मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ ओव्या १ ते १००
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‍गुरु तूं ज्योतिषी । एकात्मतेचें घटित पाहसी ।
चिद्‍ब्रह्मेंसी लग्न लाविशी । ॐ पुण्येंसी तत्त्वतां ॥१॥
चिद्‍ब्रह्मेंसी लग्न लाविशी । ॐ पुण्येंसी तत्त्वतां ॥१॥
हे ओंकाररूप सद्गुरो ! तुला नमस्कार असो. तूं एक मोठा ज्योतिषी आहेस. तूं जीवाचें व ब्रह्माचें एकात्मतेचें घटित पाहून 'ॐपुण्याहं'-(मी प्रणवरूप पुण्यस्वरूपच आहे) या मंत्राने जीव-ब्रह्माचे लग्न लावून देतोस १.
वधूवरां लग्न लाविती । हें देखिलें असे बहुतीं ।
आपुली आपण लग्नप्राप्ती । हे अलक्ष्य गती गुरुराया ॥२॥
आपुली आपण लग्नप्राप्ती । हे अलक्ष्य गती गुरुराया ॥२॥
नवरानवरीचें लग्न लावलेले पुष्कळ लोक पाहातात. परंतु हे गुरुराजा ! आपले आपल्याशीच लग्न लावून टाकतें हें तुझें कौशल्य फार अलौकिक आहे. २.
लग्न लाविती हातवटी । पांचां पंचकांची आटाटी ।
चुकवूनि काळाची काळदृष्टी । घटिका प्रतिष्ठी निजबोधें ॥३॥
चुकवूनि काळाची काळदृष्टी । घटिका प्रतिष्ठी निजबोधें ॥३॥
आणखी तुझी लग्न लावण्याची हातवटी अशी आहे की, पांचा पंचकाची आटाआट व काळाची काळदृष्टि चुकवून तूं आत्मबोधाची घटका स्थापन करतोस ३.
चहूं पुरुषार्थांचें तेलवण । लाडू वळिले संपूर्ण ।
अहंभावाचें निंबलोण । केलें जाण सर्वस्वें ॥४॥
अहंभावाचें निंबलोण । केलें जाण सर्वस्वें ॥४॥
चारही पुरुषार्थाचे लाडू वळून तेलवण तयार करून अहंभावाचे सर्वस्वी लिंबलोण उतरून टाकतोस ४.
साधनचतुष्ट्याचा सम्यक । यथोक्त देऊन मधुपर्क ।
जीवभावाची मूद देख । एकाएक सांडविली ॥५॥
जीवभावाची मूद देख । एकाएक सांडविली ॥५॥
साधनचतुष्टयाचा यथाविधि मधुपर्क करून जीव-भावाची मूद एकीकडे फेंकून देतोस ५.
विषयसुख मागें सांडे । तेंचि पायातळीं पायमांडे ।
सावधान म्हणसी दोंहीकडे । वचन धडफुडें तें तुझें ॥६॥
सावधान म्हणसी दोंहीकडे । वचन धडफुडें तें तुझें ॥६॥
विषयसुख मागें पडतें, तीच पायाखालची पायघडी होय; आणि दोहीकडे 'सावधान' म्हणतोस तेच तुझे मोठे वचन अथवा खरा उपदेश होय ६.
व्यवधानाचें विधान तुटे । सहजभावें अंत्रपटु फिटे ।
शब्द उपरमोनि खुंटे । मुहूर्त गोमटे पैं तुझें ॥७॥
शब्द उपरमोनि खुंटे । मुहूर्त गोमटे पैं तुझें ॥७॥
विषयाचे व्यवधान हाच अंतरपाट, तो सहजसमाधीनें फिटतो; आणि शब्द बंद पडून जिकडे तिकडे शांति प्राप्त होते. असा तुझा मुहूर्त मोठा मंगलकारक असतो ७.
अर्धमात्रा समदृष्टी । निजबिंबीं पडे गांठी ।
ऐक्यभावाच्या मीनल्या मुष्टी । लग्नकसवटी अनुपम ॥८॥
ऐक्यभावाच्या मीनल्या मुष्टी । लग्नकसवटी अनुपम ॥८॥
प्रणवाच्या अर्धमात्रेमध्ये समदृष्टि झाली म्हणजे ब्रह्मस्वरूपाची गांठ पडून ऐक्यभावाच्या मुठी मिटतात. अशी लग्न लावण्याची तुझी तर्‍हा केवळ अनुपम आहे ८.
तेथ काळा ना धवळा । गोरा नव्हे ना सांवळा ।
नोवरा लक्षेना डोळां । लग्नसोहळा ते ठायीं ॥९॥
नोवरा लक्षेना डोळां । लग्नसोहळा ते ठायीं ॥९॥
तेथे काळाही नाही व पांढराही नाहीं; गोराही नव्हे आणि सावळाही नव्हे ; नवरा मुळी डोळ्याला दिसतच नाही. अशा ठिकाणी लग्नाचा समारंभ ! ९.
परी नवल कैसें कवतिक । दुजेनवीण एकाएक ।
एकपणीं लग्न देख । लाविता तूं निःशेख गुरुराया ॥१०॥
एकपणीं लग्न देख । लाविता तूं निःशेख गुरुराया ॥१०॥
परंतु हे गुरुराजा ! हे किती आश्चर्य ! आणि केवढा हा चमत्कार ! की दुसरे कोणीच तेथे नसताना एकीएकी एकाबरोबरच एकट्यानेच लग्न लावणारा तूंच एक खरा आहेस ! १०.
तुज गुरुत्वें नमूं जातां । तंव आत्मा तूंचि आंतौता ।
आंतु कीं बाहेर पाहों जातां । सर्वीं सर्वथा तूंचि तुं ॥११॥
आंतु कीं बाहेर पाहों जातां । सर्वीं सर्वथा तूंचि तुं ॥११॥
गुरु समजून तुला बाहेर नमस्कार करावयास जावें, तर अंतरांतील आत्माही तूंच, आंत किंवा बाहेर पाहावयास गेले, तर सर्व ठिकाणी तुझा तूंच भरलेला आहेस ११.
तुझें तूंपण पाहतां । माझें मीपण गेलें तत्त्वतां ।
ऐसें करूनियां गुरुनाथा । ग्रंथकथा करविसी ॥१२॥
ऐसें करूनियां गुरुनाथा । ग्रंथकथा करविसी ॥१२॥
तुझें तूंपण पाहावयास जावें, तो खरोखर माझे मीपणच नाहींसें होऊन जाते. गुरुनाथा ! असे करूनही आपण ग्रंथकथा करविता ! १२.
मागील कथासंगती । सप्तमाध्यायाचे अंतीं ।
अवधूतें यदूप्रती । कथा कपोती सांगीतली ॥१३॥
अवधूतें यदूप्रती । कथा कपोती सांगीतली ॥१३॥
आता मागील कथेचा संबंधः-सातच्या अध्यायाच्या शेवटी अवधूताने यदूला कपोताची कथा सांगितली १३.
पृथ्वी-आदिअंतीं चोखट । कपोतापर्यंत गुरु आठ ।
सांगितले अतिश्रेष्ठ । गुरु वरिष्ठ निजबोधें ॥१४॥
सांगितले अतिश्रेष्ठ । गुरु वरिष्ठ निजबोधें ॥१४॥
आदिअंती उत्तम असलेल्या पृथ्वीपासून तो कपोतापर्यंत अत्यंत श्रेष्ठ असे आठ गुरु सांगितले. आत्मबोधानेच गुरूंना श्रेष्ठत्व येतें १४.
