ओवी १:

ॐ नमो जी जनार्दना । नाहीं भवअभव भावना ।
न देखोनि मीतूंपणा । नमन श्रीचरणा सद्‌गुरुराया ॥ १ ॥

अर्थ:
सर्वव्यापी जनार्दनस्वामींना मी नमस्कार करतो. माझ्या मनात आता जन्म-मृत्यूच्या भावनांचा शिल्लक राहिला नाही. या संसारातल्या नात्यांच्या मोहात मला काहीच रस उरला नाही. मी माझ्या सद्गुरुंच्या चरणांना मनापासून नमन करतो, ज्यांच्या कृपेने मला आत्मज्ञान प्राप्त झाले आहे आणि मी या संसाराच्या बंधनातून मुक्त होत आहे.

​

ओवी २:

नमन श्री‍एकदन्ता । एकपणें तूंचि आतां ।
एकीं दाविसी अनेकता । परी एकात्मता न मोडे ॥ २ ॥

अर्थ:
हे एकदंत गणपती! तुला मी नमस्कार करतो. तूच एक असल्याने सर्व विश्वात अनेक रूपे दाखवतोस, तरीही तुझ्या अद्वैतातील एकात्मता अबाधित राहते. सर्वांमध्ये तूच एक आहेस, पण तुझ्या अनेक रूपांमध्येही तुझी एकता कायम राहते

​

ओवी ३:

तुजमाजीं वासु चराचरा । म्हणौनि बोलिजे लंबोदरा ।
यालागीं सकळांचा सोयरा । साचोकारा तूं होसी ॥ ३ ॥

अर्थ:
संपूर्ण चराचर विश्व तुझ्यात वास करतो, म्हणूनच तुला 'लंबोदर' म्हणतात. तू सर्वांचा निस्सीम सोबती आहेस, कारण तुझ्यामध्येच सर्व जीव आणि जगत वास करतात. म्हणून तूच या विश्वाचा खरा रक्षक आणि सोयरा आहेस.

​

ओवी ४:

तुज देखे जो नरु । त्यासी सुखाचा होय संसारु ।
यालागीं ‘विघ्नहरु’ । नामादरु तुज साजे ॥ ४ ॥

अर्थ:
जो मनुष्य तुझं दर्शन घेतो, त्याच्या जीवनातल्या अडचणी दूर होतात आणि त्याचा संसार सुखाचा होतो. म्हणूनच तुला 'विघ्नहर्ता' हे नाव अतिशय शोभतं, कारण तूच सर्व विघ्नांचा नाश करणारा आहेस.

ओवी ५:

हरुष तें वदन गणराजा । चार्‍ही पुरुषार्थ त्याचि चार्‍ही भुजा ।
प्रकाशिया अप्रकाशी वोजा । तो झळकत तुझा निजदंतु ॥ ५ ॥

अर्थ:
हे गणराजा! तुझं मुख म्हणजे आनंद आहे, चार पुरुषार्थ म्हणजे तुझे चार हात आहेत. तुझ्या प्रकाशमय अस्तित्वातूनच संसाराच्या गूढ अंधकाराला प्रकाश मिळतो. आणि तुझ्या मुखातून दिसणारा तुझा पवित्र दांत अखंड तेजाने झळकत असतो, जो तुला सर्वज्ञानी आणि दैवी बनवतो.

ओवी ६:

पूर्वउत्तरमीमांसा दोनी । लागलिया श्रवणस्थानीं ।
निःशब्दादि वाचा वदनीं । कर जोडूनि उभिया ॥ ६ ॥

​

अर्थ:
तुझ्या कानांवर पूर्वमीमांसा आणि उत्तरमीमांसा (शास्त्रांचा अभ्यास) असे दोन्ही तत्त्वज्ञान विराजमान आहेत. तुझ्या मुखात परा, पश्यंती, मध्यमा आणि वैखरी या चार प्रकारच्या वाण्या (वाणीचे स्तर) हात जोडून उभ्या आहेत, म्हणजेच तू सर्व ज्ञानस्वरूप आहेस.

ओवी ७:

एकेचि काळी सकळ सृष्टी । आपुलेपणें देखत उठी ।
तेचि तुझी देखणी दृष्टी । सुखसंतुष्टी विनायका ॥ ७ ॥

अर्थ:
हे विनायका! अचानकच सर्व सृष्टी आत्मस्वरूपाने प्रकट होते, जणु काही तुझ्या दिव्य दृष्टिने सर्वत्र पसरलेले आहे. हीच तुझी सुंदर आणि सुख-संतोष देणारी दृष्टि आहे, जी सर्वांमध्ये आत्मज्ञान प्रकट करते.

ओवी ८:

सुखाचें पेललें दोंद । नाभीं आवर्तला आनंद ।
बोधाचा मिरवे नागबंद । दिसे सन्निध साजिरा ॥ ८ ॥

अर्थ:
तुझ्या स्वरूपात सुखाची लहर अगदी वाढलेली आहे, नाभीतून आनंदाचा प्रवाह उमटतो आहे. बोध आणि ज्ञानाचा 'नागबंद' म्हणजे ज्ञानरूपी नागाप्रमाणे तुझ्या नाभीखाली चमकत आहे. हे साजिरे रूप अगदी डोळ्यांसमोर उभे राहते.

ओवी ९:

शुद्ध सत्त्वाचा शुक्लांबर । कासे कसिला मनोहर ।
सुवर्णवर्ण अलंकार । तुझेनि साचार शोभति ॥ ९ ॥

अर्थ:
तू शुद्ध सत्त्वगुणाचे शुभ्र वस्त्र धारण केलेले आहेस, ते तुझ्या व्यक्तिमत्त्वाने शोभून दिसते. तुझ्या अंगावरचे सुवर्णाचे सुंदर अलंकार तुझ्या पवित्रतेमुळे अधिकच चमकतात, आणि त्यात तुझी शोभा अधिक दिसून येते.

