मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ ओव्या १0१ ते २००
वेदांतीं ब्रह्मस्थिती । बोलिली मानी यथानिगुतीं ।
इतर स्तोत्रीं ब्रह्मव्युत्पत्ती । तेही अतिप्रीतीं मानितु ॥१॥
वेदांतांत सांगितलेल्या ब्रह्मस्थितीलाही तो यथोचित मान देतो, त्याचप्रमाणे इतर स्तोत्रादिकांत वर्णिलेल्या ब्रह्मव्युत्पत्तीलाही तितक्याच आदराने मानतो १.
पंडितांचें वचन मानी । साधारणु बोलिला हितवचनीं ।
तेंही अतिआदरें मानूनी । सार निवडूनि घेतसे ॥२॥
तेंही अतिआदरें मानूनी । सार निवडूनि घेतसे ॥२॥
पंडितांचे वचन मानतो; तसाच कोणी सामान्य मनुष्य जरी काही हिताचे भाषण बोलला, तरी तेंही अत्यादरपूर्वक मानून त्यांतलें सार ग्रहण करतो २.
प्रीती होआवी पतीच्या मानसीं । कुळवधू मानी सासुसासर्‍यांसी ।
मान देतसे त्यांच्या दासासी । तेचि प्रीतीसी लक्षूनि ॥३॥
मान देतसे त्यांच्या दासासी । तेचि प्रीतीसी लक्षूनि ॥३॥
पतीच्या अंत:करणांत प्रेम उत्पन्न व्हावे म्हणून कुलवधू जशी सासूसासऱ्यांना मान देते, तसेच त्याच प्रेमास अनुलक्षून त्याच्या चाकरनोकरांचाही आदर करते ३.
भेसळल्या क्षीरनीरासी । निवडुनि घेईजे राजहंसीं ।
तैसा विवेकयुक्त मानसीं । सारभागासी घेतसे ॥४॥
तैसा विवेकयुक्त मानसीं । सारभागासी घेतसे ॥४॥
पाणी आणि दूध एकत्र झाले तरी ते जसें राजहंसाने निवडून घ्यावे तसाच योगीही सारासारविचारपूर्वक सार-अंश तेवढा ग्रहण करतो ४.
सर्वभूतीं भगवद्‍भावो । हा सारभागु मुख्य पहा हो ।
हे निष्ठा ज्यासि महाबाहो । त्यासी अपावो स्वप्नीं नाहीं ॥५॥
हे निष्ठा ज्यासि महाबाहो । त्यासी अपावो स्वप्नीं नाहीं ॥५॥
सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी भगवंताची भावना हाच मुख्य सारांश आहे, हे ध्यानांत ठेवावे. हे महाबाहो ! हीच निष्ठा म्ह. हीच भावना ज्याला ठसली त्याला स्वप्नांतसुद्धा अपाय माहीत नाही ५.
भरलेया जगाआंतु । सारभागी तो योगयुक्तु ।
यदूसि अवधूत सांगतु । गुरुवृत्तांतु लक्षणें ॥६॥
यदूसि अवधूत सांगतु । गुरुवृत्तांतु लक्षणें ॥६॥
या भरलेल्या जगामध्ये जो सारग्राही असतो, तोच योगी होय. ह्याप्रमाणे यदूला अवधूतांनी गुरूची लक्षणे सांगितली ६.
गुरुत्वें म्यां मानिली 'माशी' । ऐके राया दो प्रकारेंसी ।
एक ते मोहळमासी । ग्रामवासी दूसरी ॥७॥
एक ते मोहळमासी । ग्रामवासी दूसरी ॥७॥
(पुढे अवधूत म्हणाले-) हे राजा, मी दोन प्रकारच्या माशा गुरु केल्या. एक 'मधमाशी' आणि दुसरी 'साधीमाशी'. ७.
सायन्तनं श्वस्तनं वा न सङ्गृह्णीत भिक्षितम् ।
पाणिपात्रोदरामत्रो मक्षिकेव न सङ्ग्रही ॥ ११ ॥
पाणिपात्रोदरामत्रो मक्षिकेव न सङ्ग्रही ॥ ११ ॥
[श्लोक ११] मुनीने सायंकाळसाठी किंवा दुसर्‍या दिवसासाठी भिक्षान्न शिल्लक ठेवू नये भिक्षा घेण्यासाठी पात्राऐवजी फक्त हात आणि ठेवण्यासाठी फक्त पोटच असावे (११)
पहा पां घरींची माशी । बैसल्या साखरेचे राशीं ।
हातीं धरोनि घाली मुखाशी । संग्रहो तिसी पैं नाहीं ॥८॥
हातीं धरोनि घाली मुखाशी । संग्रहो तिसी पैं नाहीं ॥८॥
अरे ! पहा की, घरांतली माशी साखरेच्या ढिगावर बसली तरी आपल्या हातांनी साखर तोंडांत घालते, परंतु तिच्याजवळ संग्रह मुळींच नसतो ८.
हे होईल सायंकाळा । हे भक्षीन प्रातःकाळां ।
ऐसा संग्रहो वेगळा । नाहीं केला मक्षिका ॥९॥
ऐसा संग्रहो वेगळा । नाहीं केला मक्षिका ॥९॥
हें संध्याकाळला होईल, एवढे सकाळला खाईन, असा वेगळा संग्रह कांहीं माशीने केलेला नसतो ५.
तैशी योगसंन्यासगती । प्राप्तभिक्षा घेऊनि हातीं ।
तिसी निक्षेपु मुखाप्रती । संग्रहस्थिति त्या नाहीं ॥११०॥
तिसी निक्षेपु मुखाप्रती । संग्रहस्थिति त्या नाहीं ॥११०॥
योगसंन्याश्याचीही तीच गति असते. मिळेल ती भिक्षा हातात घेऊन तोंडांत घालावयाची. संग्रह म्हणून करावयाचा नाही ११०.
भिक्षेलागीं पाणिपात्र । सांठवण उदरमात्र ।
या वेगळें स्वतंत्र । नाहीं घरपात्र सांठवणें ॥११॥
या वेगळें स्वतंत्र । नाहीं घरपात्र सांठवणें ॥११॥
हात हे भिक्षापात्र, आणि पोट हेंच सांठवण ! ह्याहून वेगळे काही सांठवण्यास घर किंवा स्वतंत्र भांडें नाही ११.
सायन्तनं श्वस्तनं वा न सङ्गृह्णीत भिक्षुकः ।
मक्षिका इव सङ्गृह्णन् सह तेन विनश्यति ॥ १२ ॥
मक्षिका इव सङ्गृह्णन् सह तेन विनश्यति ॥ १२ ॥
[श्लोक १२] मधमाशीने मध साठवला तर मधासह तिचाही नाश होतो म्हणून मुनीने कोणत्याही तर्‍हेचा संग्रह करू नये. (मधमाशीपासून पुढील गुण घ्यावेत माधुकरी मागावी, शास्त्रांचे तात्पर्य घ्यावे संग्रह करू नये). (१२)
सायंकाळ-प्रातःकाळासी । भक्ष्यसंग्रहो नसावा भिक्षूसी ।
संग्रहें पावती नाशासी । येविषीं 'मधुमाशी' गुरु केली ॥१२॥
संग्रहें पावती नाशासी । येविषीं 'मधुमाशी' गुरु केली ॥१२॥
भिक्षुजवळ सकाळला किंवा संध्याकाळला अन्नाचा संग्रह म्हणून नसावा. संग्रह केला असता त्यांचा नाश होतो. याचसंबंधाने मधमाशीला मी गुरु केले १२.
रिघोनि नाना संकटस्थानांसी । मधुसंग्रहो करी मधुमाशी ।
तो संग्रहोचि करी धातासी । मधु न्यावयासी जैं येती ॥१३॥
तो संग्रहोचि करी धातासी । मधु न्यावयासी जैं येती ॥१३॥
नानाप्रकारच्या अवघड अशा ठिकाणी मधमाशी मधाचा संग्रह करते. (परंतु) मध नेणारे लोक जेव्हां येतात तेव्हां तो संग्रहच तिच्या घातास कारण होतो १३.