उरल्या गुरूंची स्थिती । अवधूत सांगेल यदूप्रती ।
तेथें सावधान ठेवा चित्तवृत्ती । श्रवणें स्थिति तद्‍बोधें ॥१५॥
तेथें सावधान ठेवा चित्तवृत्ती । श्रवणें स्थिति तद्‍बोधें ॥१५॥
आतां बाकी कांही लक्ष ठेवा. श्रवणाने ती बोधस्थिति तुम्हालाही लाभेल १५.
श्रीब्राह्मण उवाच -
सुखमैन्द्रियकं राजन् स्वर्गे नरक एव च ।
देहिनां यद्यथा दुःखं तस्मान्नेच्छेत तद् बुधः ॥ १ ॥
सुखमैन्द्रियकं राजन् स्वर्गे नरक एव च ।
देहिनां यद्यथा दुःखं तस्मान्नेच्छेत तद् बुधः ॥ १ ॥
[श्लोक १] अवधूत म्हणतात हे राजन ! प्राण्यांना इद्रियांचे दुःख जसे स्वर्गात व नरकातही मिळते, त्याचप्रमाणे सुखही मिळते म्हणून बुद्धिमान माणसाने त्याची इच्छा धरू नये. (१)
श्रवणीं सादरता यदूसी । देखोनि सुख जालें ब्राह्मणासी ।
तेणें सुखें निरूपणासी । उल्हासेंसी करीतसे ॥१६॥
तेणें सुखें निरूपणासी । उल्हासेंसी करीतसे ॥१६॥
यदूला श्रवणाची आवड असलेली पाहून त्या ब्राह्मणाला मोठा संतोष झाला. त्या आनंदाच्या भरांत मोठ्या उल्हासाने त्याने पुढच्या निरूपणाला सुरुवात केली १६.
तो म्हणे राया सावधान । विषयसुखाचें जें सेवन ।
तें स्वर्गनरकीं गा समान । नाहीं अनुमान ये अर्थी ॥१७॥
तें स्वर्गनरकीं गा समान । नाहीं अनुमान ये अर्थी ॥१७॥
तो म्हणाला, हे राजा ! नीट लक्ष दे. विषयाचे सुख हें स्वर्गात व नरकांत सारखेच असते, ह्यांत संशय मुळीच नाहीं १७.
भोगितां उर्वशीसी । जें सुख स्वर्गीं इंद्रासी ।
तेंचि विष्ठेमाजीं सूकरासी । सूकरीपासीं निश्चित ॥१८॥
तेंचि विष्ठेमाजीं सूकरासी । सूकरीपासीं निश्चित ॥१८॥
उर्वशीचा उपभोग घेतांना स्वर्गामध्ये इंद्राला जे सुख वाटते, तेच सुख खरोखर विष्ठेमध्ये डुकरालाही डुकरिणीचा उपभोग घेतांना वाटत असते १८.
हें जाणोनि साधुजन । उभय भोगीं न घालिती मन ।
नेदवे प्रेतासी आलिंगन । तेवीं साधुजन विषयांसी ॥१९॥
नेदवे प्रेतासी आलिंगन । तेवीं साधुजन विषयांसी ॥१९॥
हेच लक्षात आणून साधु पुरुष दोहों ठिकाणच्या भोगांत मन घालीत नाहीत. प्रेताला जसें आलिंगन देववत नाही, त्याप्रमाणे साधुपुरुषही विषयाला शिवत नाहीत १९.
जीत सापु धरावा हातीं । हें प्राणियांसी नुपजे चित्तीं ।
तेवीं विषयांची आसक्ती । साधु न धरिती सर्वथा ॥२०॥
तेवीं विषयांची आसक्ती । साधु न धरिती सर्वथा ॥२०॥
जिवंत साप हातांत धरावा असे कधीं प्राण्याच्या मनात येत नाही, त्याप्रमाणे साधुपुरुष विषयाची आसक्ति कधीं धरीत नाहींत २०.
जैसें न प्रार्थितां दुःख । प्राणी पावताति देख ।
तैसें न इच्छितां इंद्रियसुख । भोगवी आवश्यक अदृष्ट ॥२१॥
तैसें न इच्छितां इंद्रियसुख । भोगवी आवश्यक अदृष्ट ॥२१॥
ज्याप्रमाणे दुःखाला आमंत्रण केल्याशिवायच प्राण्याकडे दु:ख येते, त्याप्रमाणे इच्छा केल्याशिवायच प्राक्तन हें इंद्रियसुखही प्राण्याला बलात्काराने भोगावयाला लावते २१.
मज दुःखभोगु व्हावा । हें नावडे कोणाच्या जीवा ।
तें दुःख आणी अदृष्ट तेव्हां । तेवीं सुखाचा यावा अदृष्टें ॥२२॥
तें दुःख आणी अदृष्ट तेव्हां । तेवीं सुखाचा यावा अदृष्टें ॥२२॥
स्वतःला दु:खभोग व्हावा, हे कोणाच्याही जिवाला आवडत नाही; परंतु दैव जसें दुःख मागितल्यावांचून देते, तसेच तें सुखाचा वाटाही त्याच्याकडून भोगवितें २२.
ऐसें असोनि उद्योगु करितां । तेणें आयुष्य नाशिलें सर्वथा ।
यालागीं सांडूनि विषयआस्था । परमार्था भजावें ॥२३॥
यालागीं सांडूनि विषयआस्था । परमार्था भजावें ॥२३॥
असे असून लोक त्यासाठी उद्योग हा करतातच; आणि त्यामुळे सार्‍या आयुष्याचा नाश होतो. ह्याकरिता विषयाची आस्था सोडून परमार्थाच्याच भजनीं लागावें २३.
केवळ झालिया परमार्थपर । म्हणसी आहारेंवीण न राहे शरीर ।
येच निर्धारीं साचार । गुरु 'अजगर' म्यां केला ॥२४॥
येच निर्धारीं साचार । गुरु 'अजगर' म्यां केला ॥२४॥
परंतु तूं म्हणशील की, केवळ परमार्थाच्याच नादाला लागले, तर आहाराशिवाय हा देह राहणार नाही. तर त्याचाच खरोखर अनुभव पाहाण्यासाठी मी अजगराला गुरु करून घेतले २४.
ग्रासं सुमृष्टं विरसं महान्तं स्तोकमेव वा ।
यदृच्छयैवापतितं ग्रसेदाजगरोऽक्रियः ॥ २ ॥
यदृच्छयैवापतितं ग्रसेदाजगरोऽक्रियः ॥ २ ॥
[श्लोक २] प्रयत्‍न न करता योगायोगाने जे अन्न मिळते, ते खाऊनच योग्याने अजगराप्रमाणे जीवननिर्वाह करावा मग ते चविष्ट असो की बेचव अधिक असो की कमी. (२)
उद्योगेंवीण आहारु । अयाचित सेवी अजगरु ।
डंडळोनि न सांडी धीरु । निधडा निर्धारु पैं त्याचा ॥२५॥
डंडळोनि न सांडी धीरु । निधडा निर्धारु पैं त्याचा ॥२५॥
अजगर हा उद्योग केल्यावांचून सहज यदृच्छेनें जो आहार मिळेल, तो सेवन करतो. डगमगून धीर सोडीत नाही. त्याचा निश्चय दांडगा असतो २५.
स्वभावें तो मुख पसरी । सहजें पडे जें भीतरीं ।
सरस नीरस विचारु न करी । आहार अंगीकारी संतोषें ॥२६॥
सरस नीरस विचारु न करी । आहार अंगीकारी संतोषें ॥२६॥
तो स्वभावत: तोंड पसरतो, आणि सहजगत्या जें तोंडांत पडेल-मग तें सरस का निरस ह्याचा विचार करीत नाही-तो आहार संतोषानें ग्रहण करतो २६.
