज्जन आल्हादें ॥ ४० ॥
राजा बोलिला हरिखें जाण । आजि सुफळ माझा यज्ञ ।
आजि माझे सुफळ नयन । साधुदर्शन देखोनी ॥ ४१ ॥
साधूंसी क्षेत्र आलिंगन । तेणें शरीर होय पावन ।
साधूंसे मृदु भाषण । वाचा आवन तद्योगें ॥ ४२ ॥
साधूम्चे चरणतीर्थ । सेवितां अंतर पुनीत ।
साधुसंगें सुनिश्चित । ब्रह्मप्राप्ति भाविका ॥ ४३ ॥
बहुकाळ याग यजिता विधीं । यज्ञीं नव्हेचि यज्ञसिद्धी ।
तूं आलासि कृपानिधी । यज्ञाची त्रिशुद्धी सिद्धी झाली ॥ ४४ ॥
कौशिक रायातें पुसत । स्वस्थ राज्य स्वस्थ चित्त ।
येरु म्हणे हे कृपासमर्थ । स्वस्थ सुनिश्चित सर्वार्थभावें ॥ ४५ ॥


राजा जनकाकडून श्रीराम-लक्ष्मण वर्णन :


राजा पुसे दोघे जण । अग्नितेजें विराजमान ।
हेही उपमा यांसी गौण । तेंही लक्षन अवधारीं ॥ ४६ ॥
अग्निसान्निध्य सर्वातें तावी । यांची सन्निधि सर्वांतें निववी ।
यांची पाहतां पैं पदवी । जीवींच्या जीवीं आल्हाद ॥ ४७ ॥
यांचे देखिलिया दर्शन । डोळियांस नावडे आन ।
यांच्या स्वरूपीं जडलें मन । चित्त चिंतन विसरूनी ॥ ४८ ॥
सुंदर आणि सुकुमार । रूपरेखा मनोहर ।
ठाणमाण अति गंभीर । हे कोणाचे कुमर नृप पुसे ॥ ४९ ॥
दुर्गम मार्ग अति दारुण । यांचे कैसेनि आगमन ।
तुजसी यांसी कां सन्निधान । हें समूळ कारण मज सांग ॥ ५० ॥


विश्वामित्रांचे उत्तर :

ऋषि म्हणे हे दशरथाचे कुमर । रामलक्ष्मण महावीर ।
ऐक राया यांचे चरित्र । अति पवित्र सांगेन ॥ ५१ ॥
माझा याग न पवे सिद्धी । मारीच सुबाहु सदा बाधी ।
ताटिका सर्व मार्ग विरोधी । आश्रमा त्रिशुद्धी उपहती करी ॥ ५२ ॥
यालागीं म्यां अनुष्ठान । करूनि हर केला प्रसन्न ।
तेणें मज करूनि सावधान । हें गुह्य ज्ञान सांगितलें ॥ ५३ ॥
साक्षात् पूर्ण परब्रह्म । अवतरले दाशरथि राम ।
त्याचेनि सिद्धि पावेल होम । राक्षसां भस्म तो करील ॥ ५४ ॥
शिववचनविश्वासीं । म्यां जावोनि दशरथापासीं ।
मागून आणिलें श्रीरामासी । निजयागासी सिद्ध्यर्थ ॥ ५५ ॥
मार्गीं ताटिका छेदिली । मार्गस्थां मार्ग निर्मुक्त केली ।
सिद्धाश्रमीं वस्ती जाली । ख्याती लाविली राक्षसां ॥५६ ॥
सुबाहु निवटिला वाणधारा । मारीचास लागला पिसारा ।
तो उडविला समुद्रतीरा । येरा निशाचरां निर्दाळिलें ॥ ५७ ॥
अवचट लागतां चरणी । अहल्या उद्धरली तत्क्षणीं ।
अगाध श्रीरामाची करणी । वेदपुराणीं जगद्वंद्य ॥ ५८ ॥
तो हा हरचापदर्शनेच्छा । आला असे आम्हांसरिसा ।
देखोनि श्रीरामाचा ठसा । जनकमानसा उल्लास ॥ ५९ ॥
सीतेसी अनुरूप नोवरा । श्रीरामचि निजनिर्धारा ।
परी धनुर्धारणां महावीरां । अति दरारा बळिष्ठ ॥ ६० ॥

सीतेचा जन्मवृत्तान्त :

जनक म्हणे ऋषिराजा । सीता माझी निजात्मजा ।
परी ते मुख्य अयोनिजा । ऐक महाद्विजा तो भाव ॥ ६१ ॥