संग्रहो यत्नाचिया चाडा । मोहळ बांधिती अवघडां कडां ।
ते दुर्गमीं रिगू करिती गाढा । अर्थ-चाडा मधुहर्ते ॥१४॥
ते दुर्गमीं रिगू करिती गाढा । अर्थ-चाडा मधुहर्ते ॥१४॥
संग्रहाच्या खटपटीच्या लालसेनें अवघड अशा कड्यांवर मोहोळ बांघतात. तशा अडचणीच्या ठिकाणीसुद्धा मध काढणारे लोक मधाच्या लालचीनें कडोविकडीने रिघाव करतात १५.
कां झाडितां मोहळासी । नाशु होतसे मासियांसी ।
संग्रहाची जाती ऐशी । जीवाघातासी करवितु ॥१५॥
संग्रहाची जाती ऐशी । जीवाघातासी करवितु ॥१५॥
आणि पहा ! मोहोळ झोडलें म्हणजे माशांचाही फडशा पडतो. अशा प्रकारें संग्रहाचा प्रकार प्राणघातास कारण होतो १५.
ऐसें देखोनिया जनीं । भक्त-भिक्षु-योगी-सज्जनीं ।
संग्रहो न करावा भरंवसेनी । नाशु निदानीं दिसतुसे ॥१६॥
संग्रहो न करावा भरंवसेनी । नाशु निदानीं दिसतुसे ॥१६॥
हा जगांतला प्रकार पाहून भक्त, भिक्षु, योगी व इतर सजन यांनी बिलकूल संग्रहाच्या भरीस पडूं नये. कारण, परिणामी नाश हा ठेवलेलाच असतो १६.
आचारावें सत्कर्म । संग्रहावा शुद्ध धर्म ।
हेंचि नेणोनियां वर्म । धनकामें अधम नाशती ॥१७॥
हेंचि नेणोनियां वर्म । धनकामें अधम नाशती ॥१७॥
सत्कर्म आचरावें व शुद्ध धर्मांचा संग्रह करावा, हें वर्म न समजून धनाच्या लालसेने अधम लोक नाश पावतात १७.
अर्थ विनाशाचें फळ । दुसरें एक नाशाचें मूळ ।
विशेष नाशाचें आहळबाहळ । स्त्री केवळ वोळख पां ॥१८॥
विशेष नाशाचें आहळबाहळ । स्त्री केवळ वोळख पां ॥१८॥
द्रव्य हें विनाशाचें फळ आहे. तसेंच नाशाचेही मूळ आहे; आणि विशेष नाशाचे विस्तीर्ण ठिकाण म्हणजे केवळ स्त्री होय, असें तूं ओळखून रहा १८.
मूळ नाशासि जीविता । कनक आणि योषिता ।
जंव जंव यांची आसक्तता । तंव तंव चढता भवरोगु ॥१९॥
जंव जंव यांची आसक्तता । तंव तंव चढता भवरोगु ॥१९॥
जीविताच्या नाशाला मूळ म्हटले म्हणजे कनक आणि कांता. ह्यांची आसक्ति जो जो अधिक तो तो संसाराचे दुःखही अधिक १९.
कनक आणि कामिनी । ज्यासी नावडे मनींहुनी ।
तोचि जनार्दनु जनीं । भरंवसेंनी ओळख पां ॥१२०॥
तोचि जनार्दनु जनीं । भरंवसेंनी ओळख पां ॥१२०॥
कनक आणि कांता यांचा ज्याला मनापासून कंटाळा तोच जनामध्ये जनार्दन आहे. हें तूं खात्रीपूर्वक समजून ठेव १२०.
जो सुख इच्छील आपणासी । तेणें नातळावें स्त्रियेसी ।
येचिविषयीं 'मदगजासी' । गुरु विशेषीं म्यां केला ॥२१॥
येचिविषयीं 'मदगजासी' । गुरु विशेषीं म्यां केला ॥२१॥
ज्याला स्वतःला (आत्म) सुखाची इच्छा आहे, त्याने स्त्रियांचा संसर्ग ठेऊं नये. यासंबंधाने मी विशेषेकरून मत्त हत्तीला गुरु केला २१.
पदापि युवतीं भिक्षुर्न स्पृशेद् दारवीमपि ।
स्पृशन् करीव बध्येत करिण्या अङ्गसङ्गतः ॥ १३ ॥
स्पृशन् करीव बध्येत करिण्या अङ्गसङ्गतः ॥ १३ ॥
[श्लोक १३] मुनीने अगदी लाकडाच्या स्त्रीलासुद्धा कधीही पायानेही स्पर्श करू नये, नाहीतर लाकडी हत्तिणीमध्ये आसक्त झालेला हत्ती ज्याप्रकारे बांधला जातो, त्याचप्रमाणे हाही मोहात पडतो. (१३)
पहा पां षष्टिहायन भद्रजाती । त्यांपुढें मनुष्य तें किंती ।
ते हस्तिणीचे अंगसंगतीं । बंधन पावती मनुजांचें ॥२२॥
ते हस्तिणीचे अंगसंगतीं । बंधन पावती मनुजांचें ॥२२॥
पहा की, साठ वर्षे जगणाऱ्या मत्त हत्तीपुढे मनुष्य तो काय ? परंतु ते हत्ती हत्तिणीच्या अंगसंगाच्या इच्छेमुळे मनुष्याच्या बंधनांत सांपडतात २२.
जो दृष्टीं नाणी मनुष्यांसी । तो स्त्रियां वश केला मानवांसी ।
त्यांचेनि बोलें उठी बैसी । माथां अंकुशीं मारिजे ॥२३॥
त्यांचेनि बोलें उठी बैसी । माथां अंकुशीं मारिजे ॥२३॥
जो मनुष्यांना आपल्या दृष्टिसमोर फिरकूंही देत नाही, तो हत्ती स्त्रीने त्या मनुष्यांचा अंकित करून सोडला. त्यांच्या शब्दासरसा तो उठूं बसूं लागला; व मस्तकावर अंकुशाचा मार घेऊ लागला ! २३.
एवं जिणावया संसारासी । जे स्वधर्मनिष्ठ संन्यासी ।
तिंही देखोनि योषितांसी । लागवेगेंसी पळावें ॥२४॥
तिंही देखोनि योषितांसी । लागवेगेंसी पळावें ॥२४॥
एवंच, जे स्वधर्मनिष्ट संन्याशी आहेत, त्यांनी संसार जिंकण्यासाठी स्त्रियांना पाहिले की ताबडतोब पळ काढावा २४.
नको स्त्रियांची भेटी । नको स्त्रियांसी गोष्टी ।
स्त्री देखतांचि दिठीं । उठाउठीं पळावें ॥२५॥
स्त्री देखतांचि दिठीं । उठाउठीं पळावें ॥२५॥
खियांचे दर्शन नको की त्यांच्याशी भाषण नको. स्त्री दृष्टीस पडली की लगोलग 'यःपलाय' करावें २५.
पळतां पळतां पायांतळी । आल्या काष्ठाची पुतळी ।
तेही नातळावी कुशळीं । निर्जीव स्त्री छळी पुरुषातें ॥२६॥
तेही नातळावी कुशळीं । निर्जीव स्त्री छळी पुरुषातें ॥२६॥
पळतां पळतां पायांखाली 'काष्ठाची पुतळी' आली तरी, शहाण्यांनी तिला स्पर्शसुद्धा करू नये. कारण निर्जीव स्त्रीसुद्धा पुरुषाला ताप देते २६.
अनिरुद्धें स्वप्नीं देखिली उखा । तों धरूनि नेला चित्ररेखा ।
बाणासुरें बांधिला देखा । कृष्णा सखा जयाचा ॥२७॥
बाणासुरें बांधिला देखा । कृष्णा सखा जयाचा ॥२७॥
अनिरुद्धाने उषा स्वप्नांत पाहिली (स्वप्नांत दोघांचा संग झाला), तो त्याला चित्ररेखेनें धरून नेला, आणि कृष्णासारखा त्याचा सखा असतां बाणासुराने त्याला बांधून ठेविलें २७.