ओवी १०:

प्रकृति पुरुष चरण दोनी । तळीं घालिसी वोजावुनी ।
तयांवरी सहजासनीं । पूर्णपणीं मिरवसी ॥ १० ॥

अर्थ:
तुझ्या दोन चरणांनी प्रकृती आणि पुरुष यांचा आधार घेतलेला आहे, म्हणजेच तू या दोघांवर उभा राहून विश्वाचा आधार धरला आहेस. त्यावर तू सहजासनात, पूर्णत्वाने विराजमान झालेला आहेस, जणु काही तूच सर्व विश्वाचा अधिष्ठान आहेस.

ओवी ११:

तुझी अणुमात्र झालिया भेटी । शोधितां विघ्न न पडे दृष्टी ।
तोडिसी संसारफांसोटी । तोचि तुझे मुष्टी निजपरशु ॥ ११ ॥

​

अर्थ:
तुझ्या क्षणमात्र दर्शनानेच संपूर्ण ज्ञानाची अनुभूती होते, मग पुन्हा शोधल्यावरही कोणतेही विघ्न आडवे येत नाही. संसाराच्या पाशातून मुक्त करणारे तुझे अस्त्र म्हणजेच तुझ्या हातातील परशु (कुऱ्हाड) होय.

ओवी १२:

भावें भक्त जो आवडे । त्याचें उगविसी भवसांकडें ।
वोढूनि काढिसी आपणाकडे । निजनिवाडें अंकुशें ॥ १२ ॥

अर्थ:
जो भक्त तुझ्याप्रती निःस्वार्थ भावनेने प्रेम करतो, त्याला तू स्वतः भवबंधनांतून (संसाराच्या संकटांमधून) मुक्त करतोस. त्याला आपल्या अंकुशाने ओढून तू आपल्याकडे घेतोस आणि त्याचे कल्याण करतोस.

ओवी १३:

साच निरपेक्ष जो निःशेख । त्याचें तूंचि वाढविसी सुख ।
दे‍ऊनि हरिखाचे मोदक । निवविसी देख निजहस्तें ॥ १३ ॥

अर्थ:
जो खरोखरच निरपेक्ष आणि निर्मोही असतो, त्याचे सुख तू वाढवितोस. त्याला तू हरिखाचे आनंदाचे मोदक देऊन स्वतःच्या हातांनी त्याचे तृप्तीकरण करतोस.

ओवी १४:

सूक्ष्माहूनि सूक्ष्म सान । त्यामाजीं तुझें अधिष्ठान ।
यालागीं मूषकवाहन । नामाभिधान तुज साजे ॥ १४ ॥

अर्थ:
तू इतका सूक्ष्म आहेस की, अतिसूक्ष्म गोष्टींमध्येही तुझे अस्तित्व आहे. म्हणूनच ‘मूषकवाहन’ (उंदरावर स्वार असलेला) हे नांव तुला शोभते, कारण तुझ्या शक्तीला कशाचाही अडथळा येत नाही.

ओवी १५:

पाहता नरु ना कुंजरु । व्यक्ताव्यक्तासी परु ।
ऐसा जाणोनि निर्विकारू । नमनादरु ग्रंथार्थीं ॥ १५ ॥

अर्थ:
तुला पाहिले तर तू ना मानव आहेस ना हत्ती, तुझी अवस्था व्यक्त (दिसणारे) आणि अव्यक्त (अदृश्य) या दोन्हीच्या पलीकडे आहे. अशा निर्विकार तुझ्या चरणी मी आदरपूर्वक नमन करतो, या ग्रंथाचे निर्विघ्नपणे पारणे करण्यासाठी.

ओवी १६:

ऐशिया जी गणनाथा । मीपणें कैंचा नमिता ।
अकर्ताचि जाहला कर्ता । ग्रंथकथाविस्तारा ॥ १६ ॥

अर्थ:
अशा महान गणनायकाला ‘मी’ म्हणून नमस्कार करणारा तरी कोण? तू जो मूळचा अकर्ता (न करण्याचा) आहेस, त्यानेच या ग्रंथाची कथा आणि विस्तार करण्याचे कार्य पार पाडले आहे.

ओवी १७:

आतां नमूं सरस्वती । जे सारासारविवेकमूर्तीं ।
चेतनारूपें इंद्रियवृत्ती । जे चाळीती सर्वदा ॥ १७ ॥

अर्थ:
आता मी नमस्कार करतो ती सरस्वती, जी सारासार विवेकाची मूर्ती आहे. तीच चेतनारूपाने सतत सर्व इंद्रियांची वृत्ती (कार्य) चालविते, ज्यामुळे ज्ञान आणि बोध घडतो.

ओवी १८:

जे वाचेची वाचक । जे बुद्धीची द्योतक ।
जे प्रकाशा प्रकाशक । स्वयें देख स्वप्रभ ॥ १८ ॥

अर्थ:
जी वाणीला बोलण्याची शक्ती देते, जी बुद्धीला प्रकाश देते आणि जी प्रकाशाला अधिक प्रकाशवंत करते, तीच स्वतः स्वतःच्याच प्रकाशाने चमकणारी आहे.

ओवी १९:

जे शिवांगीं शक्ती उठी । जैसी डोळ्यामाजीं दिठी ।
किंवा सुरसत्वें दावी पुष्टी । फळपणें पोटीं फळाच्या ॥ १९ ॥

अर्थ:
जशी शिवाच्या अंगामध्ये शक्ती सक्रिय होते, तशीच डोळ्यांत दृष्टि असते किंवा फळात फळपणाची रसपुष्टि असते, म्हणजेच शक्ती ही शिवाच्या स्वरूपात तशाच प्रकारे प्रकट होते.