अपवाहतयः क्षेत्रं हलाग्रात् उत्थितामिमाम् ।
सर्वलक्षणसंयुक्तां नाम्ना सीतेति विश्रमात् ॥ २ ॥

नांगर वाहता शेतीं । पेटी लागली हलाचिये दांतीं ।
ती उघडितां त्यामाजी हे आंत होती । रूपवती ममात्मजा ॥ ६२ ॥

शतानंदाकडून कथाकथन :

ऐकोनि रायाचा शब्द । अहल्याकुमर शतानंद ।
जनकपुरोहित प्रसिद्ध । तेणें पूर्वानुवाद आरंभिला ॥ ६३ ॥
ब्रह्मशापाचें क्रूर अज्ञन । त्यामाजी माझी माता निमग्न ।
तिसी लागतां श्रीरामचरण । जाली उद्धरण जगद्वंद्य ॥ ६४ ॥
लागता श्रीरामचरण । स्वयें उद्धरती पाषाण ।
हेंही नवल नव्हे जाण । जगदुद्धारन श्रीराम ॥ ६५ ॥

नाममहिमा :

अगाध श्रीरामाचें नाम । नाम निर्दाळी क्रोध काम ।
नाम निवारी मरण जन्म । नाम तें ब्रह्म निर्द्वंद्व ॥ ६६ ॥
अबद्ध पडतां वेद । तत्काळ बाधी निषेध ।
अबद्ध नामें प्रसिद्ध । होती शुद्ध पहापापी ॥ ६७ ॥
अबद्ध मंत्राच्या आवर्तीं । जपक चळले नेणो किती ।
अबद्ध नामाच्या नामोक्तीं । अबाध कीर्ति वाल्मीकाची ॥ ६८ ॥
अबद्ध नामें नारदोक्ती । मारा मारा या वचनोक्तीं ।
रामनामीं लागली वृत्ती । पापनिष्कृति वाल्मीकाची ॥ ६९ ॥
करितां अबद्ध नामपठण । वाल्मीक उद्धरला आपण ।
वदला शतकोटीरामायण। कथा पावन शिववंद्य ॥ ७० ॥
ते देखतां श्रीराममूर्ती । हर्षें विरे चित्तवृत्ती ।
आनंद ओसंडेचि त्रिजगतीं । हे स्वरूपस्थिति श्रीरामाची ॥ ७१ ॥
रामनामीं अभेदस्थिती । यालागी जड उद्धरती ।
राम केवळ ब्रह्ममूर्ती । आद्यशक्ती ते सीता ॥ ७२ ॥
ते सीतेची उत्पत्ती । ते मी सांगेन पूर्ववृत्ती ।
जे म्यां ऐकिली नारदोक्तीं । तेचि तुम्हांप्रति सांगेन ॥ ७३ ॥

पद्माक्षराजाचे अनुष्ठान :

पूर्वीं पद्माक्षराजा अति पावन । त्यानें करोनि अनुष्थान ।
रामा केली सुप्रसन्न । माझें कन्यारत्न् तूं होईं ॥ ७४ ॥
येरी म्हणे गा नृपनाथा । मज न घडे जन्मकथा ।
भगवंतीं अन्वयो न लाभतां । जाण तत्त्वतां नरवर्या ॥ ७५ ॥
ऐसें ऐकोनियां वचन । राये धरूनि दृढ ध्यान ।
भगवंत केला सुप्रसन्न । मागे वरदान कन्यार्थीं रमा ॥ ७६ ॥
विषयांचिये विषयपुष्टी । रमा गोड प्रथमदृष्टीं ।
लक्ष्मी विमुख जालिया पाथी । दुःखकोटी श्रीमंता ॥ ७७ ॥
लक्ष्मी आलिया जे सुख । सुख नव्हे तें केवळ दुःख ।
सुख मानिती ते केवळ मूर्ख । जाण निष्टंक नृपनाथा ॥ ७८ ॥
राजा म्हणे श्रीहरी । रमा खेळे मांडीवरी ।
ऐसीच मज कृपा करीं । म्हणोनि निर्धारीं धरिले पाय ॥ ७९ ॥

विष्णुकडून वरप्राप्ती :