त्यासी सोडवणेलागीं हरी । धांवतां आडवा आला कामारी ।
युद्ध जाहलें परस्परीं । शस्त्रास्त्री दारुण ॥२८॥
युद्ध जाहलें परस्परीं । शस्त्रास्त्री दारुण ॥२८॥
त्याला सोडविण्याकरितां श्रीहरि हा धावत आला असतां त्याला शंकर आडवा आला. उभयतांचे शस्त्रास्त्रांनी तुंबळ युद्ध झालें ! २८.
एवं हरिहरां भिडतां । जो बांधला स्वप्नींचिया कांता ।
तो सहसा न सुटेची सोडवितां । इतरांची कथा कायसी ॥२९॥
तो सहसा न सुटेची सोडवितां । इतरांची कथा कायसी ॥२९॥
अशा प्रकारे हरिहर भिडले असतांही जो स्वप्नांतल्या स्त्रीने बांधला गेला होता, त्याची सुटका करण्याचा प्रयत्न केला असतांही सुटका झाली नाहीच. मग इतरांचा काय पाड ? २९.
पहा पां स्वप्नींचिया कांता । अनिरुद्धासी केली निरुद्धता ।
मा साचचि स्त्री हाती धरितां । निर्गमता त्या कैंची ॥१३०॥
मा साचचि स्त्री हाती धरितां । निर्गमता त्या कैंची ॥१३०॥
पहा की, जो खरोखर अनिरुद्ध (कधीही बांधला जाणारा नव्हे असा) त्याचाही जर स्वप्नांतल्या स्त्रीने निरोध केला, तर मग खरोखरीच्या स्त्रीने हाती धरले तर त्याची सुटका कशी होणार ? १३०.
'पुरुष' आपणया म्हणविती । सेखीं स्त्रियांचे पाय धरिती ।
त्यांसी कैसेनि होईल मुक्ती । स्त्रीसंगतीं अधःपात ॥३१॥
त्यांसी कैसेनि होईल मुक्ती । स्त्रीसंगतीं अधःपात ॥३१॥
स्वतःला 'पुरुष' म्हणवितात, आणि अखेर स्त्रियांच्या पायीं लागतात ! त्यांना मुक्ति कशी मिळणार ? स्त्रियांच्या संगतीने पतनच ठेवलेलें ? ३१.
नाधिगच्छेत् स्त्रियं प्राज्ञः कर्हिचिन्मृत्युमात्मनः ।
बलाधिकैः स हन्येत गजैरन्यैर्गजो यथा ॥ १४ ॥
बलाधिकैः स हन्येत गजैरन्यैर्गजो यथा ॥ १४ ॥
[श्लोक १४] आपला साक्षात मृत्यू अशा स्त्रीला विवेकी पुरूषाने कधीही जवळ करू नये कारण हत्तिणीमध्ये आसक्त झालेला हत्ती दुसर्‍या बलवान हत्तींकडून मारला जातो, त्याचप्रमाणे हासुद्धा मृत्यूची शिकार होतो. (हत्तीपासून, स्त्रीसंग वर्ज्य करावा, ही शिकवण घ्यावी). (१४)
क्रीडतां गजींमाजीं गजपती । त्यावरी सबळ भद्रजाती ।
येऊनियां युद्ध करिती । निजबळें मारिती तयातें ॥३२॥
येऊनियां युद्ध करिती । निजबळें मारिती तयातें ॥३२॥
गजराज हत्तिणींमध्ये क्रीडा करीत असतां त्यावर दुसरे बलिष्ट हत्ती चालून येऊन युद्ध करतात, आणि आपल्या अंगबळाने त्यास ठार करतात. ३२.
तो मारोनियां हस्ती । त्या हस्तिणी समस्ती ।
सबळ भोगी भद्रजाती । नाशप्रती स्त्री मूळ ॥३३॥
सबळ भोगी भद्रजाती । नाशप्रती स्त्री मूळ ॥३३॥
त्या हत्तीस मारून त्या सर्व हत्तिणी, प्रबळ हत्ती असतो तो भोगतो, (एवंच) नाशाला मूळ कारण स्त्री ३३.
अहल्येचिया संगतीं । गौतमें विटंबिला अमरपती ।
भस्मासुरासी नाशप्राप्ती । स्त्रीसंगतीस्तव जाली ॥३४॥
भस्मासुरासी नाशप्राप्ती । स्त्रीसंगतीस्तव जाली ॥३४॥
अहल्येच्या संबंधामुळेच गौतमानें इन्द्राची विटंबना केली. भस्मासुराचाही नाश स्त्रीसंगतीनेच झाला ३४.
देखोनि तिलोत्तमा उत्तम वधू । सुंद उपसुंद सखे बंधु ।
स्त्री अभिलाषें चालिला क्रोधु । सुहृदसंबंधू विसरले ॥३५॥
स्त्री अभिलाषें चालिला क्रोधु । सुहृदसंबंधू विसरले ॥३५॥
सुंदर अशा तिलोत्तमा स्त्रीला पाहून, सुंद व उपसुंद हे सख्खे भाऊ खरे, पण स्त्रीच्या अभिलाषानें क्रोध खवळून ते आपले नाते पार विसरले ३५.
मग स्त्रीविरहें युद्धाचे ठायीं । दोघे निमाले येरयेरांचे घायीं ।
शेखीं स्त्रीभोगुही नाहीं । मरणमूळ पाहीं योषिता ॥३६॥
शेखीं स्त्रीभोगुही नाहीं । मरणमूळ पाहीं योषिता ॥३६॥
आणि रणांगणांत स्त्रीविरहाने दोघेही एकमेकांच्या प्रहारांनी गतप्राण झाले ! शेवटीं स्त्रीभोगही अंतरला ! (एवंच) स्त्री हें मरणाचे मूळ, हे ध्यानात ठेव ३६.
ऐसीच पूर्वकल्पींची कथा । अवतारी श्रीकृष्ण नांदतां ।
तेणें शिशुपाळ गांजोनि सर्वथा । हिरोनि कांता पैं नेली ॥३७॥
तेणें शिशुपाळ गांजोनि सर्वथा । हिरोनि कांता पैं नेली ॥३७॥
अशीच पूर्वकल्पांतील एक कथा आहे. अवतारी श्रीकृष्ण नांदत असतां त्याने शिशुपालाला सर्वस्वी ताप देऊन कांता हिरावून नेली ३७.
एवं सुरनरपशूंप्रती । नाशासी मूळ स्त्रीसंगती ।
तिचेनि संगें गृहासक्ती । कलहप्राप्ती स्त्रीमूळ ॥३८॥
तिचेनि संगें गृहासक्ती । कलहप्राप्ती स्त्रीमूळ ॥३८॥
तात्पर्य, देव काय, मनुष्य काय, किंवा पशु काय, ह्यांच्या नाशाला मूळ एक स्त्रीसंगति. तिच्याच संगतीनें गृहावर आसक्ति उत्पन्न होते. कलह होण्याला स्त्री हे कारण असते ३८.
ग्राम्य स्त्रियांचे संगतीं जाणें । तो बैसला मरणाधरणें ।
मरण आल्याही न करणें । जीवेंप्राणें स्त्रीसंगु ॥३९॥
मरण आल्याही न करणें । जीवेंप्राणें स्त्रीसंगु ॥३९॥
ग्राम्य स्त्रियांच्या संगतीं जाणें म्हणजे तर मरणाच्या दारींच जाणे होय ! याकरितां मरण आले तरी ग्राम्य स्त्रीसमागम करूं नये ३९.
वेश्येचे संगती जातां । बळाधिक्य करी घाता ।
निरंतर स्वपत्नी भोगितां । नाहीं बाधकता हें न म्हण ॥१४०॥
निरंतर स्वपत्नी भोगितां । नाहीं बाधकता हें न म्हण ॥१४०॥
आतां वेश्येचा समागम केला असतां विशेष नाश होतो आणि स्वपत्नीशी निरंतर रत झाले असता बाधकता नाही, असें मात्र समजू नको १४०.