तैशीचि योगियांची गती । सदा भाविती आत्मस्थिती ।
यदृच्छा आलें तें सेवती । रसआसक्ती सांडूनि ॥२७॥
यदृच्छा आलें तें सेवती । रसआसक्ती सांडूनि ॥२७॥
तसाच प्रकार योग्यांचा आहे. ते निरंतर निजात्मस्थितींतच रंगलेले असतात. ते रसावरील आसक्ति सोडून यदृच्छेने जे चालून येईल ते सेवन करितात २७.
योगियांचा आहारु घेणें । काय सेविलें हें रसना नेणे ।
रसना-पंगिस्त नाहीं होणें । आहारु सेवणें निजबोधें ॥२८॥
रसना-पंगिस्त नाहीं होणें । आहारु सेवणें निजबोधें ॥२८॥
योग्यांचे आहार सेवन करणे म्हणजे काय सेवन केलें हें रसनेला कळावयाचे नाही. रसनेच्या अंकित न होता आहार घ्यावयाचा तो स्वात्मदृष्टीने घ्यावयाचा २८.
आंबट तिखट तरी जाणे । परी एके स्वादें अवघें खाणें ।
सरस नीरस कांहीं न म्हणे । गोड करणें निजगोडियें ॥२९॥
सरस नीरस कांहीं न म्हणे । गोड करणें निजगोडियें ॥२९॥
आंबट तिखट वगैरे तो जाणतो, पण सर्व काही एकाच स्वादानें-ब्रह्मरसभावनेनें-ग्रहण करतो; सरस, नीरस हा भाव ठेवीत नाही. आत्मसुखाच्या गोडीनेच गोड करून घेतो २९.
मुख पसरिलिया निर्धारा । स्वभावें रिघालिया वारा ।
तोचि आहारु पैं अजगरा । तेणेंचि शरीरा पोषण ॥३०॥
तोचि आहारु पैं अजगरा । तेणेंचि शरीरा पोषण ॥३०॥
खरोखर तोंड पसरले असतां नुसता वारा जरी आंत शिरला, तरी तोच अजगराचा आहार होऊन बसतो. त्यानेंच त्याच्या शरीराचे पोषण घडते ३०.
तैशीचि योगियांची स्थिति । वाताशनें सुखें वर्तती ।
आहारालागुनी पुढिलांप्रती । न ये काकुलती सर्वथा ॥३१॥
आहारालागुनी पुढिलांप्रती । न ये काकुलती सर्वथा ॥३१॥
त्याचप्रमाणे योग्यांचीही स्थिति असते. ते वायुभक्षण करूनही सुखानें रहातात. आहारासाठी ते इतरांपाशीं बिलकुल काकुळतीला येत नाहीत ३१.
थोडें बहु सरसनिरसासी । हें कांहीं म्हणणें नाहीं त्यासी ।
स्वभावें जें आलें मुखासी । तें सावकाशीं सेवितु ॥३२॥
स्वभावें जें आलें मुखासी । तें सावकाशीं सेवितु ॥३२॥
थोडें, फार, सरस, नीरस हा भावच त्यांचेपाशी नसतो. जे स्वभावत; तोंडांत येऊन पडेल, तें स्वस्थचित्ताने सेवन करतात ३२.
शयीताहानि भूरीणि निराहारोऽनुपक्रमः ।
यदि नोपनयेद्ग्रासो महाहिरिव दिष्टभुक् ॥ ३ ॥
यदि नोपनयेद्ग्रासो महाहिरिव दिष्टभुक् ॥ ३ ॥
[श्लोक ३]पुष्कळ दिवस भोजन मिळाले नाही, तरीसुद्धा त्यासाठी काही प्रयत्‍न न करता तो प्रारब्धाचा भोग समजून आहार न घेता अजगराप्रमाणे पडून राहावे. (३)
अजगरासी बहु काळें । यदृच्छा आहारु न मिळे ।
तरी धारणेसी न टळे । पडिला लोळे निजस्थानीं ॥३३॥
तरी धारणेसी न टळे । पडिला लोळे निजस्थानीं ॥३३॥
अजगराला बहुतकालपर्यंत आपोआप आहार न मिळाला तरीही त्याची धारणा चळत नाहीं; तो स्वस्थानी जशाचा तसाच लोळत असतो ३३.
तैसें योगियासी अन्न । बहुकाळें न मिळे जाण ।
तरी करूनियां लंबासन । निद्रेंविण निजतु ॥३४॥
तरी करूनियां लंबासन । निद्रेंविण निजतु ॥३४॥
त्याचप्रमाणे हे पाहा ! योग्याला बहुतकाल अन्न न मिळाले तरी तो लांब आसन करून निद्रेशिवायच निजलेला असतो ३३.
निद्रा नाहीं तयासी । परी निजे निजीं अहर्निशीं ।
बाह्य न करी उपायासी । भक्ष्य देहासी अदृष्टें ॥३५॥
बाह्य न करी उपायासी । भक्ष्य देहासी अदृष्टें ॥३५॥
निद्रा म्हणून त्याला नसतेच; पण तो अहोरात्र निजसुखाच्याच तंद्रेत असतो. बाह्य उपाय म्हणून काही करीत नाही. नशिबाने जें भक्ष्य देहाला मिळेल तें ! ३५.
अदृष्टीं असेल जें जें वेळें । तें तें मिळेल तेणें काळें ।
यालागीं त्याचें ज्ञान न मैळे । धारणा न ढळें निजबोधें ॥३६॥
यालागीं त्याचें ज्ञान न मैळे । धारणा न ढळें निजबोधें ॥३६॥
ज्या ज्या वेळी जें जें नशिबी असेल, तें तें त्या त्या वेळी मिळेल, ह्या निश्चयाने त्याचे ज्ञान मलीन होत नाही. निजात्मबोधामुळे त्याची धारणा ढळत नाही ३६.
ओजःसहोबलयुतं बिभ्रद् देहमकर्मकम् ।
शयानो वीतनिद्रश्च नेहेतेन्द्रियवानपि ॥ ४ ॥
शयानो वीतनिद्रश्च नेहेतेन्द्रियवानपि ॥ ४ ॥
[श्लोक ४ ] मनोबळ, इंद्रियबळ व शारीरिक बळ या तिन्हींनी युक्त असूनही तसेच इंद्रियांमध्ये कार्य करण्याची क्षमता असूनही देहाने काम न करता झोपल्यासारखे पडून राहावे परंतु सजग असावे. (अजगरापासून, सुखासाठी प्रयत्‍न न करणे, मिळेल ते खाणे, दैवावर विसंबून राहाणे, हे गुण घ्यावेत). (४)
अजगरासी बळ उदंड । देहो पराक्रमें प्रचंड ।
परी न करी उद्योगाचें बंड । पसरूनि तोंड पडिलासे ॥३७॥
परी न करी उद्योगाचें बंड । पसरूनि तोंड पडिलासे ॥३७॥
अजगराची शक्ति अचाट ; देह व पराक्रम प्रचंड असतो; परंतु उद्योगाची धामधूम म्हणून काही करीत नाही. आपला तोंड पसरून पडलेला असतो ! ३७.
तैसाचि योगिया केवळ । शरीरीं असे शारीर बळ ।
बुद्धिही असे अतिकुशळ । इंद्रियबळ पटुतर ॥३८॥
बुद्धिही असे अतिकुशळ । इंद्रियबळ पटुतर ॥३८॥
योगीही केवळ तसाच असतो; त्याला शरीरसामर्थ्य असते; त्याची बुद्धीही मोठी कुशल असते; व त्याचे इंद्रियबलही चांगलेच असते ३८.