ऐसें रायाचें मनोगत जाण । जाणोनियां विष्णू आपण ।
देता जाला मातुलिंग पूर्ण । येंएं कन्या जाण पावसी रमा ॥ ८० ॥
ते मातुलिंग द्विधा करिता । कन्या देखिली अतिरूपता ।
रायासी उपजली ममता । माझी दुहिता म्हणोनी ॥ ८१ ॥
पद्माक्षाचें घरीं जन्म । यालागीं पद्मावती हें नाम ।
तिचें रूप देखोनि उत्तम । उल्लास परम रायासी ॥ ८२ ॥
जन्मली मातुलिंगाप्रती । तीं दोनीं शकले एक होतीं ।
तेंचि मातुलिंग शक्तीच्या हातीं । स्वयें सप्तशती बोलत ॥ ८३ ॥

पद्मावतीविवाह, भयंकर रणकंदनातून सर्वनाश :

कन्या स्वयंवरायोग्य । रायें विवाह आरंभिला सांग ।
भाळोनि आले ऋषिवर्ग । योग्य ता योग्य मिरविती ॥ ८५ ॥
आले देव दानव मानव । नर किन्नर गंधर्व ।
राजे पावले सर्व । दैत्यसमुदाव बळेंसीं ॥ ८६ ॥
कन्या देखोनि रूपस । सवेग पावले राक्शस ।
स्वरूप देखोनि बहुवस । अति कर्कश संग्रामा ॥ ८७ ॥
रायें पण केला क्षोभदृष्टीं । आकाशाची सुनीळ उटी ।
ज्याचे आंगीं शोभे गोमटी । त्यासी हे गोरटी वरील ॥ ८८ ॥
पण ऐकोनि दुर्धर । क्षोभले अवघे सुरासुर ।
कन्याहरणार्थ तत्पर । जाले नरवीर सन्नद्ध ॥ ८९ ॥
धरूं धांवलें यक्ष राक्षस । देओहिनि क्षोभला पद्माक्ष ।
बाणीं साधोनियां लक्श । विपक्षपक्ष त्रासिला ॥ ९० ॥
घायीं त्रासिलें निशाचर । रायें पळविलें संभार ।
आकाश लंघिती सुरवर । दैत्यीं दुर्धर युद्ध केलें ॥ ९१ ॥
तेही पळविलें दैत्यगण । रायासी खडतरले बाण ।
तेणेम् रणांगनीं प्रण । सांडिला आपण क्षात्रवृत्तीं ॥ ९२ ॥

पद्मावतीची अग्नीत उडी आणि बाहेर आगमन :

जाली रणाची निरवडी । कन्या धरितां तांतडीं ।
तिणें उठोनि लवडसवडी । अग्निमाजी उडी घातली ॥ ९३ ॥
नोवरी नव्हेचि प्राप्त । राक्षस क्षोभले अत्यद्‌भुत ।
घरें पाडोनिया समस्त । नगर उपहत तिहीं केलें ॥ ९४ ॥
सुरनरां असुरां कंदन । करोनि रायें दिधला प्राण ।
राणियां केलेम् सहगमन । लक्ष्मी तें विघ्न श्रीमंतांसी ॥ ९५ ॥
प्रतिपाळिते प्राणा मुकले । अभिलाषिते रणीं पडिले ।
उरले ते रडत गेले । लक्ष्मीचें केलें असें आहे ॥ ९६ ॥
ते आदिशक्ति नोवरी । निघाली अग्निकुंडाबाहेरी ।
तंव बाहेर भोंवलीं बोहरी । मग कुंडाच्या तीरीं एकाएकी बैसे ॥ ९७ ॥

तिला नेण्याचा रावणाचा प्रयत्‍न, पुन्हा अग्निप्रवेश :

विमानीं विचरतां रावण । त्यासी प्रधान सांगे सारण ।
जियेलागीं जालें रणकंदन । ते हे जाण नोवरी ॥ ९८ ॥
इसी धरूं जातां सुरासुरीं । उडी घातली अग्निमाझारी ।
ती हे निघोनि बाहेरी ।कुंडाच्या तीरीं बैसलीसे ॥ ९९ ॥
तिचें देखोनि बरवेपण । रावण अभिलाषी संपूर्ण ।
धरूं जातां आपण । अग्निप्रवेशन नोवरीयें केलें ॥ १०० ॥
तंव रावण बोले हासोनि । अग्निमाजी तुझी लपणी ।
ते सुरवर नेणती कोणी । तरी मी शोधूनी धरीन आतां ॥ १ ॥

कुंडात पंचरत्नाप्राप्ती :