अविश्रम स्त्री सेवितां । कामु पावे उन्मत्तता ।
उन्मत्त कामें सर्वथा । अधःपाता नेइजे ॥४१॥
उन्मत्त कामें सर्वथा । अधःपाता नेइजे ॥४१॥
कारण एकसारखें स्त्रीसेवन केलें असतां काम जोरावतो; आणि उन्मत्त कामाने सर्वस्वी अधःपातच होतो ! ४१.
एवं हा ठावोवरी । स्त्रीसंग कठिण भारी ।
क्वचित्संगु जाहल्यावरी । नरकद्वारीं घालील ॥४२॥
क्वचित्संगु जाहल्यावरी । नरकद्वारीं घालील ॥४२॥
तात्पर्य स्त्रीसमागम म्हणजे इतका भयंकर आहे. चुकून संग घडला तरीसुद्धा तो नरकांत नेऊन घालील ४२.
नरकीं घालील हे वार्ता । उद्धाराची कायसी कथा ।
नरकरूप ग्राम्य योषिता । पाहें सर्वथा निर्धारें ॥४३॥
नरकरूप ग्राम्य योषिता । पाहें सर्वथा निर्धारें ॥४३॥
नरकांत घालील ही गोष्ट अगदी निश्चित. तिकडे उद्धाराची गोष्ट कशाला ? ग्राम्य स्त्रिया तर पहा अगदी नरकरूपच आहेत ! ४३.
स्त्री आणि दुसरा अर्थु । हाचि ये लोकीं घोर अनर्थु ।
येणें अंतरला निजस्वार्थु । शेखीं करी घातु प्राणाचा ॥४४॥
येणें अंतरला निजस्वार्थु । शेखीं करी घातु प्राणाचा ॥४४॥
एक स्त्री, आणि दुसरा अर्थ म्ह. द्रव्य, हेच ह्या लोकांतले भयंकर अनर्थ आहेत. यांच्या योगाने आपला खरा स्वार्थ म्ह. आत्मप्राप्ति दूरच राहिली, पण अखेर प्राणघात मात्र होतो ४४.
न देयं नोपभोग्यं च लुब्धैर्यद् दुःखसञ्चितम् ।
भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु ॥ १५ ॥
भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु ॥ १५ ॥
[श्लोक १५] लोभी मनुष्य कष्टाने साठवलेले धन कोणाला देत नाही की, स्वतः त्याचा उपभोग घेत नाही त्याच्याकडील धनाची माहिती असणारा दुसराच कोणीतरी ते घेतो जसे पोळ्यांतील मध काढणारा मनुष्य मधमाशांनी साठवलेला मध आपण घेतो. (१५)
स्वयें खाये ना धर्मु न करी । घरच्यांसी खाऊं नेदी दरिद्री ।
मधुमक्षिकेच्या परी । संग्रहो करी कष्टोनि ॥४५॥
मधुमक्षिकेच्या परी । संग्रहो करी कष्टोनि ॥४५॥
हीनकपाळी मनुष्य आपणही खात नाही, धर्मही करीत नाही, आणि घरच्यासही खाऊं देत नाही ! मधमाशीप्रमाणे कष्ट करून करून सांठा करीत असतो ४५.
माशा मोहळा बांधिती बळें । माजीं सांचले मधाचे गोळे ।
तें देखोनि जगाचे डोळे । उपायबळें घेवों पाहाती ॥४६॥
तें देखोनि जगाचे डोळे । उपायबळें घेवों पाहाती ॥४६॥
मधमाशा मोठ्या सायासाने मोहोळ बांधतात; आणि आंत मध डबडबलेला असतो, तो पाहून जगाची नजर कोणत्या उपायाने ते घ्यावे म्हणून पहात असते ४६.
मग झाडींखोडीं अरडींदरडीं । जेथिंच्या तेथ जगु झोडी ।
भरती मधाचिया कावडी । ते सेविती गोडी श्रीमंत ॥४७॥
भरती मधाचिया कावडी । ते सेविती गोडी श्रीमंत ॥४७॥
मग झाडेंझुडें, अरडी दरडी इत्यादि न जुमानतां जागच्या जागी जग त्यांना झोडून काढते; अशा रीतीने ते मध काढणारे लोक मधाच्या कावडी भरतात; व श्रीमंत लोक त्याची गोडी घेतात ४७.
माशा मधु न खाती काकुळतीं । झाडित्याचे हात माखती ।
स्वादु श्रीमंत सेविती । ज्यांसी लक्ष्मीपती प्रसन्न ॥४८॥
स्वादु श्रीमंत सेविती । ज्यांसी लक्ष्मीपती प्रसन्न ॥४८॥
माशा बिचाऱ्या मध खात नाहीत ; बरें, जे काढतात त्यांचे हात मधाने लिडबिडतात; आणि श्रीमंत म्हणजे ज्यांना लक्ष्मीपति प्रसन्न असतो ते त्याचा स्वाद लुटतात ! ४८.
तैसेंचि कृपणाचें यक्षधन । नाहीं दान धर्मसंरक्षण ।
त्यातें तस्कर नेती मारून । त्यांसही दंडून राजा ने ॥४९॥
त्यातें तस्कर नेती मारून । त्यांसही दंडून राजा ने ॥४९॥
त्याचप्रमाणे कृपणाची संपत्ति यक्षासारखी होय; ना दान, ना धर्मसंरक्षण, चोर मारहाण करून ती लुटून नेतात, आणि चोरांनाही शासन करून राजा घेऊन जातो ४९.
जे शिणोनि संग्रह करिती । त्यांसी नव्हे भोगप्राप्ती ।
ते द्रव्यें अपरिग्रही सेविती । दैवगती विचित्र ॥१५०॥
ते द्रव्यें अपरिग्रही सेविती । दैवगती विचित्र ॥१५०॥
जे कष्ट करून संग्रह करतात, त्यांना त्याचा उपभोग घडत नाही, त्याने तिसऱ्यांचीच धन होते. तेव्हां दैवगती विचित्र हेच खरें ! १५०.
प्रयासें गृहस्थ करवी अन्न । तें संन्यासी न शिणतां जाण ।
करूनि जाय भोजन । अदृष्ट प्रमाण ये अर्थीं ॥५१॥
करूनि जाय भोजन । अदृष्ट प्रमाण ये अर्थीं ॥५१॥
गृहस्थ मोठ्या सायासाने अन्न तयार करवितो, तेंच संन्यासी कांहीं कष्ट न करता आयतें खाऊन जातो. त्याअर्थी दैव हेच प्रमाण ठरतें ५१.
यालागीं दैवाधीन जो राहे । तो संग्रहाची चाड न वाहे ।
तें अदृष्टचि साह्य आहे । कृपणता वायें करिताति ॥५२॥
तें अदृष्टचि साह्य आहे । कृपणता वायें करिताति ॥५२॥
म्हणून जो दैवाच्या आधीन होऊन रहातो, तो संग्रहाची लालसा धरीत नाही. तेथे दैवच सहाय असते, (पण) उगाच कृपणपणा करतात ५२.
सुदुःखोपार्जितैर्वित्तैराशासानां गृहाशिषः ।
मधुहेवाग्रतो भुङ्क्ते यतिर्वै गृहमेधिनाम् ॥ १६ ॥
मधुहेवाग्रतो भुङ्क्ते यतिर्वै गृहमेधिनाम् ॥ १६ ॥
[श्लोक १६] ज्याप्रमाणे मधमाशांनी मोठ्या कष्टाने जमा केलेला मध त्यांच्या आधीच मध काढणारा मनुष्य खातो, त्याप्रमाणे गृहस्थांनी मोठ्या कष्टाने मिळविलेल्या पैशांतून तयार केलेले अन्नपदार्थ त्यांच्या आधीच संन्यासी उपभोगतो. (मध गोळा करणार्‍याकडून मिळालेली शिकवणधनासाठी कष्ट न करताही उदरनिर्वाह होऊ शकतो). (१६)
दुःखें उपार्जूनि वित्त । गृहसामग्री नाना पदार्थ ।
त्याचे पाक करवी गृहस्थ । निजभोगार्थ आवडीं ॥५३॥
त्याचे पाक करवी गृहस्थ । निजभोगार्थ आवडीं ॥५३॥
यातायातीने द्रव्य संपादन करून, प्रपंचाचे साहित्य अशा नाना वस्तु जमवून गृहस्थ आपल्या भोगासाठी हौसेने त्याचे पाक तयार करवितो ५३.