आहारालागीं सर्वथा । हेतु स्फुरों नेदी चित्ता ।
कायावाचा तत्वतां । नेदी स्वभावतां डंडळूं ॥३९॥
कायावाचा तत्वतां । नेदी स्वभावतां डंडळूं ॥३९॥
पण तो आहाराची कल्पनाच मुळी मनाला शिवू देत नाही. खरोखरी कायेला व वाचेला स्वाभाविकपणे तो डळमळूंच देत नाही ३९.
स्वप्नजागृती मुकला । सुषुप्ती सांडोनि निजेला ।
शून्याचा पासोडा झाडिला । निजीं पहुडला निजत्वें ॥४०॥
शून्याचा पासोडा झाडिला । निजीं पहुडला निजत्वें ॥४०॥
तो स्वप्न आणि जागृति ह्यांना मुकतो; सुषुप्ति सोडून झोपतो; आणि शून्याची पासोडी झाडून निजस्वरूपी निजात्मभावाने (अर्थात स्वरूपानंदांत) शयन करितो ४०.
मुनिः प्रसन्नगम्भीरो दुर्विगाह्यो दुरत्ययः ।
अनन्तपारो ह्यक्षोभ्यः स्तिमितोद इवार्णवः ॥ ५ ॥
अनन्तपारो ह्यक्षोभ्यः स्तिमितोद इवार्णवः ॥ ५ ॥
[श्लोक ५] निश्चल समुद्र बाहेर प्रसन्न आणि आत गंभीर असतो तो अथांग असतो तो ओलांडता येत नाही त्याचा अंत लागणे कठीण आहे त्याला प्रक्षुब्ध करता येत नाही त्याचप्रमाणे मुनी बाहेरून प्रसन्न पण आतून गंभीर असतो तो कसा आहे, हे कोणाला कळत नाही तेजामुळे कोणाला त्याच्यावर मात करता येत नाही त्याचा अंतपार कोणाला लागत नाही आणि विकारांनी तो विचलित होत नाही. (५)
'समुद्र' जो गुरु करणें । त्याचीं परिस पां लक्षणें ।
गंभीरत्व पूर्णपणें । निर्मळ असणें इत्यादि ॥ ४१ ॥
गंभीरत्व पूर्णपणें । निर्मळ असणें इत्यादि ॥ ४१ ॥
आतां, ज्या समुद्राला गुरु करावयाचा त्याची लक्षणे ऐक. त्याच्यांत गंभीरपणा, परिपूर्णता आणि निर्मळपणा इत्यादि गुण असतात ४१.
समुद्र सदा सुप्रसन्न । योगी सदा प्रसन्नवदन ।
केव्हांही धुसमुशिलेंपण । नव्हें जाण निजबोधें ॥४२॥
केव्हांही धुसमुशिलेंपण । नव्हें जाण निजबोधें ॥४२॥
समुद्र सदोदित सुप्रसन्न असतो, तसा योगीही सर्वकाळ प्रसन्नमुख असतो. आत्मबोधामुळे धुसफुसेपणा म्हणून त्याला केव्हांही माहीत नसतो ४२.
मीनल्या सरितांचें समळ जळ । समुद्र डहुळेना अतिनिर्मळ ।
तैसीं नाना कर्में करितां सकळ । सदा अविकळ योगिया ॥४३॥
तैसीं नाना कर्में करितां सकळ । सदा अविकळ योगिया ॥४३॥
नद्यांचे गढूळ पाणी येऊन मिळाले तरी समुद्र गढूळ होत नाही, तो अगदी निर्मळच असतो. तसाच योगीसुद्धा नाना प्रकारची कर्मे करीत असूनही सदोदित निस्त्रस्त (शांत अथवा अलिप्स) असतो ४३.
जळें गंभीर सागर । योगिया स्वानुभवें गंभीर ।
वेळा नुल्लंघी सागर । नुल्लंघी योगीश्वर गुरुआज्ञा ॥४४॥
वेळा नुल्लंघी सागर । नुल्लंघी योगीश्वर गुरुआज्ञा ॥४४॥
समुद्र जसा जळाने गंभीर, तसा योगी स्वात्मानुभवानें गंभीर असतो. तो जसा मर्यादा उल्लंघीत नाही, तसाच योगीश्वर गुरु-आज्ञेचे उल्लंघन करीत नाही ४४.
समुद्रीं न रिघवे भलत्यासी । तो बुडवी जळकल्लोळेंसी ।
योगिया बुडवी संसारासी । भावें त्यापासीं गेलिया ॥४५॥
योगिया बुडवी संसारासी । भावें त्यापासीं गेलिया ॥४५॥
समुद्रात भलत्यास शिरवत नाही. तो पाणी व लाटा यांखाली बुडवून टाकतो. तसाच योगीही भाव धरून त्याजपाशी गेल्यास त्याच्या जन्ममरणरूप संसाराला बुडवून टाकतो ४५.
जो रिघणें निघणे जाणें जळीं । तो समुद्रीं करी आंघोळी ।
येरांसी लाटांच्या कल्लोळीं । कासाकुळी करीतसे ॥४६॥
येरांसी लाटांच्या कल्लोळीं । कासाकुळी करीतसे ॥४६॥
समुद्रांत शिरावयाचे कसें व परत यावयाचे कसे हें जो जाणतो, तोच समुद्रांत आंघोळ करूं शकतो. इतरांना तो लाटांच्या कल्लोळाने कासावीस करून सोडतो ४६.
तैसीचि योगियासी । सलगी न करवे भलतियासी ।
आपभयें भीती आपैसी । तो भाविकांसी सुसेव्य ॥४७॥
आपभयें भीती आपैसी । तो भाविकांसी सुसेव्य ॥४७॥
तशीच योग्याची संगतीही भलत्यासलत्याला व्हावयाची नाही. ते आपभयाने आपोआपच भीत असतात. भाविकांनाच तो सुसेव्य असतो ! ४७.
जाहल्या धनवंतु वेव्हारा । उपायीं नुल्लंघवे सागरा ।
तैसें नुल्लंघवे योगीश्वरा । नृपां सुरनरां किन्नरां ॥४८॥
तैसें नुल्लंघवे योगीश्वरा । नृपां सुरनरां किन्नरां ॥४८॥
मोठा धनवंत झाला तरी कोणत्याच उपायांनी त्याला समुद्राचे उल्लंघन करवत नाहीं; त्याप्रमाणे देव, राजे, मनुष्य किंवा किन्नर यांसही योगीश्वराचे उल्लंघन करवत नाहीं ४८.
मळु न राहे सागरीं । लाटांसरिसा टाकी दुरी ।
तैसाचि मळु योगियाभीतरीं । ध्यानें निर्धारीं न राहे ॥४९॥
तैसाचि मळु योगियाभीतरीं । ध्यानें निर्धारीं न राहे ॥४९॥
समुद्रांत मळ रहात नाही, लाटांबरोबर तो दूर फेकून देतो, त्याचप्रमाणे योग्याच्या ठिकाणीही ध्यानाच्या योगेकरून निश्चयाने मळ रहात नाही ४९.
समुद्रीं मीनली ताम्रपर्णी । तेथ जाहली मुक्ताफळांची खाणी ।
योगिया मिनली श्रद्धा येऊनि । तेथ मुक्तखाणी मुमुक्षां ॥५०॥
योगिया मिनली श्रद्धा येऊनि । तेथ मुक्तखाणी मुमुक्षां ॥५०॥
ताम्रपर्णी नदी समुद्राला जाऊन मिळाली तो ती तेथें मुक्तखाण म्हणजे मोत्यांची खाण होऊन बसली, तशीच योग्याला श्रद्धा येऊन मिळाली व तीही तेथे मुक्तखाण म्हणजे मुक्तीची खाण होऊन बसली ५.