ओवी २०:

जैसा साखरेअंगी स्वादु । किं सुमनामाजीं मकरंदु ।
तैसा शिवशक्ती संबंधू । अनादिसिद्ध अतर्क्य ॥ २० ॥

अर्थ:
जशी साखरेच्या अंगी गोडी असते, किंवा फुलामध्ये मकरंद (पराग) असतो, तसा शिव आणि शक्तीचा संबंधही अनादि (शाश्वत) आणि अतर्क्य (विवेचनातीत) असा आहे.

ओवी २१:

ते अनिर्वाच्य निजगोडी । चहूं वाचांमाजीं वाडी ।
म्हणोनि वागीश्वरी रोकडी । ग्रंथार्थी चोखडी चवी दावी ॥ २१ ॥

अर्थ:
वाणीने वर्णन करणे शक्य नाही, अशी आत्मस्वरूपाची गोडी सर्व वाण्यांमध्ये श्रेष्ठत्वाने भरून आहे. म्हणून वाणीची देवता सरस्वतीच ग्रंथाच्या अर्थाची गोडी अनुभवायला देते आणि योग्य ज्ञानाचा स्वाद प्राप्त करून देते.

ओवी २२:

सारासार निवडिती जनीं । त्या हंसावरी हंसवाहिनी ।
बैसली सहजासनीं । अगम्यपणीं अगोचरु ॥ २२ ॥

अर्थ:
जीव सारासार विचार करणारे (विवेकी) असतात, त्याच्यावर हंसवाहिनी देवी सरस्वती सहजपणे, अति गूढ आणि अगम्य स्वरूपात अधिष्ठित होते.

ओवी २३:

ते परमहंसीं आरूढ । तिसी विवेकहंस जाणती दृढ ।
जवळी असतां न देखती गूढ । अभाग्य मूढ अतिमंद ॥ २३ ॥

अर्थ:
परमहंसावर आरूढ असलेल्या सरस्वतीला विवेकवान लोकच दृढतेने ओळखू शकतात. परंतु जे मूर्ख, अत्यंत जडबुद्धी आणि अभागी असतात, त्यांना ती जवळ असूनही दिसत नाही.

ओवी २४:

तिचें निर्धारितां रूप । अरूपाचें विश्वरूप ।
तें आपुलेपणें अमूप । कथा अनुरूप बोलवी ॥ २४ ॥

अर्थ:
सरस्वतीचे रूप निर्धारित केले तरी, ते विश्वाच्या असीम स्वरूपात आहे. तीच आपल्या स्वतःच्या अचूक शैलीने या ग्रंथातील कथा योग्य रितीने उलगडते.

ओवी २५:

हा बोलु भला झाला । म्हणोनि बोलेंचि स्तविला ।
तैसा स्तुतिभावो उपजला । बोलीं बोला गौरवी ॥ २५ ॥

अर्थ:
‘हा बोल बरा झाला’ असे ज्याप्रमाणे म्हणावयास हवे, त्याचप्रमाणे या वाणीतून उत्पन्न झालेला स्तुतिभाव हीच वाणीचा गौरव करणारी स्तुति होय.

ओवी २६:

ते वाग्विलास परमेश्वरी । सर्वांगदेखणी सुंदरी ।
राहोनि सबाह्यअभ्यंतरीं । ग्रंथार्थकुसरी वदवी स्वयें ॥ २६ ॥

अर्थ:
ती वाग्विलासरूप परमेश्वरी सरस्वती देवी, जी सर्वांगसुंदरी आहे, बाह्य आणि अंतरात्म्याच्या दोन्ही अंगांनी उपस्थित राहून स्वतःच ग्रंथाचा सुंदर अर्थ बोलविते.

ओवी २७:

ते सदा संतुष्ट सहज । म्हणोनि निरूपणा चढलें भोज ।
परी वक्तेपणाचा फुंज । मीपणें मज येवों नेदी ॥ २७ ॥

अर्थ:
सरस्वती देवी सदा सहजस्वभावाने प्रसन्न असते, म्हणून या निरूपणाला एक विशेष गोडवा चढला आहे. तरीही तिने माझ्या वक्तेपणाचा अहंकार वाढू दिला नाही.

ओवी २८:

वाग्देवतेची स्तुती । वाचाचि जाहली वदती ।
तेथें द्वैताचिये संपत्ती । उमस चित्तीं उमजेना ॥ २८ ॥

अर्थ:
वाग्देवतेची स्तुति ही वाणीनेच केली जात आहे. या ठिकाणी द्वैताची (भिन्नतेची) भावना उगवण्याला काहीच वाव नाही. हे अगदी एकात्मतेने केलेले स्तवन आहे.

ओवी २९:

तिणें बोल बोलणें मोडिलें । समूळ मौनातें तोडिलें ।
त्यावरी निरूपण घडिलें । न बोलणें बोलें बोलवी ॥ २९ ॥

अर्थ:
सरस्वतीने बोलणे व बोलाचाली (मागील शब्द) दोन्ही मोडून टाकले आणि मौनही समाप्त केले. तरीही ती अशा शब्दांचे निरूपण बोलवते, जे मुळात बोलले जाण्यापलीकडचे आहेत.

ओवी ३०:

तिसी सेवकपणें दुसरा । हो‍ऊनि निघे नमस्कारा ।
तंव मीपणेंसीं परा । निजनिर्धारा पारुषे ॥ ३० ॥

अर्थ:
मी सरस्वतीला सेवकपणाने नमस्कार करावयाला गेलो, तेव्हा माझे ‘मीपण’ आणि परावाणी (बाह्य शब्द) दोन्ही समाप्त झाले. कारण तिच्या निराकार स्वरूपाने सर्व अहंकार पार करून टाकला.