तेथ समयीं आला अतिथ । संन्यासी ब्रह्मचारी अन्नार्थ ।
गृहस्थाआधीं तो सेवित । तोंड पाहत गृहमेधी ॥५४॥
गृहस्थाआधीं तो सेवित । तोंड पाहत गृहमेधी ॥५४॥
तों आयत्या वेळेस एकादा अन्नार्थी ब्रह्मचारी किंवा संन्यासी तेथें अतिथि म्हणून आला असतां तो त्या गृहस्थाच्या आधी पाक ग्रहण करून जातो. गृहस्थाश्रमी त्याच्या तोंडाकडे पहात राहतो ५४.
जैसें दवडून मोहळमाशियांसी । मधुहर्ता मधु प्राशी ।
तैसें होय गृहस्थासी । नेती संन्यासी सिद्धपाकु ॥५५॥
तैसें होय गृहस्थासी । नेती संन्यासी सिद्धपाकु ॥५५॥
ज्याप्रमाणे मोहोळावरील माशांना पिटाळून लावून मध लुटणारा मध पितो, त्याचप्रमाणे गृहस्थाची स्थिति होते. सिद्ध झालेला पाक संन्यासी खाऊन जातात ५५.
समयीं पराङ्‍मुख झालिया यती । सकळ पुण्यें क्षया जाती ।
यथाकाळीं आलिया अतिथी । स्वधर्मु रक्षिती सर्वथा ॥५६॥
यथाकाळीं आलिया अतिथी । स्वधर्मु रक्षिती सर्वथा ॥५६॥
वेळेस संन्यासी विन्मुख गेला तर सर्व पुण्यें लयास जातात. यथाकाळी अतिथि आल्यास ते सर्वतोपरी धर्माचे रक्षण करतात ५६.
अर्थ संग्रहाची बाधकता । तुज म्यां सांगितली तत्त्वतां ।
'मृग' गुरु केला सर्वथा । तेही कथा परियेसी ॥५७॥
'मृग' गुरु केला सर्वथा । तेही कथा परियेसी ॥५७॥
अर्थसंग्रहांत काय दोष असतो तो मी तुला तत्त्वतः सांगितका (आतां) 'मृगा'स निखालस गुरु केला, तोही वृत्तांत श्रवण कर ५७.
ग्राम्यगीतं न शृणुयाद् यतिर्वनचरः क्वचित् ।
शिक्षेत हरिणाद् बद्धान् मृगयोर्गीतमोहितात् ॥ १७ ॥
शिक्षेत हरिणाद् बद्धान् मृगयोर्गीतमोहितात् ॥ १७ ॥
[श्लोक १७] हरिणापासून मी हे शिकलो की, वनवासी संन्याशाने विषयांसंबंधीचे गाणे कधीही ऐकू नये व्याधाच्या गीताने मोहित होऊन बांधल्या जाणार्‍या हरिणाकडून हे शिकावे. (१७)
ग्राम्यजनवार्ता । कां ग्राम्य स्त्रियांच्या गीता ।
ऐके जो कां तत्त्वतां । बंधन सर्वथा तो पावे ॥५८॥
ऐके जो कां तत्त्वतां । बंधन सर्वथा तो पावे ॥५८॥
ग्राम्य लोकांच्या गोष्टी किंवा ग्राम्य स्त्रियांची गाणी जो आवडीने ऐकतो, त्याला निश्चयेंकरून बंधन घडते ५८.
अखंड पाहतां दीपाकडे । घंटानादें झालें वेडें ।
मृग पाहों विसरला पुढें । फांसीं पडे सर्वथा ॥५९॥
मृग पाहों विसरला पुढें । फांसीं पडे सर्वथा ॥५९॥
दिव्याकडे एकसारखें पाहात असतांना घंटानादाने मृग बिचारा वेडापिसा होऊन समोरचे पाहीनासा होतो आणि सर्वथैव फांशांत अडकतो ५९.
ग्राम्य योषितांचे गीत । ऐकतां कोणाचें भुलेना चित्त ।
मृगाच्या ऐसा मोहित । होय निश्चित निजस्वार्था ॥१६०॥
मृगाच्या ऐसा मोहित । होय निश्चित निजस्वार्था ॥१६०॥
वेश्यांचे गाणे ऐकून कोणाचें चित्त मोह पावत नाही ? (प्रत्येकजण ) मृगाप्रमाणे स्वार्थाने निखालस मोहित होऊन पडतो १६०.
जो बोलिजे तापसांचा मुकुटी । ज्यासी स्त्रियांसी नाहीं भेट गोष्टी ।
तो ऋष्यश्रृंग उठाउठी । स्त्रीगीतासाठीं भुलला ॥६१॥
तो ऋष्यश्रृंग उठाउठी । स्त्रीगीतासाठीं भुलला ॥६१॥
ज्याला तपस्व्यांचा मुकुटमणि म्हणतात, ज्याची व स्त्रियांची पूर्वी कधी भेट किंवा गोष्टही झाली नाही, तो ऋष्यशृंग एकदम स्त्रीगीतामुळे भुलून गेला ६१.
नृत्यवादित्रगीतानि जुषन् ग्राम्याणि योषिताम् ।
आसां क्रीडनको वश्य ऋष्यशृङ्गो मृगीसुतः ॥ १८ ॥
आसां क्रीडनको वश्य ऋष्यशृङ्गो मृगीसुतः ॥ १८ ॥
[श्लोक १८] हरिणीपासून जन्मलेले ऋष्यशृंग मुनी स्त्रियांचे वैषयिक गाणेबजावणे, नाचणे इत्यादी पाहून, ऐकून त्यांना वश झाले आणि शेवटी त्यांच्या हातातील बाहुले बनले. (वैषयिक गीते ऐकू नयेत, ही शिकवण हरिणापासून घ्यावी). (१८)
मधुर वीणागुणक्वणित । ग्राम्य स्त्रियांचें गीत नृत्य ।
देखतां पुरुष वश्य होत । जैसें गळबंधस्थ वानर ॥६२॥
देखतां पुरुष वश्य होत । जैसें गळबंधस्थ वानर ॥६२॥
वीणेच्या तारेंतून निघालेला मधुर झणत्कार, कलावंतिणींचे गायन व नाच हे पाहून-गळ्यास दोरी बांधलेल्या माकडाप्रमाणे - पुरुष वश होतात ६२.
जो तपसांमाजीं जगजेठी । जो जन्मला मृगीच्या पोटीं ।
जो नेणे स्त्रियांची भेटीगोठी । न पाहे दृष्टीं योषिता ॥६३॥
जो नेणे स्त्रियांची भेटीगोठी । न पाहे दृष्टीं योषिता ॥६३॥
जो तपस्व्यांमध्ये अत्यंत श्रेष्ठ तपस्वी-हरिणीच्या पोटी जन्मास आलेला, ज्याला स्त्रियांचे दर्शन किंवा भाषण ठाऊक नव्हतें, स्त्रियांना ज्याने पाहिलेही नाही ६३,
तो ऋष्यश्रृंग स्त्रीदृष्टीं । वश्य जाहला उठाउठी ।
धांवे योषितांचे पाठोवाठीं । त्यांचे गोष्टीमाजी वर्ते ॥६४॥
धांवे योषितांचे पाठोवाठीं । त्यांचे गोष्टीमाजी वर्ते ॥६४॥
तो ऋष्यश्रृंग स्त्रीदर्शनाबरोबर त्यांना तत्काल वश झाला, तो स्त्रियांच्या मागोमाग धावला व त्यांच्या शब्दाप्रमाणे वागू लागला ! ६४.
गारुड्याचें वानर जैसें । स्त्रियांसंगें नाचे तैसें ।
प्रमदादृष्टीं जाहला पिसें । विवेकु मानसें विसरला ॥६५॥
प्रमदादृष्टीं जाहला पिसें । विवेकु मानसें विसरला ॥६५॥
गारुढ्याचे माकड जसें नाचते, त्याप्रमाणे स्त्रियांसंगतीं तो नाचूं लागला; तरुणींच्या दर्शनाने वेडापिसा झाला, त्याच्या चित्तांत विवेक कसा तो राहिलाच नाही ! ६५.