जो समुद्रामाजीं रिघोनि राहे । तो नानापरीचीं रत्ने लाहे ।
योगियांमाजीं जो सामाये । त्याचे वंदिती पाये चिद्‍रत्नें ॥५१॥
योगियांमाजीं जो सामाये । त्याचे वंदिती पाये चिद्‍रत्नें ॥५१॥
जो समुद्रात बुडी देऊन रहातो, त्याच्या हातास नानाप्रकारची रत्ने लागतात; त्याचप्रमाणे जो योग्याशी समरसून जातो. त्याच्या पायावर ज्ञानरत्ने येऊन पडतात ५१.
जैशी समुद्राची मर्यादा । कोणासी न करवे कदा ।
तैशी योगियांची मर्यादा । शास्त्रां वेदां न करवे ॥५२॥
तैशी योगियांची मर्यादा । शास्त्रां वेदां न करवे ॥५२॥
ज्याप्रमाणे समुद्राची मर्यादा कधी कोणाला करवत नाही, त्याचप्रमाणे योग्याची मर्यादाही वेदांना व शास्त्रांना करवत नाही ५२.
प्रवाहेंवीण जळ । समुद्रीं जेवीं निश्चळ ।
मृत्युभयेंवीण अचंचळ । असे केवळ योगिया ॥५३॥
मृत्युभयेंवीण अचंचळ । असे केवळ योगिया ॥५३॥
समुद्राचे पाणी ज्याप्रमाणे प्रवाहरहित-निश्चळ असतें, त्याचप्रमाणे योगी हाही मृत्युभयरहित, केवळ निश्चळ होऊन राहिलेला असतो ५३.
समुद्रीं प्रवाहो नव्हे कांहीं । सदा पूर्ण ठायींच्या ठायीं ।
तैसे योगिया जन्ममरण नाहीं । परिपूर्ण पाहीं सर्वदा ॥५४॥
तैसे योगिया जन्ममरण नाहीं । परिपूर्ण पाहीं सर्वदा ॥५४॥
समुद्राला केव्हांही प्रवाह म्हणून नाही, तो सदोदित जशाच्या तसाच परिपूर्ण; तसेंच योग्यासही जन्ममरण नाही. तो सर्वकाळ परिपूर्णच असतो ५४.
समुद्रलक्षणें साधितां । अधिक दशा आली हातां ।
ते योगियाची योग्यता । परिस तत्त्वतां सांगेन ॥५५॥
ते योगियाची योग्यता । परिस तत्त्वतां सांगेन ॥५५॥
समुद्राची लक्षणे जुळवितां जुळवितां योग्याच्या ठिकाणी त्याहूनही विशेषपणा दिसून आला. ती योग्याची थोरवी (आतां) तत्त्वतः सांगतों, श्रवण कर ५५.
समुद्रामाजीं जळ । लाटांखालीं अतिचंचळ ।
योगिया अंतरी अतिनिश्चळ । नाहीं तळमळ कल्पना ॥५६॥
योगिया अंतरी अतिनिश्चळ । नाहीं तळमळ कल्पना ॥५६॥
समुद्राचे पाणी लाटांच्या खाली अत्यंत चंचल असते, परंतु योगी आंतून अगदी शांत असतो. तळमळ की कल्पना, काही नाही ! ५६.
समुद्र क्षोभे वेळोवेळे । योगिया क्षोभेना कवणें काळें ।
सर्वथा योगी नुचंबळें । योगबळें सावधु ॥५७॥
सर्वथा योगी नुचंबळें । योगबळें सावधु ॥५७॥
समुद्र हा वरचेवर क्षोभतो, पण योगी कधींच क्षोभ पावत नाही. योग्याचे मन कशानेही उचंबळत नाही. तो (सर्वदा) योगबलाने सावध असतो ५७.
समुद्रीं भरतें पर्वसंबंधें । योगिया परिपूर्ण सदानंदें ।
समुद्रीं चढूवोहटू चांदें । योगिया निजबोधें सदा सम ॥५८॥
समुद्रीं चढूवोहटू चांदें । योगिया निजबोधें सदा सम ॥५८॥
समुद्रास पौर्णिमा-अमावास्यादि पर्वकाळी भरती येते, पण योगी हा सदानंदाने (अक्षय्य निजानंदानें-स्वरूपानंदाने) निरंतर परिपूर्ण असतो. समुद्रास चंद्रामुळे भरती ओहटी असते. परंतु योगी हा स्वात्मानुभवानें सदोदित समच असतो ५८.
समुद्र सर्वांप्रति क्षार । तैसा नव्हे योगीश्वर ।
तो सर्वां जीवांसी मधुर । बोधु साचार पैं त्याचा ॥५९॥
तो सर्वां जीवांसी मधुर । बोधु साचार पैं त्याचा ॥५९॥
समुद्र हा सर्वांना खारट ; तसा मात्र योगिराज नव्हे. तो सर्व प्राणिमात्रांस मधुर; त्याचा बोधही मधुर व सत्य असतो ५९.
जयासी बोधु नाहीं पुरता । अनुभव नेणे निजात्मता ।
त्यासी कैंची मधुरता । जेवीं अपक्वता सेंदेची ॥६०॥
त्यासी कैंची मधुरता । जेवीं अपक्वता सेंदेची ॥६०॥
ज्याला पूर्ण बोध नसतो, निजात्मतेचा अनुभव ज्याला असत नाही, त्याच्या ठिकाणी-अपक्क दशेंतील शेंदाडाप्रमाणे-माधुर्य कोठचें येणार ? ६०.
सागरीं वरुषल्या घन । वृथा जायें तें जीवन ।
तैसा योगिया नव्हे जाण । सेविल्या व्यर्थपण येवों नेदी ॥६१॥
तैसा योगिया नव्हे जाण । सेविल्या व्यर्थपण येवों नेदी ॥६१॥
सागरावर मेघवृष्टि झाली असतां तें जीवन फुकट जातें ! पण योग्याचे मात्र तसे नाही. त्याची सेवा केल्यास तो ती मुळीच वाया जाऊ देत नाही ६१.
अल्पही योगिया होये घेता । तेणें निवारी भवव्यथा ।
यालागीं मुमुक्षीं सर्वथा । भगवद्‍भक्तां भजावें ॥६२॥
यालागीं मुमुक्षीं सर्वथा । भगवद्‍भक्तां भजावें ॥६२॥
योग्याने यत्किंचितही सेवा ग्रहण केली तरी तेवढ्याने तो भवव्यथा निवारण करतो. ह्यासाठी मुमुक्षु जनांनी सर्वथैव हरिभक्तांची सेवा करावी ६२.
समृद्धकामो हीनो वा नारायणपरो मुनिः ।
नोत्सर्पेत न शुष्येत सरिद्‌भिरिव सागरः ॥ ६ ॥
नोत्सर्पेत न शुष्येत सरिद्‌भिरिव सागरः ॥ ६ ॥
[श्लोक ६] समुद्राला नद्यांचे पाणी येऊन मिळले, तरीसुद्धा तो वाढत नाही आणि नाही मिळाले, तरी तो आटत नाही त्याचप्रमाणे भगवत्परायण मुनीसुद्धा समृद्धीने युक्त असला तरी आनंदाने हुरळून जात नाही आणि दारिद्रय असले तरी दुःखी होत नाही. (समुद्रापासून धीरगंभीरता आणि सुखदुःखात एकरूपता हे गुण घ्यावेत). (६)
वर्षाकाळीं सरिता सकळ । घेऊनि आल्या अमूप जळ ।
तेणें हरुषेजेना प्रबळ । न चढे जळ जळाब्धीं ॥६३॥
तेणें हरुषेजेना प्रबळ । न चढे जळ जळाब्धीं ॥६३॥
पर्जन्यकाळांत एकूण एक नद्या अपरंपार पाणी घेऊन आल्या तरी त्यायोगें समुद्र हर्षाने उचंबळत नाही किंवा तेणेंकरून समुद्रात पाणी चढत नाहीं ६३.
