संत तुकाराम महाराज कॄत अभंग
अभंग:

शरण शरण एकनाथा । पायी माथा ठेविला ॥१॥
नका पाहु गुण दोष । झालो दास पायांचा ॥२॥
आता मज उपेक्षिता । नाही सत्‍ता आपुली ॥३॥
तुका म्हणे भागवत । केले श्रॄत सकळा ॥४॥

अर्थ (अर्थ):

शरण शरण एकनाथा । पायी माथा ठेविला ॥१॥
मी एकनाथांच्या चरणांशी पूर्णपणे शरण आलो आहे. त्याच्या पायांशी माझे मस्तक ठेवले आहे, यामुळे मला आता काहीही चिंता नाही.

नका पाहु गुण दोष । झालो दास पायांचा ॥२॥
माझ्या गुण-दोषांकडे लक्ष देऊ नका. मी पायांचा दास बनलो आहे. मला तुमच्या दयाळूपणाचीच अपेक्षा आहे.

आता मज उपेक्षिता । नाही सत्‍ता आपुली ॥३॥
जर तुम्ही माझी उपेक्षा केली, तर माझ्या जीवनाला कुठलाही आधार उरणार नाही. मी पूर्णतः तुमच्यावरच अवलंबून आहे.

तुका म्हणे भागवत । केले श्रॄत सकळा ॥४॥
तुकाराम महाराज म्हणतात, "एकनाथांचे पाय धरल्यामुळे मी भागवत धर्माने सांगितलेले सारे नियम पाळले आहेत आणि सर्व धर्मकर्म यशस्वी केले आहे."

हा अभंग भक्तीची शरणागत वृत्ती दर्शवतो. भगवंताचे किंवा संतांचे चरण धरून भक्त पूर्णतः त्यांच्या कृपेवर विश्वास ठेवतो.

​श्री संत निळोबाराय कॄत अभंग

अभंग:

द्वारकेचि मूर्ती एकनाथा घरी । पाणी वाहे हरि कावडीने ॥१॥
श्रीखंडया चंदन उगाळूनि करी । वस्त्र गंगातीरी धूत असे ॥२॥
सेवेसी तत्पर उभा ठायी ठायी । देवपूजेसमयी तिष्ठतसे ॥३॥
निळा म्हणे देव रावे ज्याचे घरी । दत्तचौपदार करितसे ॥४॥

अर्थ :

द्वारकेचि मूर्ती एकनाथा घरी । पाणी वाहे हरि कावडीने ॥१॥
एकनाथ महाराजांच्या घरीच श्रीकृष्णाची मूर्ती (द्वारकाधीश) आहे, आणि तोच हरि (भगवान) त्यांच्या घरी कावडीने पाणी वाहून आणतो.

श्रीखंडया चंदन उगाळूनि करी । वस्त्र गंगातीरी धूत असे ॥२॥
भगवान स्वतः श्रीखंड आणि चंदन उगाळून तयार करतो आणि गंगेत वस्त्र धुऊन पवित्र करून ठेवतो.

सेवेसी तत्पर उभा ठायी ठायी । देवपूजेसमयी तिष्ठतसे ॥३॥
तो देव सेवेसाठी प्रत्येक ठिकाणी तत्पर उभा असतो, आणि पूजा होत असताना त्या पूजेचे महत्त्व जाणून त्यात उपस्थित राहतो.

निळा म्हणे देव रावे ज्याचे घरी । दत्तचौपदार करितसे ॥४॥
संत निळोबाराय म्हणतात, "ज्याच्या घरी देव राहतो, त्याच्यासाठी तोच दत्त म्हणून चौपदाराचे (सेवकाचे) कार्य करतो."

भावार्थ:

हा अभंग संत एकनाथ महाराजांच्या भक्तीची थोरवी दर्शवतो. संतांच्या घरी देव स्वतः सेवक बनतो, हे भक्तीचे परम तेजस्वी रूप आहे. यातून भक्त आणि भगवंताच्या अतूट नात्याचे दर्शन घडते.

अभंग:

दासोपंतांचा अभिमान । गेला घेताची दर्शन ॥१॥
धन्य धन्य एकनाथा । तुमचे चरणी माझा माथा ॥२॥
दत्तात्रय चोपदार येथे उभे काठीकर ॥३॥
यवन अंगावरी थुंकला । प्रसाद देवुनी मुक्‍त केला ॥४॥
निळा शरण तुमच्या पाया । अनन्यभावे नाथराया ॥५॥

अर्थ :

दासोपंतांचा अभिमान । गेला घेताची दर्शन ॥१॥
एकनाथ महाराजांना भगवंताचं दर्शन घडल्यावर त्यांच्या शिष्यांचा, दासोपंतांचा सारा अहंकार नाहीसा झाला.