तेथें अति क्षोभें रावण । कुंड विझवी आपण ।
शोधितां नोवरी न लभे जाण । तेथे पंचारत्नेंण जाण सांपडली ॥ २ ॥
त्या रत्नांवची पाहतां शोभा । लपोनि जाय सूर्यप्रभा ।
महातेजाच्या निजगाभा । रावण उभा विस्मित ॥ ३ ॥
सावध करोनियां निजमना । मग तयां दिव्यरत्नांन ।
करोनियां अतियत्ना । चढोनि विमाना लंकेसी आला ॥ ४ ॥
तीं रत्नेंि अति गोमटीं । मंदोदरीस द्यावया भेटी ।
ते देव्हारां ठेवोनि पेटी । आपण उठाउठीं सेजारां आला ॥ ५ ॥
स्त्रियेसी सांगे गुह्य गोष्टी । रत्नेंद अत्यंत गोमटीं ।
तुज शोभती कंथीं मुकुटीं । ते देव्हारां पेटी ठेविलीसे ॥ ६ ॥
ते पेटी तिसी उचलितां । नुचलेचि पैं सर्वथा ।
रावने उपहासोनि कांता । आपण तत्वतां उचलूं आला ॥ ७ ॥
त्यासी उचलितां विसां हातीं । नुचलेचि पैं सर्वशक्तीं ।
बलाची मावळती गती । रावण चित्तीं चळकांपे ॥ ८ ॥
तेथें मिनले प्रधान । वेगें आले सुहृज्जन ।
पेतीमाजी कोण निधान । काढोनि पाहूं आपण गेला ॥ ९ ॥

रत्नमपेटी उघडतांच तेजस्वी कन्यादर्शन :

ते उघडतांचि पेटी । तेजें झांकल्या त्यांच्या दृष्टी ।
अनर्घ्यरत्नग कन्या गोमटी । देखोनि गोरटी साशंकित ॥ ११० ॥
सावध होवोनि लंकानाथ । कन्येचा सांगे पुर्ववृत्तांत ।
मंदोदरी म्हणे हे कृत्या निशित । करावया कुळघात कां आणिली ॥ ११ ॥
पाळितां निर्दाळिली पिता जननी । सुरासुरी भुलोनि निमाले रणीं ।
दानवमानवांच्या श्रेणी । पदिल्या रणांगनीं इचेनि ॥ १२ ॥

रत्नमपेटी भूमीत पुरण्याविषयी मंदोदरीचा सल्ला :

भविष्य बोले मंदोदरी । हे प्रतिपाळित्यातें संहारी ।
उद्यां भोवंडील बोहरी । हे राष्ट्राबाहेरी सांडावी ॥ १३ ॥
इचा करिता बाळघात । आतांचि उपजेल अनर्थ ।
हे न ठेवावी राज्यांत । त्यागावी निश्चित राष्ट्रांतरी ॥ १४ ॥
आतांचि हे इची पेटी । रावण नुचलवे संकटीं ।
इसी मारितां कडकडाटीं अनर्थ कोटी होईल ॥ १५ ॥
अचेतन खांब हाणितां लाथा । हरिण्यकशिपु पावला घाता ।
येथेंही होईल तेचि कथा । इसी तत्त्वतां त्यागावें ॥ १६ ॥
वचन मानलें लंकानाथा । युक्ती मानली समस्तां ।
पेटी त्यागावया सर्वथा । सवेग दूतां बोलावी ॥ १७ ॥
कन्यात्यागा शीघ्रवंत । विमान आणिलें त्वरित ।
मंदोदरी दूतांसी सांगत । हे पेटी भूमिगत करावी ॥ १८ ॥
प्रकट पेटी ठेवाल जेथें । तत्काळ अनर्थ उपजेल तेथें ।
यालागीं करावी भूमिगत । अति गुप्त निक्षेप ॥ १९ ॥
जो गृहस्थाश्रमी ब्रह्मचारी । हे वाढेल त्याचे घरीं ।
जो आत्मत्वें वर्तेल चराचरीं । त्याच्या घरीं नांदेल ॥ १२० ॥

पेटीतून प्रकटलेली भविष्यवाणी :

पेटी घालितांचि विमानीं । तियेमाजी उठली ध्वनी ।
मी मागुतीं येईन लंकाभुवनीं ।राक्शसदहनीण् दहनार्थ ॥ २१ ॥
माझें करिताची अभिलाषण । रावनासी येईल मरण ।
माझें निमित्त संपूर्ण । निर्दळन राक्षसां ॥ २२ ॥
ऐसा ऐकतांचि शब्द । रावण झाला अतिस्तब्ध ।
राक्शस धाकती सुबद्ध । भविष्य विरुद्ध ऐकोनि ॥ २३ ॥
दूतीं पेटी घालोनि विमानीं । पाहत पाहत आले या वनीं ।
विदेहाची सीमा लक्षूनी । पेटी निक्षेपूनी ते गेले ॥ २४ ॥