ग्रीष्मकाळाचिये प्राप्ती । सरितांचे यावे राहती ।
ते मानूनियां खंती । अपांपती वोहटेना ॥६४॥
ते मानूनियां खंती । अपांपती वोहटेना ॥६४॥
ग्रीष्मऋतु आला असतां नद्यांचे प्रवाह बंद होतात, म्हणून त्याची खंत घेऊन तो नद्यांचा स्वामी काही ओसरत नाहीं ६४.
तैसेंचि योगियांच्या ठायीं । नाना समृध्दि आलिया पाहीं ।
अहंता न धरी देहीं । गर्वु कांहीं चढेना ॥६५॥
अहंता न धरी देहीं । गर्वु कांहीं चढेना ॥६५॥
त्याचप्रमाणे योग्याच्या ठिकाणी नानाप्रकारची समृद्धि चालून आली तरी तो आपले ठिकाणी अहंता बाळगीत नाही व यत्किंचितही गर्व करीत नाहीं ६५.
समृध्दि वेंचिलिया पाठीं । खंती नाहीं योगिया पोटीं ।
तो नारायणपरदृष्टीं । सुखसंतुष्टी वर्ततु ॥६६॥
तो नारायणपरदृष्टीं । सुखसंतुष्टी वर्ततु ॥६६॥
बरें; ती समृद्धि गेली, तरी त्याच्या अंत:करणास खंती वाटत नाहीं ! तो (सर्वकाल) नारायणात्मक दृष्टीने सुखानंदांतच नांदत असतो ६६.
संपत्तीमाजीं असतां । मी संपन्नु हें नाठवे चित्ता ।
दरिद्र आलिया दरिद्रता । नेणे सर्वथा योगिया ॥६७॥
दरिद्र आलिया दरिद्रता । नेणे सर्वथा योगिया ॥६७॥
श्रीमंतींत असला तरी 'मी श्रीमंत' हा भाव त्याच्या मनास शिवत नाही. बरें दरिद्री झाला तरी दरिद्रता योग्याला माहीतही नसते ६७,
दरिद्र आणि संपन्नता । दोन्ही समान त्याचिया चित्ता ।
नाहीं प्रपंचाची आसक्तता । नारायणपर तत्त्वतां निजबोधें ॥६८॥
नाहीं प्रपंचाची आसक्तता । नारायणपर तत्त्वतां निजबोधें ॥६८॥
श्रीमंती काय आणि दारिद्य काय दोन्ही त्याच्या चित्ताला सारखींच ! प्रपंचाची आसक्ति म्हणून नाही. स्वात्मानुभवानें तत्त्वतः तो नारायणस्वरूपच झालेला असतो ६८.
या प्रपंचाचा कठिण लागु । नाशासी मूळ स्त्रीसंगु ।
येचिविषयी गुरु पतंगु । केला चांगु परियेसीं ॥६९॥
येचिविषयी गुरु पतंगु । केला चांगु परियेसीं ॥६९॥
हा प्रपंचाचा पाश कठीण ! स्त्रीसंग हें नाशाचे मूळ होय. ह्याचसंबंधांत पतंग हा मी उत्तम गुरु केला, ती हकीकत ऐक ६९.
दृष्ट्वा स्त्रियं देवमायां तद्‍भावैरजितेन्द्रियः ।
प्रलोभितः पतत्यन्धे तमस्यग्नौ पतङ्गवत् ॥ ७ ॥
प्रलोभितः पतत्यन्धे तमस्यग्नौ पतङ्गवत् ॥ ७ ॥
[श्लोक ७] ज्याप्रमाणे पतंग आगीच्या मोहात सापडून आगीवर झेप घेऊन मरतो, त्याचप्रमाणे इंद्रिये ताब्यात नसणारा मुनी देवमायारूपी स्त्रीला पाहून तिच्या विलासांना भुलून घोर नरकात पडतो. (७)
दैवी गुणमयी जे माया । तिचें सगुणस्वरूप त्या स्त्रिया ।
तेथ प्रलोभ उपजला प्राणियां । भोग भोगावया स्त्रीसुखें ॥७०॥
तेथ प्रलोभ उपजला प्राणियां । भोग भोगावया स्त्रीसुखें ॥७०॥
'दैवी गुणमयी' जी माया, तिचे सगुणस्वरूप म्हणजेच स्त्रिया होत. तेथें स्त्रीसुखाचे भोग भोगण्याची प्राण्यांच्या ठिकाणी बलवत्तर इच्छा उत्पन्न झाली ७०.
हावभावविलासगुणीं । व्यंकट कटाक्षांच्या बाणीं ।
पुरुषधैर्य कवच भेदोनि । हृदयभुवनीं संचरती ॥७१॥
पुरुषधैर्य कवच भेदोनि । हृदयभुवनीं संचरती ॥७१॥
हावभाव विलासादि गुणांनी (गुण पक्षीं धनुष्याची दोरी, असाही श्लेषार्थ) व वक्र (चंचल) कटाक्षबाणांनी पुरुषाचें धैर्यरूप चिलखत फोडून ह्या स्त्रिया हृदयप्रदेशीं संचार करतात ७१.
दारुण कटाक्षांच्या घायीं । पुरुषधैर्य पाडिलें ठायीं ।
योषिताबंदीं पाडिले नाहीं । भोग-कारागृहीं घातले ॥७२॥
योषिताबंदीं पाडिले नाहीं । भोग-कारागृहीं घातले ॥७२॥
भयंकर कटाक्षप्रहारांनी पुरुषाचे धैर्य जमीनदोस्त करून स्त्रीरूप पाशात अडकवून भोगरूप बंदिशाळेंत जखडून टाकतात ७२.
स्त्रीभोगाचें जें सुख । तें जाण पां केवळ दुःख ।
तोंडीं घालितां मधुर विख । परिपाकीं देख प्राणांतु ॥७३॥
तोंडीं घालितां मधुर विख । परिपाकीं देख प्राणांतु ॥७३॥
स्त्रीभोगाचे जें सुख ते निव्वळ दुःख आहे, हे ध्यानात ठेव. मधुर विष तोंडांत घातले तर परिणामी प्राणघात ठेवलेला ! ७३.
दीपाचिया अंगसंगा । कोण सुख आहे पतंगा ।
वळें आलिंगूं जातां पैं गा । मरणमार्गा लागले ॥७४॥
वळें आलिंगूं जातां पैं गा । मरणमार्गा लागले ॥७४॥
दिव्याला जाऊन बिलगण्यामध्ये पतंगाला काय सुख आहे बरें ? जोराजोरानें कवटाळायाला जाऊन मृत्युपंथाला मात्र लागतात ! ७४.
पुढिला पतंग निमाला देखती । तरी मागिल्या दीपीं अतिआसक्ती ।
तेवीं स्त्रीकामें एक ठकती । एकां अतिप्रीती पतंगन्यायें ॥७५॥
तेवीं स्त्रीकामें एक ठकती । एकां अतिप्रीती पतंगन्यायें ॥७५॥
पुढचा पतंग मेलेला पाहतात, तरी मागच्यांचा दिव्याच्या ठिकाणी जबर लोभ आहेच ! त्याचप्रमाणे स्त्रीकामानें एक फशी पडतात, तरी पण दुसरे पतंगन्यायाने त्या विषयांत आसक्त होतातच ७५.
तेवीं विवेकहीन मूर्खा । लोलुप्य उपजे स्त्रीसुखा ।
तत्संसर्गें मरण लोकां । न चुके देखा सर्वथा ॥७६॥
तत्संसर्गें मरण लोकां । न चुके देखा सर्वथा ॥७६॥
ह्याप्रमाणे विवेकशून्य मूर्ख लोक स्त्रीसुखाला लालचावतात; पण त्यांच्या संसर्गाने लोकांना प्राप्त होणारे मरण मात्र काही केल्या चुकत नाहीं ७६.