धन्य धन्य एकनाथा । तुमचे चरणी माझा माथा ॥२॥
धन्य आहेत एकनाथ महाराज, ज्यांच्या पवित्र चरणी माझं शिर लवलेलं आहे.

दत्तात्रय चोपदार येथे उभे काठीकर ॥३॥
दत्तात्रय स्वतः येथे चौपदाराच्या भूमिकेत, काठी घेऊन भक्तांच्या सेवेसाठी उभे आहेत.

यवन अंगावरी थुंकला । प्रसाद देवुनी मुक्‍त केला ॥४॥
एकनाथ महाराजांच्या अंगावर यवनाने थुंकले, तरीही त्यांनी त्याला माफ केलं आणि त्याला प्रसाद देऊन मुक्त केलं.

निळा शरण तुमच्या पाया । अनन्यभावे नाथराया ॥५॥
संत निळोबाराय म्हणतात, "नाथराया, मी तुमच्या पायांवर शरण आलो आहे, आणि माझी भक्ती तुम्हाला अनन्यभावाने समर्पित आहे."

भावार्थ:

हा अभंग संत एकनाथ महाराजांच्या अनंत सहनशीलतेचा आणि भगवंताच्या प्रति निष्ठावंत भक्तीचा आविष्कार आहे. यातून त्यांच्या जीवनातील प्रसंगांचे स्मरण होतं, जिथे त्यांनी दुष्टांना क्षमा करून त्यांना सद्गती दिली. अभंग भक्तीची उंची, क्षमा आणि समर्पणाची शिकवण देतो.

अभंग:

सकल संतांचा हा राजा । स्वामी एकनाथ माझा ॥१॥
ज्यांचे घेताचि दर्शन । पुन्हा नाही जन्म मरण ॥२॥
ज्यांचे वाचिता भागवत । प्राणी होय जीवन मुक्त ॥३॥
निळा म्हणे लीन व्हावे । शरण एकनाथा जावे ॥४॥

अर्थ :

सकल संतांचा हा राजा । स्वामी एकनाथ माझा ॥१॥
संत एकनाथ महाराज हे सर्व संतांमध्ये श्रेष्ठ आहेत, आणि माझे स्वामी म्हणून तेच माझ्या जीवनाचा आधार आहेत.

ज्यांचे घेताचि दर्शन । पुन्हा नाही जन्म मरण ॥२॥
एकनाथ महाराजांचे दर्शन घेतल्यावर जीवाला पुन्हा संसाराच्या जन्म-मरणाच्या चक्रात अडकावे लागत नाही.

ज्यांचे वाचिता भागवत । प्राणी होय जीवन मुक्त ॥३॥
जे त्यांच्या मुखातून भागवत ग्रंथाचे पठन करतात किंवा ऐकतात, ते प्राणीही मुक्त होऊन मोक्षप्राप्त होतात.

निळा म्हणे लीन व्हावे । शरण एकनाथा जावे ॥४॥
संत निळोबाराय म्हणतात, "प्रत्येकाने स्वतःला नम्र करावे आणि संत एकनाथ महाराजांच्या चरणांशी शरण जावे."

भावार्थ:

हा अभंग संत एकनाथ महाराजांच्या जीवनातील भक्ती, करुणा, आणि मोक्षदायक प्रभाव याचे वर्णन करतो. त्यांच्या दर्शनाने आणि त्यांच्या वचनांमुळे जीवाला मुक्तीची अनुभूती होते. निळोबाराय संत एकनाथ महाराजांच्या चरणी समर्पित होण्याची शिकवण देत आहेत, ज्यायोगे जीवनाचा खरा अर्थ समजतो आणि मोक्षाचा मार्ग प्राप्त होतो.

अभंग:

मातापिता समर्थ । स्वामी माझा एकनाथ ॥१॥
काळ रुळतो चरणी । देवा घरी वाहे पाणी ॥२॥
ज्यांचे अनुग्रहे करुन । झालो पतित पावन ॥३॥
जो वसे प्रतिष्ठानी । निळा त्यासी लोटांगणी ॥४॥

अर्थ:

मातापिता समर्थ । स्वामी माझा एकनाथ ॥१॥
एकनाथ महाराज हे माझ्या जीवनाचे आधारस्तंभ आहेत. ते माझे आई-वडील असून माझ्या जीवनाचे सर्वस्व आहेत.