जमीन नांगरताना ब्राह्मणाला पेटीची प्राप्ती, त्यावरील मालकीसंबंधी चर्चा :

ते भूमि जनकें धर्मार्थीं ।द्विजासी दिधली क्षेत्रवृत्ती ।
तोही नांगर धरावया शेतीं । अति निगुतीं मुहूर्त पाहे ॥ २५ ॥
वेळ साधोनि सुमुहूर्तीं । नांगर धरिताचि शेतीं ।
प्रथम तासाचे उपहती । फाळाच्या दांती पेटी लागली ॥ २६ ॥
द्विजासी सांग क्षेत्रदूत । धन्य धन्य तुझा सुमुहूर्त ।
पीक पिकलें अद्भु्त । निधि निश्चित पहा स्वामी ॥ २७ ॥
द्विजें पेटी देखतांचि जाण । म्हणे गुप्त ठेवा तें राजधन ।
मज क्षेत्र दिधलें दान । ठेवा आपण घेऊं नये ॥ २८ ॥
ते पेटी घेवोनि हातीं । द्विज आला राजसभेप्रती ।
हा गुप्त ठेवा होता तुमचें शेतीं । तो त्वाम् भूपति घेईजे स्वयें ॥ २९ ॥
राजा बोले धर्मवचन । तुम्हांसी दिधले भूमिदान ।
तेथील जें धनधान्य । तें ब्रह्मार्पण द्विजवर्या ॥ १३० ॥
द्विज धर्मार्थीं अति प्रवीण । मज समर्पिलें क्षेत्र दान ।
नाहीं दिधलें गुप्तधन । हें मी आपण स्पर्शेना ॥ ३१ ॥
धनलोभ नाहीं द्विजा । धनलोभ नाहीं भूभुजा ।
परम संकटीं पडिला राजा । हें साधुसमाजा कळों आलें ॥ ३२ ॥
तेथें साधु बोले वचन । यामाजी कोण आहे धन ।
तें काढोनि पहावें आपण । मग शास्त्र विधान विचारूं ॥ ३३ ॥
ते उघदितांचि पेटी । सौंदर्याची दीप्ती दृष्टीं ।
कन्या देखिली गोरटी । आश्चर्य पोटीं सर्वांच्या ॥ ३४ ॥
कन्या दृष्टीं देखतांची देख । डोळियां लागली टकमक ।
विस्मयें दाटले सकळिक । अलोलिक सौंदर्य ॥ ३५ ॥

पेटीतील कन्येचा जनकाकडून स्वीकार :

देखोनि लावण्यनिधान । जनकें उचलिली आपण ।
म्हणें हें माझें कन्यारत्न् । भेरी निशाण त्राहाटिलें ॥ ३६ ॥
गगन गर्जें मंगळतुरीं । सभा गर्जे जयजयकारीं ।
शांतिपाथ पढिजे ऋषीश्वरीं । वेदोक्तमंत्री अभिव्यक्त ॥ ३७ ॥
जनकें पाळिली म्हणोनि जनकात्मजा । धरेनें राखिली अति ओजा ।
यालागीं म्हणति धरणिजा । परी ते अयोनिजा जगदंबा ॥ ३८ ॥
नांगर वाहतां लागली दांती । सीता जन्म पावली शेतीं ।
ते सांगितली पूर्वस्थिती । हे नारदोक्ती यथार्थ ॥ ३९ ॥
सीतेचे जन्मलक्षण । यासी मूळ स्कंदपुराण ।
कालिकाखंडीं हें निरूपण । समूळ संपूर्ण लिहिलेंसे ॥ १४० ॥
अहल्येचा ज्येष्ठ सुत । जनकाचा जो पुरोहित ।
शतानंदस्वामी समर्थ । तेणें हा वृत्तांत सांगितला ॥ ४१ ॥
सांगितली सीतेची उत्पत्ती । आतां सीतास्वयंवरार्थीं ।
जनकासी हरचापप्राप्ती । झाली कैशा रीतीं तें ऐका ॥ ४२ ॥
एकाजनार्दना शरन । जालें सीताजन्मकथन ।
पुढें हरचापप्रकरण । सज्जनीं सावधान परिसावें ॥ १४३ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे बालकांडे एकाकारटीकायां
जानकीजन्मकथा नाम पंचदशोऽध्याय ॥ १५ ॥
॥ श्लोक २ ॥ ओव्या १४३ ॥ एवं १४५ ॥​