ओवी ३१:

जेथें मीपणाचा अभावो । तेथें तूंपणा कैंचा ठावो ।
याहीवरी करी निर्वाहो । अगम्य भावो निरूपणीं ॥ ३१ ॥

अर्थ:
जेथे "मीपणाचा" म्हणजे अहंकाराचा अभाव आहे, तेथे "तूंपणाचा" म्हणजे इतरांचा ठाव कसा लागणार? तरीही, या अगम्य आणि अतर्क्य भावनेतून देवी सरस्वती निरंतर निर्वाह करते, आणि अनिर्वचनीय सत्य व्यक्त करते.

ओवी ३२:

जैशा सागरावरी सागरीं । चालती लहरींचिया लहरी ।
तैसे शब्द स्वरूपाकारीं । स्वरूपावरी शोभती ॥ ३२ ॥

अर्थ:
जशा समुद्रात लहरी लाटांवर उधळतात, तसेच शब्दही आत्मस्वरूपाच्या लहरींवर नाचतात, आणि त्या स्वरूपाच्या सौंदर्याची शोभा वाढवतात.

ओवी ३३:

जैशा साखरेचिया कणिका । गोडिये भिन्न नव्हती देखा ।
तैसें निरूपण ये रसाळसुखा । ब्रह्मरसें देखा समवृत्ति ॥ ३३ ॥

अर्थ:
जसे साखरेचे कण तिच्या गोडीपासून वेगळे नाहीत, तसेच या निरूपणातील शब्द हे ब्रह्मानंदाच्या रसाने ओतप्रोत भरलेले आहेत. दोन्ही गोष्टी एकरूप आहेत, गोडी आणि ब्रह्मरस यात भिन्नता नाही.

ओवी ३४:

तेथें मीपणेंशीं सरस्वती । बैसविलें एका ताटें रसवृत्ती ।
तेणें अभिन्नशेष दे‍ऊनि तृप्ती । ते हे उद्‍गार येती कथेचे ॥ ३४ ॥

अर्थ:
जेथे आत्मानंदाच्या रसात मीपणा आणि सरस्वती या दोन्हींना एका ताटात स्थान दिले आहे, तिथे अभिन्न तृप्ती प्राप्त झाली आहे, आणि या तृप्तीमुळेच ही कथा शब्दरूपाने प्रकट होत आहे.

ओवी ३५:

आतां वंदू ते सज्जन । जे कां आनंदचिद्‍घन ।
वर्षताती स्वानन्दजीवन । संतप्त जन निववावया ॥ ३५ ॥

अर्थ:
आता मी त्या सज्जनांना वंदन करतो, जे चिदानंदमय आहेत आणि जे स्वानंद जीवनाचा वर्षाव करून संतप्त (दुःखाने पीडित) लोकांना शांत करतात.

ओवी ३६:

ते चैतन्याचे अळंकार । कीं ब्रह्मविद्येचे शृंगार ।
कीं ईश्वराचें मनोहर । निजमंदीर निवासा ॥ ३६ ॥

अर्थ:
ते सज्जन म्हणजे चैतन्याचे अलंकार आहेत, की ब्रह्मविद्येचे शृंगार आहेत, किंवा ईश्वराचे निवासस्थान असणारे त्यांचे सुंदर मंदिर आहेत.

ओवी ३७:

ते अधिष्ठाना अधिवासु । कीं सुखासही सोल्हासु ।
विश्रांतीसी विश्वासू । निजरहिवासू करावया ॥ ३७ ॥

अर्थ:
ते सज्जन म्हणजे आत्म्याचे अधिष्ठान आहेत, कीं सुखाचा सर्वोच्च उत्कर्ष आहेत, किंवा विश्रांतीसाठी पूर्ण विश्वासाचे स्थान, जे आत्म्याच्या निवासासाठी योग्य आहे.

ओवी ३८:

कीं ते भूतदयार्णव । कीं माहेरा आली कणव ।
ना ते निर्गुणाचे अवेव । निजगौरव स्वानंदा ॥ ३८ ॥

अर्थ:
ते सज्जन म्हणजे भूतदयाचा अथांग सागर आहेत, की करुणेचे माहेरघर आहेत, किंवा ते निर्गुण ब्रह्माचे सगुण रूपच आहेत, जे स्वानंदाच्या गौरवाने परिपूर्ण आहेत.

ओवी ३९:

ना ते डोळ्यातील दृष्टी । कीं तिचीही देखणी पुष्टी ।
कीं संतुष्टीसी तुष्टी । चरणांगुष्ठीं जयांचे ॥ ३९ ॥

अर्थ:
ते सज्जन म्हणजे डोळ्यांची तेजस्वी दृष्टि आहेत, कीं त्याचं सुंदर पुष्ट रूप आहेत, किंवा ज्यांच्या चरणांमुळे संतुष्टीसुद्धा संतुष्ट होते.

ओवी ४०:

ते पाहती जयांकडे । त्यांचें उगवे भवसांकडें ।
परब्रह्म डोळियांपुढें । निजनिवाडें उल्हासे ॥ ४० ॥

अर्थ:
जे सज्जन जेव्हां कोणाकडे पाहतात, त्याचं भवसंकट दूर होते आणि त्यांना परब्रह्म सहजपणे त्यांच्या डोळ्यासमोर प्रकट होते. त्यांची जीवन यात्रा उल्हासाने पुढे सरकते.

ओवी ५१:

स्मरण विस्मरणेंशीं गेलें । देह देहींच हारपलें ।
आंतुबाहेरपण गेलें । गेलें ठेलें स्मरेना ॥ ५१ ॥

अर्थ:
स्मरण आणि विस्मरण दोन्हीही निघून गेलं, देह स्वतःच्या अस्तित्वातच हरवून बसला. आत आणि बाहेरपणाचं भान नष्ट झालं, इतकं की, गेलं किंवा राहिलं हे देखील स्मरणात नाही.