काळ रुळतो चरणी । देवा घरी वाहे पाणी ॥२॥
महाराजांच्या चरणी मृत्यूसुद्धा झुकतो, आणि परमेश्वर स्वतः त्यांच्या सेवेसाठी पाणी वाहतो.

ज्यांचे अनुग्रहे करुन । झालो पतित पावन ॥३॥
त्यांच्या कृपेने पापी जीवही पवित्र आणि मुक्त होतो.

जो वसे प्रतिष्ठानी । निळा त्यासी लोटांगणी ॥४॥
जो व्यक्ती महाराजांच्या सेवेत राहतो, त्याला संत निळोबाराय साष्टांग नमस्कार करतात.

भावार्थ:

हा अभंग एकनाथ महाराजांच्या जीवनातील भक्ती, परोपकार, आणि त्यांच्याकडून मिळणाऱ्या कृपाप्रसादाचे वर्णन करतो. एकनाथ महाराज हे जगातील संकटे, पापे, आणि मृत्यू यावर मात करणारे समर्थ संत आहेत. त्यांच्या चरणी शरण जाणाऱ्या प्रत्येक जीवाला मोक्षाची प्राप्ती होते. संत निळोबारायांनी आपल्या नतमस्तक भावनेने एकनाथ महाराजांच्या महतीचे गान केले आहे.

अभंग:

धन्य धन्य गोदातीर धन्य प्रतिष्ठान । धन्य तेथील जन रहिवासी ॥१॥
कृष्णकमलातीर्थी चरण नाथांचे । उद्धरी जगाचे कलिदोष ॥२॥
जया तीर्थी स्नान तत्पदी दर्शन । पूर्वज उद्धरण कुळासहित ॥३॥
निळा म्हणे जया घडो तेथील वारी । तया पुण्यासही न वर्णवे ॥४॥

अर्थ :

धन्य धन्य गोदातीर धन्य प्रतिष्ठान । धन्य तेथील जन रहिवासी ॥१॥
गोदावरी नदीच्या तीरावरील प्रतिष्ठान नगरी धन्य आहे. त्या ठिकाणी राहणारे लोकही अत्यंत भाग्यवान आहेत.

कृष्णकमलातीर्थी चरण नाथांचे । उद्धरी जगाचे कलिदोष ॥२॥
कृष्णकमल नावाच्या पवित्र तीर्थावर नाथांच्या चरणांचे दर्शन घेतल्याने कलियुगातील पापांचा नाश होतो.

जया तीर्थी स्नान तत्पदी दर्शन । पूर्वज उद्धरण कुळासहित ॥३॥
त्या तीर्थावर स्नान करून नाथांच्या चरणांचे दर्शन घेतल्यामुळे संपूर्ण कुळ उद्धारित होते आणि पूर्वजही मुक्त होतात.

निळा म्हणे जया घडो तेथील वारी । तया पुण्यासही न वर्णवे ॥४॥
संत निळोबाराय म्हणतात की ज्यांना प्रतिष्ठान येथे वारी करण्याचे भाग्य लाभते, त्यांचे पुण्य इतके थोर आहे की त्याचे वर्णनही करता येणार नाही.

भावार्थ:

हा अभंग गोदावरीच्या तीरावरील प्रतिष्ठान नगरीचे महत्त्व आणि तीर्थक्षेत्राचे पावित्र्य सांगतो. त्या ठिकाणी नाथांच्या चरणांचे दर्शन घेण्याने केवळ व्यक्तिगत नाही तर संपूर्ण कुळाचे उद्धार होते. संत निळोबाराय या अभंगातून नाथांप्रती आपल्या अनन्य भक्तीचे आणि प्रतिष्ठान क्षेत्रावरील श्रद्धेचे सुंदर वर्णन करतात.

अभंग:

भानुदासाचे कुळी महाविष्णुचा अवतार ।
आदी क्षेत्री स्थान वस्ती गोदातीर ॥१॥
ओवाळु आरती स्वामी एकनाथा ।
तुमचे नाम घेता हरे भवभयचिंतां ॥२॥
जनार्दनाची कृपा दत्तात्रयाचा प्रसाद ।
भागवती टीका नारायण आत्मबोध ॥३॥
ब्रह्मा विष्णु महेष ज्यासी छळावया येती ।
नढळे ज्याची निष्ठा होसी एकात्मता भक्ती ॥४॥
कावडीने पाणी ज्या घरी चक्रपाणि वाहे ।
अनन्य भक्तिभावे निळा वंदी त्याचे पाय ॥५॥

अर्थ (अभंगाचा अर्थ):

भानुदासाचे कुळी महाविष्णुचा अवतार ।
आदी क्षेत्री स्थान वस्ती गोदातीर ॥१॥
भानुदासांच्या कुळामध्ये महाविष्णूचा अवतार झाला आहे. त्यांच्या वस्तीचे स्थान आदिकालीन क्षेत्र असून, ते गोदावरी नदीच्या काठावर वसलेले आहे.