दीप-रूपाचेनि कोडें । पतंग जळोनि स्नेहीं बुडे ।
तेवीं स्त्रीसंगे अवश्य घडे । पतन रोकडें अंधतमीं ॥७७॥
तेवीं स्त्रीसंगे अवश्य घडे । पतन रोकडें अंधतमीं ॥७७॥
दिव्याच्या रूपाला भुलून पतंग जळून तेलांत पडतो त्याप्रमाणे त्रियांच्या संगतीने निश्चयपूर्वक 'अंधतम' नांवाच्या नरकामध्ये पतन घडतेंच ७७.
योषिद् हिरण्याभरणाम्बरादि द्रव्येषु मायारचितेषु मूढः ।
प्रलोभितात्मा ह्युपभोगबुद्ध्या पतङ्गवन्नश्यति नष्टदृष्टिः ॥ ८ ॥
प्रलोभितात्मा ह्युपभोगबुद्ध्या पतङ्गवन्नश्यति नष्टदृष्टिः ॥ ८ ॥
[श्लोक ८] स्त्री, सुवर्ण, अलंकार, वस्त्रे इत्यादी मायेने निर्माण केलेल्या पदार्थांमध्ये उपभोगबुद्धीने आसक्त झालेला मूर्ख मनुष्य आपला विवेक घालवून बसतो आणि त्या पतंगाप्रमाणे स्वतः त्यांमध्ये पडून आपला सर्वनाश करून घेतो. (मायानिर्मित पदार्थांमध्ये आसक्त होऊ नये, ही शिकवण पतंगापासून घ्यावी). (८)
पहा पां कांता आणि सोनें । वस्त्रें आभरणें रत्ने ।
मायेनें रचिलीं पडणें । पतनाकारणें जनांच्या ॥७८॥
मायेनें रचिलीं पडणें । पतनाकारणें जनांच्या ॥७८॥
हे पहा ! स्त्रिया, सोनें, वस्त्रें, अलंकार व रत्ने ही लोकांच्या पतनासाठी मायेनें निर्माण केलेली पडणी म्हणजे पतनें आहेत ७८.
एकली योषिता नरकीं घाली । सुवर्णलोभे नरकु बळी ।
रत्‍नें भूषणें तत्काळीं । नरकमेळीं घालिती ॥७९॥
रत्‍नें भूषणें तत्काळीं । नरकमेळीं घालिती ॥७९॥
एक स्त्रीच (आधीं) नरकांत लोटते. सोन्याचा लोभ तर त्यापेक्षा जबरदस्त नरक. रत्‍नें आणि भूषणें ही सुद्धा तत्काल नरककुंडांत नेऊन घालतात ७९.
ते अवघेचि अनर्थकारी । मीनले योषिताशरीरीं ।
ते देखतांचि पुरंध्री । जनांसी उरी मग कैंचेनि ॥८०॥
ते देखतांचि पुरंध्री । जनांसी उरी मग कैंचेनि ॥८०॥
ही सगळींच अनर्थाची घरें एका स्त्रीच्या ठिकाणी एकवटली आहेत. (तेव्हां ) अशी स्त्री दृष्टीस पडतांच लोक कशाचे रहातात ? ८०.
अंगीं वेताळसंचारा । त्यावरी पाजिलिया मदिरा ।
मग डुल्लत नाचतां त्या नरा । वोढावारा पैं नाहीं ॥८१॥
मग डुल्लत नाचतां त्या नरा । वोढावारा पैं नाहीं ॥८१॥
अंगांत अगोदरच पिशाच-संचार झालेला, त्यावर आणखी दारू पाजली, म्हणजे मग त्या मनुष्याच्या डोलण्याला आणि नाचण्याला जसा सुमारच नसतो ८१;
कां भांडाचे तोंडीं भंडपुराण । त्यावरी आला शिमग्याचा सण ।
मग करितां वाग्विटंबन । आवरी कोण तयासी ॥८२॥
मग करितां वाग्विटंबन । आवरी कोण तयासी ॥८२॥
किंवा एखाद्या बाष्कळाच्या तोंडचे जसे भाकडपुराण; त्यांत आणखी शिमग्याचा सण यावा-मग जी वाचेची विटंबना होते तिला आळा कोण घालणार ? ८२.
हो कां मोहक मदिरा सर्वांसी । त्यांतु घातलें उन्मादद्रव्यासी ।
सेवन करितां त्या रसासी । पारु भ्रमासी पैं नाहीं ॥८३॥
सेवन करितां त्या रसासी । पारु भ्रमासी पैं नाहीं ॥८३॥
मदिरा ही आधींच सर्वांना भुरळ पाडणारी; त्यांत आणखी मादक द्रव्य तीमध्यें मिसळले; मग तो रस प्राशन केल्यावर भ्रमाला जशी सीमाच रहात नाही ८३;
तैसें सोलीव मोहाचें रूप । तें जाण योषितास्वरूप ।
त्याहीवरी खटाटोप । वस्त्रें पडप भूषणें ॥८४॥
त्याहीवरी खटाटोप । वस्त्रें पडप भूषणें ॥८४॥
त्याप्रमाणे मोहाचे अस्सल रूप तेच स्त्रीचें स्वरूप होय; त्यांत आणखी वस्त्रेंप्रावरणे अलंकार ह्यांची भर ! ८४.
काजळ कुंकूं अलंकार । लेऊनि विचित्र पाटांबर ।
वनिता शोभित सुंदर । मायेचे विकार विकारले ॥८५॥
वनिता शोभित सुंदर । मायेचे विकार विकारले ॥८५॥
काजळ, कुंकू, अलंकार, वस्त्रें, तर्‍हेतर्‍हेच्या शालूपैठण्या वगैरेंनी स्त्री सुंदर शोभूं लागते, तिच्यामध्ये मायेचे विकार फैलावून राहतात ! ८५.
माया अजितेंद्रिया बाधी । दासांसंमुख नव्हे त्रिशुद्धी ।
ज्याची अतिप्रीती गोविंदीं । त्यासी कृपानिधि रक्षिता ॥८६॥
ज्याची अतिप्रीती गोविंदीं । त्यासी कृपानिधि रक्षिता ॥८६॥
ज्यांनी इंद्रियदमन केले नाही, त्यांनाच माया ताप देते. परंतु भक्तांच्या समोर ती कालत्रयींही उभी रहात नाही. ज्याची श्रीगोविंदाच्या ठिकाणी अत्यंत भक्ति त्याचा तो कृपानिधिच रक्षणकर्ता असतो ! ८६.
कैसा रीतीं रक्षी भक्त । मूळीं अत्मा आत्मी नाहीं तेथ ।
स्त्रीरूपें भासे भगवंत । भक्त रक्षित निजबोधें ॥८७॥
स्त्रीरूपें भासे भगवंत । भक्त रक्षित निजबोधें ॥८७॥
भक्तांचे कसें रक्षण करतो म्हणाल, तर 'हा आत्मा' ही 'आत्मी' असा स्त्रीपुरुष भेदच मुळांत नाही, तेथे भगवंतच स्त्रीरूपानें भासतो (असा) आत्मानुभव देऊन तो भक्तांचे रक्षण करतो ८७.
वनिता देखोनि गोमटी । विवेकाची होय नष्ट दृष्टी ।
प्रलोभें उपभोगा देती मिठी । ते दुःखकोटी भोगिती ॥८८॥
प्रलोभें उपभोगा देती मिठी । ते दुःखकोटी भोगिती ॥८८॥
सुंदर स्त्री पाहून ज्यांची विवेकदृष्टि नष्ट होते व आसक्तिपूर्वक उपभोगाला जे मिठी मारतात, ते कोटीच्या कोटि दुःखें भोगतात. ८८.