विसरला तपाचा खटाटोपु । विसरला विभांडक बापु ।
विसरला ब्रह्मचर्यकृत संकल्पु । स्त्रियानुरूपु नाचतु ॥६६॥
विसरला ब्रह्मचर्यकृत संकल्पु । स्त्रियानुरूपु नाचतु ॥६६॥
तपाचे सायास विसरून गेला, पिता विभांडक यासही विसरला, ब्रह्मचर्याचा संकल्पही विसरला, आणि स्त्रियांच्या अनुरोधाने नाचूं लागला ! ६६.
स्त्रीबाधे एवढा बाधु । संसारी आणिक नाहीं गा सुबुद्धु ।
नको नको स्त्रियांचा विनोदु । दुःखसंबंधु सर्वांसी ॥६७॥
नको नको स्त्रियांचा विनोदु । दुःखसंबंधु सर्वांसी ॥६७॥
स्त्रियांच्या उपसर्गाएवढा उपसर्ग संसारांत दुसरा कोणताही नाही. छे छे ! स्त्रियांशी विनोदही कामाचा नाही. सर्वांसच स्त्रीसंग दुःखकारक आहे ६७.
वारिलें नाइकावें ग्राम्य गीता । हे सत्य सत्य गा सर्वथा ।
तेथ हरिकीर्तन कथा । जाहल्या परमार्थतां ऐकावें ॥६८॥
तेथ हरिकीर्तन कथा । जाहल्या परमार्थतां ऐकावें ॥६८॥
ग्राम्य गाणी बिलकुल ऐकू नयेत ; अगदी वर्ज्य करावी. खरोखर गोष्ट ही आहे की, जेथें हरिकीर्तन असेल तेथील भक्तिगीत मात्र परमार्थदृष्टीने श्रवण करावें ६८.
रामनामें विवर्जित । ग्रामणीं बोलिजे तें 'ग्राम्यगीत' ।
तें नाइकावें निश्चित । कवतुकें तेथ न वचावें ॥६९॥
तें नाइकावें निश्चित । कवतुकें तेथ न वचावें ॥६९॥
रामनाम ज्यांतून वगळले आहे, अशा प्रकारच्या, ग्राम्यपुरुषांनी गायलेल्या गीतास 'ग्राम्यगीत' असे म्हणतात. ते मुळीसुद्धा ऐकू नये. कौतुकाखातरही तिकडे जाऊं नये ६९.
'मीन' गुरु करणें । तेंही अवधारा लक्षणें ।
रसनेचेनि लोलुप्यपणें । जीवेंप्राणे जातसे ॥१७०॥
रसनेचेनि लोलुप्यपणें । जीवेंप्राणे जातसे ॥१७०॥
आता, 'मासा' गुरु करावयाचा, त्याचीही लक्षणे ऐक. तो केवळ रसनेच्या लोलुपतेने आपल्या प्राणाला मुकतो ! १७०.
जिह्वयातिप्रमाथिन्या जनो रसविमोहितः ।
मृत्युमृच्छत्यसद्‍बुधिर्मीनस्तु बडिशैर्यथा ॥ १९ ॥
मृत्युमृच्छत्यसद्‍बुधिर्मीनस्तु बडिशैर्यथा ॥ १९ ॥
[श्लोक १९] मासा जसा गळाला लावलेल्या मांसाच्या तुकड्याच्या लोभाने आपले प्राण गमावतो, त्याचप्रमाणे चवदार पदार्थांचा लोभी निर्बुद्ध माणूससुद्धा मनाला व्याकूळ करणार्‍या आपल्या जिभेला वश होऊन मारला जातो. (१९)
अर्थ-संग्रहें जीवघातु । स्त्रिया-आसक्तीं अधःपातु ।
रसनालोलुप्यें पावे मृत्यु । विविध घातु जीवासी ॥७१॥
रसनालोलुप्यें पावे मृत्यु । विविध घातु जीवासी ॥७१॥
अर्थसंग्रहाने जीवघात, स्त्रियांच्या संगतीने अधःपात आणि रसनेच्या लोलुपतेने मृत्यु, असे जीवाला तीन प्रकारचे घात आहेत ७१.
ज्यासी रसनालोलुप्यता गाढी । त्यासी अनर्थुचि जोडे जोडी ।
दुःखाच्या भोगवी कोडी । रसनागोडी बाधक ॥७२॥
दुःखाच्या भोगवी कोडी । रसनागोडी बाधक ॥७२॥
ज्याचें जिव्हालौल्य जबरें आहे, त्याच्या वाट्याला अनर्थच येतो. (ती रसना) कोटीच्या कोटि दुःखें भोगावयास लाविते. अशी रसनेची गोडी घातक आहे ७२.
रसना आमिषाची गोडी । लोलुप्यें मीनु गिळी उंडी ।
सवेंचि गळु टाळू फोडी । मग चरफडी अडकलिया ॥७३॥
सवेंचि गळु टाळू फोडी । मग चरफडी अडकलिया ॥७३॥
रसनेला आमिषाची म्ह. भक्ष्याची गोडी, आणि त्या लालचीनें मासा गळाला लावलेला घांस गिळतो; तो लगेच गळ टाळू फोडतो व मग तडफडत बसतो ! ७३.
पाहतां रस उत्तम दिसत । भीतरीं रोगांचे गळ गुप्त ।
रस आसक्तीं जे सेवित । ते चडफडित भवरोगें ॥७४॥
रस आसक्तीं जे सेवित । ते चडफडित भवरोगें ॥७४॥
पहावयास गेले तर (विषयरूप) रस उत्तम दिसतो, पण आंत रोगरूप गळ गुप्त असतात. जे आसक्तिपूर्वक रसाचे सेवन करतात, ते भवरोगाने तडफडत बसतात ७४.
गळीं अडकळा जो मासा । तो जिता ना मरे चरफडी जैसा ।
तेवीं रोगु लागल्या माणसा । दुःखदुर्दशा भोगित ॥७५॥
तेवीं रोगु लागल्या माणसा । दुःखदुर्दशा भोगित ॥७५॥
गळाला अडकलेला मासा असतो तो धड जिता ना मेला अशा स्थितीत तडफडत असतो, त्याचप्रमाणे रोग जडलेला माणूस हालअपेष्टा भोगीत पडतो ७५,
जो रसनालोलुप्यें प्रमादी । त्यासी कैंची सुबुद्धी ।
जन्ममरणें निरवधी । भोगी त्रिशुद्धी रसदोषें ॥७६॥
जन्ममरणें निरवधी । भोगी त्रिशुद्धी रसदोषें ॥७६॥
रसनालोलुपतेचा दोष असणाराला सुबुद्धि कोठून येणार ? केवळ विषयांच्या संसर्गाने तो निश्चयेंकरून अनंत जन्ममरणे भोगीत राहतो ७६.
रस सेविलियासाठीं । भोगवी जन्मांचिया कोटी ।
हें न घडे म्हणसी पोटीं । राया ते गोठी परियेसीं ॥७७॥
हें न घडे म्हणसी पोटीं । राया ते गोठी परियेसीं ॥७७॥
केवळ रसविषय सेवन केल्यामुळे कोटीच्या कोटि जन्म भोगावे लागतात ! असे घडणार नाही म्हणशील, तर हे राजा ! ती उपपत्ति सांगतों ऐक ७७.
इंद्रियांची सजीवता । ते रसनेआधीन सर्वथा ।
रसनाद्वारें रस घेतां । उन्मत्तता इंद्रियां ॥७८॥
रसनाद्वारें रस घेतां । उन्मत्तता इंद्रियां ॥७८॥
इंद्रियांचा सजीवपणा हा सर्वथैव रसनेवर अवलंबून असतो. रसनेच्या द्वाराने रस ग्रहण केला असतां इंद्रियांना उन्मत्तता येते ७८.