ओवाळु आरती स्वामी एकनाथा ।
तुमचे नाम घेता हरे भवभयचिंतां ॥२॥
स्वामी एकनाथ महाराजांना भक्त आरतीने ओवाळतात. त्यांच्या नावाचा जप केल्याने जन्म-मरणाच्या भयातून मुक्ती मिळते.

जनार्दनाची कृपा दत्तात्रयाचा प्रसाद ।
भागवती टीका नारायण आत्मबोध ॥३॥
जनार्दन स्वामींची कृपा आणि दत्तात्रय महाराजांचा प्रसाद लाभल्याने भागवत धर्माची गोडी निर्माण होते, आणि नारायणाने दिलेला आत्मबोध प्राप्त होतो.

ब्रह्मा विष्णु महेष ज्यासी छळावया येती ।
नढळे ज्याची निष्ठा होसी एकात्मता भक्ती ॥४॥
ब्रह्मा, विष्णू, आणि महेशही ज्याला छळण्यासाठी येतात, पण त्याची निष्ठा कधीही ढळत नाही; त्याने एकात्मतेने आणि भक्तिभावाने ईश्वराशी नाते जोडलेले असते.

कावडीने पाणी ज्या घरी चक्रपाणि वाहे ।
अनन्य भक्तिभावे निळा वंदी त्याचे पाय ॥५॥
ज्या घरी चक्रपाणि (भगवान विष्णू) स्वतः कावडीने पाणी वाहून सेवा करतात, त्या घराचे महत्त्व अपार आहे. संत निळोबाराय म्हणतात की, अशा ठिकाणी अनन्य भक्तिभावाने नतमस्तक व्हावे.

भावार्थ:

हा अभंग संत भानुदास, संत एकनाथ, आणि त्यांच्या वंशातील संत परंपरेचे महत्त्व सांगतो. ईश्वराशी निःस्वार्थ भक्तिभाव जोडल्याने, भौतिक आणि आध्यात्मिक आयुष्यातील अडचणी सहज दूर होतात. गोदातीर आणि त्या क्षेत्रातील संतांचे जीवन हे भक्तीचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे.

​कवी श्री मुक्‍तेश्वर कॄत रचना 

​

अभंग:

भजा हो भजा माझ्या एकनाथासी ।
त्रिकाळी श्रीदत्तात्रेय दर्शन त्यांसी ।
प्रतिष्ठान अधिष्ठान मान्य सर्वांशी ।
प्रगट परब्रह्म भानुदासाचे वंशी ॥ध्रु॥

एकनाथा शरण जाता चुके भवभय ।
एकावांचुनि काही न दिसे अवघे अद्वैय ।
एका भावे भजता त्यासी लाभे निजसोय ।
एवढा ज्याचा महिमा वाचे वर्णिता न ये ॥१॥

करुणेचा अवतार तो हा विश्वतारक ।
कळेना स्वामीचे सहजा सहजी कौतुक ।
कर्ज फेडी त्याच्या घरचे कमलानायक ।
करी देवदास्य ज्याच्या आज्ञाधारक ॥२॥

नाम ऐकोबाचे गोड आवडे मना ।
नामकृत सेविता भेटी झाली चिद्‍घना ।
नावडे अधिक काही मज त्या विना ।
नाठवे देहभान प्रेमे करिता कीर्तन ॥३॥

थरथर कापे काळ स्वामी स्मरता समर्थ ।
थकित होवोनि जन हे पाहती हर्ष परमार्थ ।
थकले माझे चित्‍त पुरले मनीचे मनोरथ ।
थयथय नाचे मुक्‍तेश्वर म्हणे मी झालो कृतार्थ ॥४॥

अर्थ :

भजा हो भजा माझ्या एकनाथासी ।
त्रिकाळी श्रीदत्तात्रेय दर्शन त्यांसी ।
प्रतिष्ठान अधिष्ठान मान्य सर्वांशी ।
प्रगट परब्रह्म भानुदासाचे वंशी ॥ध्रु॥
हे भक्तजनांनो, माझ्या एकनाथ महाराजांची भक्ति करा. त्रिकाळी (सकाळ, संध्याकाळ, आणि रात्री) श्रीदत्तात्रेयाचे दर्शन त्यांना मिळत असे. प्रतिष्ठान आणि अधिष्ठान सर्वांसाठी मान्य आहेत. परब्रह्म भगवान श्री एकनाथ यांच्या रूपात प्रकट झाले आहेत, जे भानुदासांच्या वंशातून आले आहेत.