देखोनि दीपरूपीं झगमगी । उपभोगबुद्धि पतंगी ।
उडी घालितां वेगीं । जळोनि आगीं नासती ॥८९॥
उडी घालितां वेगीं । जळोनि आगीं नासती ॥८९॥
दिव्याच्या रूपांतली झगमग पाहून पतंगाच्या ठिकाणी उपभोगाची लालसा उत्पन्न होते म्हणून ते झपाट्याने झडप घालतात व अग्नीत जळून खाक होतात ८९.
एवं योषितारूपें माया । उपभोगबुद्धि भुलवी प्राणियां ।
जे विमुख हरीच्या पायां । त्यांसीच माया भुलवितु ॥९०॥
जे विमुख हरीच्या पायां । त्यांसीच माया भुलवितु ॥९०॥
अशा प्रकारे स्त्रीच्या रूपानें माया ही उपभोग लालसेनें जीवांना भुरळ घालते. जे हरिचरणाला विमुख असतात, त्यांनाच माया भुरळ घालीत असते ९०.
मधुकरीचेनि विंदाणें । 'मधुकर' म्यां गुरु करणें ।
दुःख नेदितां कार्य साधणें । तींहि लक्षणें परिस पां ॥९१॥
दुःख नेदितां कार्य साधणें । तींहि लक्षणें परिस पां ॥९१॥
आता मधुकरीच्या (भ्रमरवृत्तीच्या) लक्षणाने मी भ्रमरासही गुरु केलें. इतरांस दुःख न देता आपला कार्यभाग साधावयाचा असतो. त्याचीही लक्षणे ऐकून घे. ९१.
स्तोकं स्तोकं ग्रसेद् ग्रासं देहो वर्तेत यावता ।
गृहानहिंसन्नातिष्ठेद् वृत्तिं माधुकरीं मुनिः ॥ ९ ॥
गृहानहिंसन्नातिष्ठेद् वृत्तिं माधुकरीं मुनिः ॥ ९ ॥
[श्लोक ९] भ्रमर जसा अनेक फुलांमधील रस त्यांना पीडा न देता ग्रहण करतो, त्याचप्रमाणे मुनीने थोडेथोडे अन्न काही घरातून माधुकरी मागून आणावे त्यायोगे शरीरनिर्वाहही होईल आणि देणार्‍यालाही कष्ट वाटणार नाहीत. (९)
भ्रमरु रिघोनि पुष्पामधीं । फुल तरी कुचुंबों नेदी ।
आपुली करी अर्थसिद्धी । चोखट बुद्धि भ्रमराची ॥९२॥
आपुली करी अर्थसिद्धी । चोखट बुद्धि भ्रमराची ॥९२॥
'भ्रमर' हा फुलांत शिरून फूल चुरडू देत नाही व आपला कार्यभाग तर साधून घेतो अशी भ्रमराची बुद्धि चांगली असते ९२.
तैसीच योगियाची परी । ग्रासमात्र घरोघरीं ।
भिक्षा करूनि उदर भरी । पीडा न करी गृहस्थां ॥९३॥
भिक्षा करूनि उदर भरी । पीडा न करी गृहस्थां ॥९३॥
तोच प्रकार योग्याचा आहे. घरोघर घांस घांसभर भिक्षा मागून निर्वाह करतो. गृहस्थांना ताप देत नाही. ९३.
प्राणधारणेपुरतें । योगी मागे भिक्षेतें ।
समर्थ दुर्बळ विभागातें । न मनूनि चित्तें सर्वथा ॥९४॥
समर्थ दुर्बळ विभागातें । न मनूनि चित्तें सर्वथा ॥९४॥
समर्थ किंवा दुर्बळ असा भेदभाव मनांत मुळीच न आणतां योगी केवळ प्राणधारणेपुरतीच भिक्षा मागतो ९४.
रिघोनि कमळिणीपाशीं । भ्रमरु लोभला आमोदासी ।
पद्म संकोचे अस्तासी । तेंचि भ्रमरासी बंधन ॥९५॥
पद्म संकोचे अस्तासी । तेंचि भ्रमरासी बंधन ॥९५॥
भ्रमर कमलिनींत शिरून परिमळाला लुब्ध होऊन बसतो. अस्तमानी कमल मिटते व तेंच भ्रमरास बंधन होते ! ९५.
जो कोरडें काष्ठ भेदोनि जाये । तो कमळदळीं गुंतला ठाये ।
प्रिया दुखवेल म्हणौनि राहे । निर्गमु न पाहे आपुला ॥९६॥
प्रिया दुखवेल म्हणौनि राहे । निर्गमु न पाहे आपुला ॥९६॥
जो सुकलेलें कठिण लाकूड भेदून जातो, तो कोमल अशा कमलदलामध्ये कोंडून पडतो ! प्रियकरिणी दुखवेल म्हणून स्तब्ध राहतो. बाहेर निघण्याचा मार्ग शोधीत नाहीं ९६.
तैसाचि जाण संन्यासी । एके ठायीं राहिल्या लोलुप्येंसीं ।
तेंचि बंधन होये त्यासी । विषयलोभासी गुंतला ॥९७॥
तेंचि बंधन होये त्यासी । विषयलोभासी गुंतला ॥९७॥
त्याचप्रमाणे संन्याशीही जर एकाच ठिकाणी आसक्त होऊन राहिला तर तेच त्याला बंधन होऊन बसतें. तो विषयाच्या लोभाला गुंतून पडतो ९७.
अणुभ्यश्च महद्‍भ्यश्च शास्त्रेभ्यः कुशलो नरः ।
सर्वतः सारमादद्यात् पुष्पेभ्य इव षट्पदः ॥ १० ॥
सर्वतः सारमादद्यात् पुष्पेभ्य इव षट्पदः ॥ १० ॥
[श्लोक १०.] भ्रमर जसा सर्व तर्‍हेच्या फुलांमधून रसरूप सार ग्रहण करतो, त्याप्रमाणे कुशल मुनीने सर्व लहानमोठ्या शास्त्रांतून सार ग्रहण करावे. (१०)
अतिलहान सुमन जें कांहीं । भ्रमरा तेथ उपेक्षा नाहीं ।
रिघोनि त्याच्याही ठायीं । आमोद पाहीं सेवितु ॥९८॥
रिघोनि त्याच्याही ठायीं । आमोद पाहीं सेवितु ॥९८॥
अगदी लहान फूल असलें तरी तेथे सुद्धा भ्रमराचा अनादर नाही. त्यांतही शिरून भ्रमर परिमळ सेवन करीत असतो ९८.
थोराथोरा ज्या कमळिणी । विकासल्या समर्थपणीं ।
त्यांच्याही ठायीं रिघोनी । सारांश सेवुनी जातसे ॥९९॥
त्यांच्याही ठायीं रिघोनी । सारांश सेवुनी जातसे ॥९९॥
पूर्णपणे विकसित झालेल्या ज्या मोठ्या कमलिनी, त्यांच्यांतही शिरून तो सार-अंश तेवढा घेऊन जातो ९९,
तैसाचि योगिया नेटकु । शास्त्रदृष्टी अतिविवेकु ।
न करी लहान थोर तर्कु । सारग्राहकु होतसे ॥१००॥
न करी लहान थोर तर्कु । सारग्राहकु होतसे ॥१००॥
त्याचप्रमाणे योगीही नीटनेटका यथाशास्त्र असा पुष्कळसा विचार किंवा लहान मोठे तर्क करीत बसत नाही. फक्त सार तेवढे ग्रहण करीत असतो १००.
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...