मातली जे इंद्रियसत्ता । ते नेऊन घाली अधःपाता ।
रसना न जिणतां सर्वथा । भवव्यथा चुकेना ॥७९॥
रसना न जिणतां सर्वथा । भवव्यथा चुकेना ॥७९॥
इंद्रियसत्ता प्रबळ झाली म्हणजे ती अधःपाताला नेऊन घालते. रसना जिंकिली नाही तर भवव्यथा कधीही चुकावयाची नाही ७९.
आहारेंवीण देह न चले । सेविल्या इंद्रियवर्गु खवळे ।
रसनाजयाचें मूळ कळे । तैं दुःखें सकळें मावळतीं ॥१८०॥
रसनाजयाचें मूळ कळे । तैं दुःखें सकळें मावळतीं ॥१८०॥
आहारावांचून देह चालत नाहीं; बरें तो सेवन केला तर इंदियसमुदाय बळावतो; याकरितां रसना जिंकण्याचे मूळ कळले की, सर्व दुःखें लयास जातात १८०.
इन्द्रियाणि जयन्त्याशु निराहारा मनीषिणः ।
वर्जयित्वा तु रसनं तन्निरन्नस्य वर्धते ॥ २० ॥
वर्जयित्वा तु रसनं तन्निरन्नस्य वर्धते ॥ २० ॥
[श्लोक २०] विवेकी लोक जेवण घेण्याचे बंद करून इतर इंद्रियांवर लवकर विजय मिळवितात; परंतु यामुळे जीभ ताब्यात येत नाही उलट भोजन घेणे बंद केल्यामुळे ती अधिकच खवळते. (२०)
आहार वर्जूनि साधक । इतर इंद्रियें जिंतिलीं देख ।
तंव तंव रसना वाढे अधिक । ते अजिंक्य न जिंकवे ॥८१॥
तंव तंव रसना वाढे अधिक । ते अजिंक्य न जिंकवे ॥८१॥
हें पहा ! साधकानें आहार वर्ज्य करून इतर इंद्रिये जिंकिली तसतशी रसना अधिकच जोरावत जाते. ती अजिंक्य -जिंकली म्हणून जात नाही ८१.
इंद्रियांसी आहाराचें बळ । तीं निराहारें झालीं विकळ ।
तंव तंव रसना वाढे प्रबळ । रसनेचें बळ निरन्नें ॥८२॥
तंव तंव रसना वाढे प्रबळ । रसनेचें बळ निरन्नें ॥८२॥
इंद्रियांना आहाराचेंच काय ते बळ अथवा आधार. ती इंद्रियें निराहारानें व्याकुळ होतात, तसतसे रसनेला अधिकच बळ चढत जाते. रसनेचा जोर निराहाराने वाढतो. (कमी होत नाही) ८२.
तावत् जितेन्द्रियो न स्याद् विजितान्येन्द्रियः पुमान् ।
न जयेद्रसनं यावज्जितं सर्वं जिते रसे ॥ २१ ॥
न जयेद्रसनं यावज्जितं सर्वं जिते रसे ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] माणसाने सर्व इंद्रियांवर विजय मिळविला तरी जोपर्यंत तो जिभेला ताब्यात ठेवत नाही, तोपर्यंत जितेंद्रिय होऊ शकत नाही कारण जीभ जिंकली तर सर्व इंद्रिये जिंकली, असे खुशाल समजावे. (जीभ जिंकणे महत्त्वाचे, हे माशापासून शिकावे). (२१)
निरन्नें इंद्रियें जिंतली । तीं जिंतलीं हे मिथ्या बोली ।
अन्न घेतांचि सरसावलीं । सावध जाहलीं निजकर्मी ॥८३॥
अन्न घेतांचि सरसावलीं । सावध जाहलीं निजकर्मी ॥८३॥
उपासाने इंद्रियें जिंकिली म्हणतात, पण 'जिंकली' हे म्हणणे खोटें होय. अन्नग्रहण केल्याबरोबर ती पुनः जोरावतात व आपापल्या कर्माच्या ठिकाणीं जागृत होतात. ८३.
जंव रसना नाहीं जिंकिली । तंव 'जितेंद्रिय' मिथ्या बोली ।
जैं साचार रसना जिंकली । तैं वाट मोडिली विषयांची ॥८४॥
जैं साचार रसना जिंकली । तैं वाट मोडिली विषयांची ॥८४॥
जोपर्यंत रसना जिंकिली नाही, तोपर्यंत 'जितेंद्रिय' हे म्हणणे मिथ्या होय. ज्या वेळी रसना खरोखरच जिंकली जाते, त्या वेळींच विषयांची वाट मोडते ८४.
विषयाआंतील गोडपण । रसने-आंतील जाणपण ।
दोंहीसी ऐक्य केल्या जाण । रसना संपूर्ण जिंतिली ॥८५॥
दोंहीसी ऐक्य केल्या जाण । रसना संपूर्ण जिंतिली ॥८५॥
विषयांमधील गोडपण व रसनेमधील जाणपण ह्यांचे म्ह. विषयचैतन्य व इंद्रियचैतन्य यांचे ऐक्य केलें म्हणजेच रसना जिंकली, असे समजावे ८५.
सर्वां गोडियांचें गोड आहे । ते गोडीस जो लागला राहे ।
त्यासीचि रसना वश्य होये । रस-अपाये न बाधिती ॥८६॥
त्यासीचि रसना वश्य होये । रस-अपाये न बाधिती ॥८६॥
सर्व गोडींची जी गोडी असते, त्या गोडीला जो चिकटून राहतो, त्यालाच रसना वश होते. त्याला रस-अपाय बाधत नाहीत ८६.
रसनाजिताचें वाधावणें । तेणें ब्रह्मसायुज्यीं पडे ठाणें ।
सोहळा परमानंदे भोगणें । रसना जेणें जिंतिली ॥८७॥
सोहळा परमानंदे भोगणें । रसना जेणें जिंतिली ॥८७॥
रसनाजिताचे 'वाधावणे ' म्ह. जयघोषाची मिरवणूक ब्रह्मसायुज्याच्या ठिकाणी ठाण देऊन राहाते. ज्यानें रसना जिंकली, तोच परमानंदाचा सोहळा भोगूं शकतो. ८७.
पिङ्गला नाम वेश्याऽऽसीद् विदेहनगरे पुरा ।
तस्या मे शिक्षितं किञ्चिन्निबोध नृपनन्दन ॥ २२ ॥
तस्या मे शिक्षितं किञ्चिन्निबोध नृपनन्दन ॥ २२ ॥
[श्लोक २२] हे राजन ! पूर्वी एकदा विदेहनगरात पिंगला नावाची वेश्या राहात होती मी तिच्याकडून जे शिकलो, ते तुला सांगतो. (२२)
अवधूत म्हणे नृपनंदना । 'वेश्या' गुरु म्यां केली जाणा ।
तिच्या शिकलों ज्या लक्षणां । विचक्षणा अवधारीं ॥८८॥
तिच्या शिकलों ज्या लक्षणां । विचक्षणा अवधारीं ॥८८॥
अवधूत म्हणतात-हे राजा ! हे पहा, मी एक वेश्या गुरु केली. हे चतुरा ! तिच्यापासून मी ज्या गोष्टी शिकलों, त्या ऐकून घे ८८.
पूर्वी विदेहाचे नगरीं । 'पिंगला' नामें वेश्या वासु करी ।
तिसी आस निरासेंवरी । वैराग्य भारी उपजलें ॥८९॥
तिसी आस निरासेंवरी । वैराग्य भारी उपजलें ॥८९॥
पूर्वी जनकराजाचे नगरीत 'पिंगला' नावाची एक वेश्या राहात होती. तिची आशानिराशा झाल्यानंतर तिला तीव्र वैराग्य उत्पन्न झाले ८९.