एकनाथा शरण जाता चुके भवभय ।
एकावांचुनि काही न दिसे अवघे अद्वैय ।
एका भावे भजता त्यासी लाभे निजसोय ।
एवढा ज्याचा महिमा वाचे वर्णिता न ये ॥१॥
जो एकनाथाच्या शरणागत होतो, त्याला भवभय (जन्म-मरणाच्या) भंयकारक सापळ्यातून मुक्ती मिळते. त्याच्या जीवनात काहीही अपूर्णता नसते; सर्व काही अद्वैत तत्त्वानुसार होत असते. एकनाथाच्या एकसूत्री भक्तीमध्ये शरण जाणाऱ्याला त्याचे जीवन योग्य मार्गाने पुढे जात असते. एकनाथ महाराजांचा महिमा शब्दांत सांगता येत नाही, त्यांचे महत्त्व अगणित आहे.

करुणेचा अवतार तो हा विश्वतारक ।
कळेना स्वामीचे सहजा सहजी कौतुक ।
कर्ज फेडी त्याच्या घरचे कमलानायक ।
करी देवदास्य ज्याच्या आज्ञाधारक ॥२॥
एकनाथ महाराज करुणेचे अवतार आहेत, जे सर्व विश्वाला तारक आहेत. स्वामींचे काम हे सहजतेने कौतुकास्पद आहे. त्याच्या घरात असलेला कर्ज मुक्त करण्याचे कार्य कर्तृत्वाचे आहे. त्या देवदास्याला जो त्याच्या आज्ञेचे पालन करतो, तोच खरी भक्ती साधतो.

नाम ऐकोबाचे गोड आवडे मना ।
नामकृत सेविता भेटी झाली चिद्‍घना ।
नावडे अधिक काही मज त्या विना ।
नाठवे देहभान प्रेमे करिता कीर्तन ॥३॥
स्वामीच्या नामस्मरणाची गोडी प्रत्येकाच्या मनाला लागते. नामस्मरणामुळे ते भक्त चिद्ग्नानाला प्राप्त होतात. स्वामीच्या नामाशिवाय अन्य काहीही महत्त्वाचे वाटत नाही. त्यांचा प्रेम आणि भक्ती यांच्या कारणाने जीवनाच्या उद्देशाची प्राप्ती होते.

थरथर कापे काळ स्वामी स्मरता समर्थ ।
थकित होवोनि जन हे पाहती हर्ष परमार्थ ।
थकले माझे चित्‍त पुरले मनीचे मनोरथ ।
थयथय नाचे मुक्‍तेश्वर म्हणे मी झालो कृतार्थ ॥४॥
स्वामी एकनाथांना स्मरण करताना काळ थरथर कापतो. जे जन थकले आहेत, ते देखील त्यांचे हर्षमान जीवन आणि परमार्थ पाहून आनंदित होतात. भक्ताची इच्छा पूर्ण होते आणि त्याच्या मनातील उद्दिष्टे पूर्ण होतात. शेवटी, ते मुक्त होऊन आनंदाने नाचतात, ते म्हणतात, "मी कृतार्थ झालो".

भावार्थ:

या अभंगात संत एकनाथ महाराजांच्या भक्तिपंथाचा महिमा आणि त्यांचे अद्वितीय स्थान स्पष्टपणे सांगितले आहे. त्यांची भक्ति आणि नामस्मरण हे प्रत्येक भक्ताच्या जीवनात परिवर्तन घडवणारे आहे. एकनाथ महाराजांच्या शरणागतीमुळे व्यक्ती जन्म-मरणाच्या चक्रातून मुक्त होऊ शकते, त्याचे जीवन एकात्मतेने भरलेले असते. प्रत्येक भक्ताला एकनाथ महाराजांच्या नामध्यानामुळे ईश्वराची कृपा मिळते आणि त्याच्या जीवनाच्या कर्तव्यातून त्याला समाधान प्राप्त होते.