ओवी ५२:

स्वप्न जागृती जागतां गेली । सुषुप्ती साक्षित्वेंसीं बुडाली ।
उन्मनीही वेडावली । तुर्या ठेली तटस्थ ॥ ५२ ॥

अर्थ:
आत्मस्वरूपाच्या जागृतीमुळे स्वप्न आणि जागृती दोन्ही नाहीशा झाल्या, साक्षित्वासह सुषुप्तावस्था बुडून गेली. उन्मनी अवस्था (ध्यानाची उच्चतम अवस्था) देखील वेडावली आणि तुर्यावस्था तटस्थ राहिली.

ओवी ५३:

दृश्य द्रष्टेनशीं गेलें । दर्शन एकलेपणें निमालें ।
तें निमणेंपणही विरालें । विरवितें नेलें विरणेनी ॥ ५३ ॥

अर्थ:
दृश्य (प्रत्यय) आणि द्रष्टा (जाणणारा) एकत्रच निघून गेले, त्याचसोबत दर्शनही नाहीसं झालं. ते ‘नसणं’ देखील विरून गेलं आणि त्या विरण्याने जाणवणारं अस्तित्वही लुप्त झालं.

ओवी ५४:

ज्ञान अज्ञानातें घे‍ऊनि गेलें । तंव ज्ञातेपणही बुडालें ।
विज्ञान अंगी जडलें । परी नवें जडलें हें न मनी ॥ ५४ ॥

अर्थ:
ज्ञान अज्ञानाला घेऊन निघून गेलं, त्याचवेळी ज्ञातेपण देखील नाहीसं झालं. विज्ञान (स्वानुभव) अंगी रुजलं, पण ते नव्यानं आलं असं काही वाटलं नाही.

ओवी ५५:

यापरी जे निजसज्जन । तिहीं व्हावें सावधान ।
द्यावें मज अवधान । हें विज्ञापन बाळत्वें ॥ ५५ ॥

अर्थ:
अशा प्रकारचे जे स्वतःचे सज्जन आहेत, त्यांनी सावध राहावं आणि मला लक्ष द्यावं. हाच माझा बालिशपणाचा विनम्र निवेदन आहे.

ओवी ५६:

सूर्य सदा प्रकाशघन । अग्नि सदा देदीप्यमान ।
तैसे संत सदा सावधान । द्यावें अवधान हें बालत्व माझें ॥ ५६ ॥

अर्थ:
जसा सूर्य सदा प्रकाशमय आहे, जसा अग्नि सदा तेजस्वी आहे, तसेच संत सदा सावधान असतात. त्यांनी मला लक्ष द्यावं, हे माझं निवेदन बालिश आहे.

ओवी ५७:

तंव संतसज्जनीं एक वेळां । थोर करूनियां सोहळा ।
आज्ञापिलें वेळोवेळां । ग्रंथ करविला प्राकृत ॥ ५७ ॥

अर्थ:
तेव्हा संत सज्जनांनी एकदा थोर सन्मान करून, अनेक वेळा आज्ञा दिली आणि हा ग्रंथ प्राकृत भाषेत लिहिला.

ओवी ५८:

एकांतीं आणि लोकांतीं । थोर आक्षेप केला संतीं ।
तरी सांगा जी मजप्रती । कोण ग्रंथीं प्रवर्तों ॥ ५८ ॥

अर्थ:
संतांनी एकांतात आणि लोकांसमोरही मोठा आग्रह धरला. तेव्हा मी विचारलं, महाराज, कोणत्या ग्रंथाला मी आरंभ करावा?

ओवी ५९:

पुराणीं श्रेष्ठ भागवत । त्याहीमाजी उद्धवगीत ।
तुवां प्रवर्तावें तेथ । वक्ता भगवंत तुज साह्य ॥ ५९ ॥

अर्थ:
संत म्हणाले, पुराणांमध्ये भागवत हे श्रेष्ठ आहे, आणि त्यातलं उद्धवगीत अत्यंत महत्त्वाचं आहे. तु या ग्रंथाला आरंभ कर. भगवंत तुझा वक्ता म्हणून साह्य करतील.

ओवी ६०:

आम्हांसी पाहिजे ज्ञानकथा । वरी तुजसारिखा रसाळ वक्ता ।
तरी स्तुति सांडूनि आतां । निरूपण तत्त्वतां चालवी ॥ ६० ॥

अर्थ:
आम्हाला ज्ञानाची कथा हवी आहे आणि तुझ्यासारखा रसाळ वक्ता हवा आहे. म्हणून आता स्तुती सोडून तत्त्वाचं निरूपण सुरू कर.

ओवी ६१:

तुज संतस्तवनीं उत्साहो । हा तंव कळला भावो ।
तरी कथेचा लवलाहो । निजनिर्वाहो उपपादीं ॥ ६१ ॥

अर्थ:
तुला संतांची स्तुती करण्यामध्ये मोठा उत्साह आहे, हे आम्हांला माहीत आहे. परंतु आता कथेची सुरुवात करून आपल्या विषयाची व्यवस्थित मांडणी कर 

ओवी ६२:

या संतांचे कृपावचनें । एका‍एकी आनंदलों मनें ।
तेणें वाक्यपसायदानें । स्वानंदघनें उल्हासे ॥ ६२ ॥

अर्थ:
या संतांच्या कृपापूर्ण वचनांनी माझे मन एका क्षणात आनंदित झाले. त्यांच्या त्या प्रसादस्वरूप वाक्यांनी माझ्या अंतःकरणात स्वानंदाचा मोठा उन्मेष झाला 

ओवी ६३:

जैसा मेघांचेनि गर्जनें । मयूर उपमों पाहे गगनें ।
नाना नवेनि जीवनें । जेवीं चातक मनें उल्हासे ॥ ६३ ॥

अर्थ:
जसे मेघांच्या गर्जनेनंतर मोर गगनाच्या दिशेने आनंदाने नाचू लागतो किंवा नव्या जलधारेसाठी चातक पक्षी मनातून आनंदित होतो, तसाच आनंद मला संतांच्या वचनांनी झाला 

ओवी ६४:

कां देखोनि चंद्रकर । डोलों लागे चकोर ।
तैसें संतवदनींचें उत्तर । आले थोर सुखावित ॥ ६४ ॥

अर्थ:
जसे चंद्राच्या किरणांना पाहून चकोरपक्षी आनंदाने डोलू लागतो, त्याचप्रमाणे संतांच्या मुखातून आलेले उत्तर मला अपार सुख देत आले 

ओवी ६५:

थोर सुखाचा केलों स्वामी । तुमचें पुरतें कराल तुम्ही ।
तरी वायांचि कां मीपणें मी । मनोधर्मीं वळंगेजों ॥ ६५ ॥

अर्थ:
हे स्वामींनो! तुम्ही मला महान आनंद दिलात आणि हा आनंद तुम्हीच पूर्ण करणार आहात. मग मी का व्यर्थ माझ्या "मीपणाच्या" विचारांच्या अधीन जाऊ?

ओवी ६६:

परी समर्थांचि आज्ञा । दासां न करवे अवज्ञा ।
तरी सांगितली जे संज्ञा । ते करीन आज्ञा स्वामींची ॥ ६६ ॥

अर्थ:
परंतु समर्थांची आज्ञा दासाला उल्लंघन करण्याची संधी देत नाही. म्हणून तुम्ही सांगितलेली आज्ञा मी पाळीन, ती स्वामींचीच आहे 

ओवी ६७:

परी तुम्हीं एक करावें । अखंड अवधान मज द्यावें ।
तेणें दिठिवेनि आघवें । पावेल स्वभावें निजसिद्धी ॥ ६७ ॥

अर्थ:
परंतु तुम्ही एक मात्र करा की, माझ्याकडे अखंड लक्ष द्यावे. त्या तुमच्या कृपादृष्टीने आपोआप माझ्या स्वभावानुसार सिद्धी प्राप्त होईल 

ओवी ६८:

अगा तुझिया मनामाजीं मन । शब्दीं ठेविलेंसे अनुसंधान ।
यालागीं निजनिरूपण । चालवीं जाण सवेगें ॥ ६८ ॥

अर्थ:
संत म्हणाले, अरे! आम्ही तुझ्या मनामध्ये मन घालून शब्दांमध्ये अनुसंधान ठेवलं आहे, म्हणून तू आपली कथा वेगाने सुरू कर 

ओवी ६९:

आतां वंदूं कुळदेवता । जे एका‍एकी एकनाथा ।
ते एकीवांचून सर्वथा । आणिक कथा करूं नेदी ॥ ६९ ॥

अर्थ:
आता आपण कुलदेवतेला वंदन करू. ती एकनाथांच्या रूपानेच ऐक्यरूपात आहे. ऐक्याच्या शिवाय दुसरी कोणतीच कथा मला सांगू देत नाही .

ओवी ७०:

एक रूप दाविलें मनीं । तंव एकचि दिसे जनीं वनीं ।
एकचि कानीं वदनीं । एकपणीं ‘एकवीरा’ ॥ ७० ॥

अर्थ:
एक रूप माझ्या मनात प्रकट झालं आहे. तेव्हा मला सर्वत्र, जनांमध्ये आणि वनांमध्येही एकच रूप दिसतं. कानातही आणि वाणीमध्येही एकच ध्वनी आहे – तो ‘एकवीरा’चा 

​

ओवी ७१:

ते शिवशक्तिरूपें दोनी । ने‍ऊन मिरवे एकपणीं ।
एकपणें जाली गुर्विणी । प्रसवे एकपणीं एकवीरा ॥ ७१ ॥

अर्थ:
शिव आणि शक्ति ह्या दोन्ही स्वरूपांत एकपणानेच मिरवत आहेत. त्या एकपणानेच गुर्विणीची गरोदर अवस्था झाली आणि एका वीराला एकवीरा म्हणून जन्म दिला ७१.

ओवी ७२:

तें एकरूपें एकवीरा । प्रसवली बोधफरशधरा ।
जयाचा कां दरारा । महावीरां अभिमानियां ॥ ७२ ॥

अर्थ:
त्या एकरूप एकवीरा ने बोधरूप परशुरामाला जन्म दिला, ज्याचा दरारा महावीरांमध्ये आहे आणि जो ‘मी’ म्हणणाऱ्यांना अभिमानित करतो ७२.

ओवी ७३:

तेणे उपजोनि निवटिली माया । आज्ञा पाळूनि सुख दे पितया ।
म्हणोनि तो जाहला विजया । लवलाह्या दिग्मंडलीं ॥ ७३ ॥

अर्थ:
त्याने जन्म घेतल्यानंतर मायेचा वध केला आणि पित्यास आज्ञा मान्य करून संतोष दिला. त्यामुळे तो या भूमंडळावर एकसारखा विजयी झाला ७३.

ओवी ७४:

जो वासनासहस्रबाहो । छेदिला सहस्रार्जुन अहंभावो ।
स्वराज्य करूनियां पहा हो । अर्पी स्वयमेवो स्वजातियां ॥ ७४ ॥

अर्थ:
ज्याने वासनारूप सहस्रबाहू अहंकाररूप सहस्रार्जुनाचा वध केला, तो स्वराज्य करून आपल्या स्वजातीयांना म्हणजे ब्राह्मणांना अर्पण केला ७४.

ओवी ७५:

तेणें मारूनि माता जीवविली । तेचि कुळदेवता आम्हां जाहली ।
परी स्वनांवें ख्याति केली । एकात्मबोली एकनाथा ॥ ७५ ॥

अर्थ:
त्याने मातेला मारून तिला पुन्हा जिवंत केले, तीच आमची कुलदेवता झाली. परंतु तिने आपल्याच नावाने आमची प्रसिद्धी केली, कारण ‘एकवीरा’ आणि ‘एकनाथ’ ह्या दोन्ही शब्दांचा अर्थ एकच आहे ७५.