सा स्वैरिण्येकदा कान्तं सङ्केत उपनेष्यती ।
अभूत् काले बहिर्द्वारि बिभ्रती रूपमुत्तमम् ॥ २३ ॥
अभूत् काले बहिर्द्वारि बिभ्रती रूपमुत्तमम् ॥ २३ ॥
[श्लोक २३] ती अतिशय सुंदर वेश्या एकदा रात्रीच्या वेळी एखाद्या पुरूषाला आपल्या जाळ्यात ओढण्यासाठी नटूनथटून घराच्या बाहेरच्या दारात उभी राहिली. (२३)
ते स्वैरिणी स्वेच्छाचारी । सायंकाळीं उभी द्वारीं ।
नाना अळंकार-अंबरीं । श्रृंगारकुसरी शोभत ॥१९०॥
नाना अळंकार-अंबरीं । श्रृंगारकुसरी शोभत ॥१९०॥
ती स्वैरिणी म्ह. स्वच्छंदा वागणारी असे. सायंकाळी दारांत उभी राहून नानाप्रकारचे अलंकार वस्त्रें लेऊन शृंगाराभिनयांनी शोभत होती १९०.
आधींच रूप उत्तम । वरी श्रृंगारिली मनोरम ।
करावया ग्राम्यधर्म । पुरुष उत्तम पहातसे ॥९१॥
करावया ग्राम्यधर्म । पुरुष उत्तम पहातसे ॥९१॥
आधींच रूप उत्तम, त्यांत मनोरम श्रृंगार केलेला ! अशी ती विलासासाठी उत्तम पुरुषाची वाट पाहात उभी राहिली ९१.
मार्ग आगच्छतो वीक्ष्य पुरुषान् पुरुषर्षभ ।
तान् शुल्कदान्वित्तवतः कान्तान् मेनेऽर्थकामुकी ॥ २४ ॥
तान् शुल्कदान्वित्तवतः कान्तान् मेनेऽर्थकामुकी ॥ २४ ॥
[श्लोक २४] हे पुरूषश्रेष्ठा ! पैशाची लालसा असलेल्या तिला वाटेतून येणार्‍या जाणार्‍या पुरूषांना पाहून ते धनवान असून धन देऊन आपला प्रियकर होण्यासाठी येत आहेत, असे वाटे. (२४)
सगुण सुरूप धनवंत । कामकौशल्यें पुरवी आर्त ।
अर्थ देऊनि करी समर्थ । ऐसा कांत पहातसे ॥९२॥
अर्थ देऊनि करी समर्थ । ऐसा कांत पहातसे ॥९२॥
गुणवान्, रूपवान् व धनवान् असून कामशास्त्रांतील नैपुण्याने आपले आर्त पुरविणारा, आणि धन देऊन सधन करील, असा पुरुष ती पाहात होती ९२.
ऐक गा पुरुषश्रेष्ठा । पुरुष येतां येतां देखे वाटा ।
त्यासी खुणावी नेत्रवेंकटा । कामचेष्टा दावूनि ॥९३॥
त्यासी खुणावी नेत्रवेंकटा । कामचेष्टा दावूनि ॥९३॥
पुरुषश्रेष्ठा, ऐक. रस्त्याने पुरुष येतांना पाहिला की पुरे, त्याला ती आपल्या नेत्रकटाक्षाने शृंगाराभिनय प्रकट करून खुणावीत असे ९३.
आगतेष्वपयातेषु सा सङ्केतोपजीविनी ।
अप्यन्यो वित्तवान् कोऽपि मामुपैष्यति भूरिदः ॥ २५ ॥
अप्यन्यो वित्तवान् कोऽपि मामुपैष्यति भूरिदः ॥ २५ ॥
[श्लोक २५] अनेक पुरूष येऊन निघून गेले, तरी त्या वेश्येला वाटे की, आणखी एखादा धनवान माणूस आपल्याकडे येईल व तो आपल्याला पुष्कळ धन देईल. (२५)
येत्या पुरुषास हाणी खडा । एकासी म्हणे घ्या जी विडा ।
डोळा घाली जात्याकडा । एकापुढां भंवरी दे ॥९४॥
डोळा घाली जात्याकडा । एकापुढां भंवरी दे ॥९४॥
येणाऱ्या पुरुषावर खडा मारावयाचा ; कोणास 'महाराज ! विडा घेऊन जा' असे म्हणावयाचे रस्त्यावरून जाणाऱ्याकडे डोळा मोडावयाचा; कोणापुढे मुरका मारावयाचा ९५;
ठेवूनि संकेतीं जीवित । ऐसे नाना संकेत दावित ।
पुरुष तिकडे न पाहात । येत जात कार्यार्थी ॥९५॥
पुरुष तिकडे न पाहात । येत जात कार्यार्थी ॥९५॥
मनांत धरलेल्या योजनेंत जीवभाव ठेवून वरील प्रकारचे नाना संकेत ती दाखवीत असे. परंतु येणारे जाणारे कार्यार्थी लोक तिकडे पाहात नसत ९५.
गेल्या पुरुषातें निंदित । द्रव्यहीन हे अशक्त ।
रूपें विरूप अत्यंत । उपेक्षित धिक्कारें ॥९६॥
रूपें विरूप अत्यंत । उपेक्षित धिक्कारें ॥९६॥
निघून गेलेल्या पुरुषांची 'हे दरिद्री, दुर्बळ !' म्हणून हेटाळणी करी; 'रूप काय हिडिस !' म्हणून त्यांचा धिक्कार करी ९६.
आतां येईल वित्तवंत । अर्थदानीं अतिसमर्थ ।
माझा धरोनियां हात । काम‍आर्त पुरवील ॥९७॥
माझा धरोनियां हात । काम‍आर्त पुरवील ॥९७॥
आतां कोणी तरी द्रव्य देणारा भला खंबीर पैसेवाला येईल; तो माझा अंगीकार करून माझी इच्छा पूर्ण करील, असें ती मनांत चिंतू लागली ९७.
एवं दुराशया ध्वस्त निद्रा द्वार्यवलम्बती ।
निर्गच्छन्ती प्रविशती निशीथं समपद्यत ॥ २६ ॥
निर्गच्छन्ती प्रविशती निशीथं समपद्यत ॥ २६ ॥
[श्लोक २६] अशी खोटी आशा बाळगून झोपमोड झालेली ती दरवाजाजवळ ताटकळत उभी होती ती कधी बाहेर येई तर कधी आत जाई होता होता मध्यरात्र झाली. (२६)
ऐसें दुराशा भरलें चित्त । निद्रा न लगे उद्वेगित ।
द्वार धरोनि तिष्ठत । काम वांछित पुरुषांसीं ॥९८॥
द्वार धरोनि तिष्ठत । काम वांछित पुरुषांसीं ॥९८॥
अशा प्रकारें अंतःकरण दुराशेने भरून गेलेलें ; उद्वेगामुळे झोपसुद्धा नाहीं; दार धरून उभी राहिलेली; पुरुषभोग मिळावा म्हणून इच्छा धरून असलेली ९८,
रिघों जाय घराभीतरीं । सांचल ऐकोनि रिघे बाहेरी ।
रिघतां निघतां येरझारी । मध्यरात्री पैं झाली ॥९९॥
रिघतां निघतां येरझारी । मध्यरात्री पैं झाली ॥९९॥
घरांत जावें, तो थोडी चाहूलशी वाटून बाहेर यावें; आंत जा, बाहेर ये, असे हेलपाटे करता करता मध्यरात्र झाली ! ९९.
सरली पुरुषाची वेळ । रात्र झाली जी प्रबळ ।
निद्रा व्यापिले लोक सकळ । पिंगला विव्हळ ते काळीं ॥२००॥
निद्रा व्यापिले लोक सकळ । पिंगला विव्हळ ते काळीं ॥२००॥
पुरुष येण्याची वेळ टळली; रात्रीचा भर लोटला. सर्व लोक निद्रेंत अगदी डाराडूर ! त्या वेळी पिंगला विव्हळ होऊन राहिली होती २००.
तस्या वित्ताशया शुष्यद् वक्त्राया दीनचेतसः ।
निर्वेदः परमो जज्ञे चिन्ताहेतुः सुखावहः ॥ २७ ॥
निर्वेदः परमो जज्ञे चिन्ताहेतुः सुखावहः ॥ २७ ॥
[श्लोक २७] पैशाच्या आशेने चेहरा सुकून गेला चित्त व्याकूळ झाले आणि तिच्या मनात तीव्र वैराग्य निर्माण झाले तिच्या चिन्तेचे कारणच तिच्या सुखाला कारणीभूत ठरले. (२७)
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...