ओवी ७६:

ते जैंपासोनि निवटिली । तैंपासोनि प्रकृति पालटली ।
रागत्यागें शांत झाली । निजमा‍उली जगदंबा ॥ ७६ ॥

अर्थ:
ती जेव्हा मारली गेली, तेव्हापासून तिच्या स्वरूपात पालट झाला आणि ती रागत्याग करून शांत झालेली माउली जगदंबा बनली ७६.

ओवी ७७:

तया वोसगा घे‍ऊन । थोर दिधलें आश्वासन ।
विषमसंकटीं समाधान । स्वनामस्मरण केलिया ॥ ७७ ॥

अर्थ:
तिनें मला मांडीवर घेऊन मोठं आश्वासन दिलं की, केवळ आपले नामस्मरण केले असता आपल्याला केवळ संकटांतही समाधान मिळेल ७७.

ओवी ७८:

ते जय जय जगदंबा । ‘उदो’ म्हणे ग्रंथारंभा ।
मतीमाजी स्वयंभा । योगगर्भा प्रगटली ॥ ७८ ॥

अर्थ:
त्या जगदंबेच्या जयजयकारासाठी ग्रंथाच्या आरंभात ‘उदो’ ‘उदो’ हे शब्द उच्चारतो. तीच माझ्या बुद्धीमध्ये योगरूप गर्भ घेऊन प्रगट झाली आहे ७८.

ओवी ७९:

आतां वंदूं जनार्दनु । जो भवगजपंचाननु ।
जनीं विजनीं समानु । सदा संपूर्णु समत्वें ॥ ७९ ॥

अर्थ:
आता जो संसार रूपी हत्तीचा सिंह आहे, तो एकांतांत आणि लोकांत समान आणि समदृष्टीने सदासर्वदा संपूर्ण आहे, त्या गुरु जनार्दनाला नमस्कार करतो ७९.

ओवी ८०:

ज्याचेनि कृपापांगें । देहीं न देखती देहांगें ।
संसार टवाळ वेगें । केलें वा‍उगें भवस्वप्न ॥ ८० ॥

अर्थ:
ज्याच्या कृपापाण्यामुळे शरीरातील देह पाहता येत नाही, त्याच्या कृपेने संसाराचे स्वप्न मिटले आहे. ८०

.

ओवी ८१:

जयाचेनि कृपाकटाक्षें । अलक्ष्य लक्ष्येंवीण लक्षे।
साक्षी विसरली साक्षें । निजपक्षें गुरुत्वें ॥ ८१ ॥

अर्थ:
ज्याच्या कृपाकटाक्षाच्या आधारे, अलक्ष्य वस्तू लक्ष्यमय होते आणि आपल्या निजपक्षाच्या गुरुत्वामुळे साक्षी साक्षीपणही विसरली जाते ८१.

ओवी ८२:

नेणें जीवेंवीण जीवविलें । मृत्युवीण मरणचि मारिलें।
दृष्टि घे‍ऊनि दाखविलें । देखणें केलें सर्वांग ॥ ८२ ॥

अर्थ:
त्यांनी जीवाशिवाय जगवले, मृत्यूशिवाय मरणाला मारून टाकले; दृष्टि घेऊन अदृश्य दाखवले; सर्व अंगच देखणारे बनवले ८२.

ओवी ८३:

देहीं देह विदेह केलें । शेखीं विदेहपण तेंही नेलें।
नेलेपणही हारपलें । उरीं उरलें उर्वरित ॥ ८३ ॥

अर्थ:
देहामध्येच देहाला विदेही करून टाकले; शेवटी ते विदेहपणही नेले आणि अखेरीस केवळ उर्वरित शिल्लक राहिले ८३.

ओवी ८४:

अभावों भावेंशीं गेला । संदेह निःसंदेहेंशीं निमाला।
विस्मयो विस्मयीं बुडाला । वेडावला स्वानंदु ॥ ८४ ॥

अर्थ:
भावासह अभाव नाहीसा झाला; निःसंदेहासह संदेह निघून गेला; विस्मय विस्मयामध्ये बुडाला आणि स्वानंद वेडावून गेला ८४.

ओवी ८५:

तेथ आवडीं होय भक्तु । तंव देवोचि भक्तपणा‍आंतु।
मग भज्यभजनांचा अंतूं । दावी उप्रांतू स्वलीला ॥ ८५ ॥

अर्थ:
तेथे आवडीनें भक्त बनलो, तो भक्तपणाच्या आंत देवच असल्याचे दिसून आले. त्यामुळे भज्य-भजक आणि भजन यांचा निखालस अंत झाला ८५.

ओवी ८६:

नमन नमनेंशीं नेलें । नमितें नेणो काय जाहलें।
नम्यचि अंगीं घडलें । घडले मोडलें मोडूनि ॥ ८६ ॥

अर्थ:
नमनानेंच नमन नेले, नमस्कार करणारे कोणतेही राहिले नाही. ज्याला नमस्कार करावा तिला वस्तु होणे आणि न होणे नाहीस झाले, आपणच ती वस्तु बनले ८६.

ओवी ८७:

दृश्य द्रष्टा जाण । दोहींस एकचि मरण।
दर्शनही जाहलें क्षीण । देखणेपण गिळूनी ॥ ८७ ॥

अर्थ:
दृश्य आणि द्रष्टा या दोन्हीला एकदाच मरण आले, आणि देखणेपण गिळून दर्शनही नाहीसे झाले ८७.

ओवी ८८:

आतां देवोचि आघवा । तेथें भक्तु न ये भक्तभावा।
तंव देवोही मुकला देवा । देवस्वभावा विसरोनी ॥ ८८ ॥

अर्थ:
आता जिकडे तिकडे देवमयच होऊन गेले. त्यामुळे भक्त हा भक्तभाव विसरला, त्यावेळी देवही देवस्वभाव विसरून देवत्वाला मुकला ८८.

ओवी ८९:

देवो देवपणे दाटला । भक्तु भक्तपणें आटला।
दोहींचाही अंतु आला । अभेदें जाहला अनंतु ॥ ८९ ॥

अर्थ:
देवपणाने सर्वत्र देवच भरून राहिला, त्यामुळे भक्तपणाने भक्त नाहीसा झाला. दोन्ही भाव नाहीस होऊन अभेदाने अनंत स्वरूप शिल्लक राहिले ८९.

ओवी ९०:

अत्यागु त्यागेंशीं विराला । अभोगु भोगेंशीं उडाला।
अयोगु योगेंशीं बुडाला । योग्यतेचा गेला अहंभावो ॥ ९० ॥

अर्थ:
त्यागाच्या अत्यागाने विराला, भोगांच्या अभोगाने उडाला, योगांच्या अयोगाने बुडाला; योग्यतेच्या अहंभावाचा नाश झाला ९०.

ओवी ९१:

ऐशियाहीवरी अधिक सोसु । सायुज्यामाजीं होतसे दासू।
तेथील सुखाचा सौरसु । अति अविनाशु अगोचरू ॥ ९१ ॥

अर्थ:
सायुज्य स्थितीमध्ये तो दास होऊन राहतो. त्या स्थितीत सुखाचा रस अत्यंत अविनाशी आणि अतर्क्य असतो ९१.

ओवी ९२:

शिवें शिवूचि यजिजे । हें ऐशिये अवस्थेचि साजे।
एर्‍हवीं बोलचि बोलिजे । परि न पविजे निजभजन ॥ ९२ ॥

अर्थ:
‘शिवो भूत्वा शिवं यजेत्’ म्हणजे शिव होऊन शिवाची पूजा करावी हे या अवस्थेलाच शोभते; यामध्ये केवळ बोलणे हे नुसते बोलणे आहे. स्वस्वरूपाचे भजन प्राप्ती करणार नाही ९२.

ओवी ९३:

ये अभिन्न सुखसेवेआंतु । नारद आनंदें नाचत गातु।
शुकसनकादिक समस्तु । जाले निजभक्तु येणेंचि सुखें ॥ ९३ ॥

अर्थ:
या अभेदभावाच्या सेवासुखामध्ये नारद आनंदाने गातो आणि नाचतो. शुक, सनक, इत्यादी सर्व स्वस्वरूपाचे भक्त झाले, हे ह्या सुखामुळे झाले ९३.

ओवी ९४:

सागरीं भरे भरतें । तें भरतें भरे तरियांतें।
तैसें देवेंचि देवपणें येथें । केलें मातें निजभक्तु ॥ ९४ ॥

अर्थ:
सागराला भरती चढली म्हणजे त्याच पाण्यानं खाड्याही भरतात; त्याप्रमाणे देवाने मला आपला देवपणा देऊन निजभक्त करून ठेवले ९४.

ओवी ९५:

सागर सरिता जीवन एक । परी मिळणीं भजन दिसे अधिक।
तैसें एकपणेंचि देख । भजनसुख उल्हासे ॥ ९५ ॥

अर्थ:
समुद्र आणि नदी यांचे पाणी एकच आहे, पण त्यांचा संगम होतो तेथील शोभा काही विशेष असते. त्याप्रमाणे परमेश्वराशी ऐक्याने भजन केले असताना भजनाचे सुख अधिक दुणावत जाते ९५.

ओवी ९६:

वाम सव्य दोनी भाग । परी दों नामी एकचि आंग।
तैसा देवभक्तविभाग । देवपणीं साङ्ग आभासे ॥ ९६ ॥

अर्थ:
डाव आणि उजवे असे शरीराचे दोन भाग आहेत, पण या दोन्ही शब्दांनी बोध होतो तो एका देहाचाच आहे. त्याप्रमाणे देव आणि भक्त असा भेद भासला तरी देवपणांत दोघांचे ऐक्य अनुभवास येते ९६.

ओवी ९७:

तेवीं आपुलेपणाचेनि मानें । भक्तु केलों जनार्दनें।
परी कायावाचामनें । वर्तविजे तेणें सर्वार्थीं ॥ ९७ ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे गुरु जनार्दनांनी मला आपलेपणाचा मान देऊन अद्वैत भक्त करून ठेवले आहे. तथापि कायावाचामनाला प्रेरणा करून सर्वतोपरी मला तसा वागवितात ९७.

ओवी ९८:

तो मुखाचें जाला निजमुख । दृष्टीतें प्रकटे सन्मुख।
तोचि विवेकेंकरून देख । करवी लेख ग्रंथार्थी ॥ ९८ ॥

अर्थ:
तोच (जनार्दन) माझ्या मुखाचे मुख झाला आहे, माझ्या दृष्टीपुढे मूर्तिमंत येऊन उभा राहात आहे, आणि तोच विवेक देऊन ग्रंथाच्या अर्थाचे लेखन करीत आहे ९८.

ओवी ९९:

परी नवल त्याचें लाघव । अभंगीं घातलें माझें नांव।
शेखीं नांवाचा निजभाव । उरावया ठाव नुरवीच ॥ ९९ ॥

अर्थ:
पण त्याचे कौतुक विलक्षण आहे. कारण त्याने माझे नाव अभंगामध्ये घालून ठेवले आहे. शेवटी नावाचा अभिमानही उरावयाला जागा ठेवली नाही ९९.

ओवी १००:

या वचनार्था संतोषला । म्हणे भला रे भला भला।
निजभाविकु तूंचि संचला । प्रगट केला गुह्यार्थु ॥ १०० ॥

अर्थ:
या वचनार्थ संतोष झालेला आहे. म्हणून म्हणतो की, तूच भला आहेस, भला आहेस; तुझा निजभाविकु मीच घेतला आहे आणि गुह्यार्थ प्रकट केला आहे १००.