मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ ओव्या १0१ ते २००
त्यासी माझिये ध्यानस्थितीं । होय परमानंद‍अवाप्ती ।
ज्या आनंदामाजीं उपशांती । होय निश्चितीं सकळ कामा ॥१॥
त्याला, ज्या आनंदामध्ये निश्चितपणे सर्व इच्छाच लोपून जातात, अशा परमानंदाची प्राप्ती माझ्या ध्यानाच्या स्थितीमध्ये होते १.
झालिया परमानंदप्राप्ती । सकळ काम निमग्न होती ।
जेवीं सूर्योदयाप्रती । तारा हारपती सचंद्र ॥२॥
जेवीं सूर्योदयाप्रती । तारा हारपती सचंद्र ॥२॥
परमानंदाची प्राप्ति झाली असतां सर्व इच्छा लुप्त होऊन जातात. सूर्योदय होतांच ज्याप्रमाणे चंद्रासहवर्तमान सर्व नक्षत्रे लुप्त होतात २;
तेवीं परमानंदाच्या पोटीं । हारपती कामकोटी ।
तेथ इंद्रियसुखाच्या गोठी । लाजोनि उठाउठी विरताती ॥३॥
तेथ इंद्रियसुखाच्या गोठी । लाजोनि उठाउठी विरताती ॥३॥
त्याप्रमाणे परमानंदाच्या पोटामध्येही इच्छेच्या राशीच्या राशी गडप होऊन जातात; आणि त्या वेळी इंद्रियसुखाच्या गोष्टी असतात त्याही तत्काळ लाजून जेथल्या तेथे थिजून जातात ३.
उद्धवा ऐक पां निश्चितीं । नव्हतां परमानंदप्राप्ती ।
कदा नव्हे कामनिवृत्ती । नाना युक्ती करितांही ॥४॥
कदा नव्हे कामनिवृत्ती । नाना युक्ती करितांही ॥४॥
उद्धवा ! ऐक. खरोखर परमानंदप्राप्ति झाल्याशिवाय अनेक प्रकारच्या युक्तिप्रयुक्ति केल्या असतांही कामाची निवृत्ति कधीच व्हावयाची नाही ४.
या अष्ट महासिद्धीच्या धारणा । तुज म्यां सांगीतल्या जाणा ।
यांसी साधावया आंगवणा । सुरनरगणां पैं नाहीं ॥५॥
यांसी साधावया आंगवणा । सुरनरगणां पैं नाहीं ॥५॥
या अष्टमहासिद्धींच्या धारणा तुला मी सांगितल्या. ह्या सिद्धि साध्य करण्याचे सामर्थ्य देव, मनुष्य, इत्यादिकांना नाही ५.
यापरी अष्ट महासिद्धी । तुज म्यां सांगीतली धारणाविधी ।
आतां गुणहेतुकाचे प्रबोधीं । सावधबुद्धी अवधारीं ॥६॥
आतां गुणहेतुकाचे प्रबोधीं । सावधबुद्धी अवधारीं ॥६॥
अशा प्रकारें ह्या आठ महासिद्धींचे धारणाविधि मी तुला सांगितले. आता गुणहेतूंच्या सिद्धींची साधने काय तें सावधान मनाने ऐक ६.
श्वेतद्वीपपतौ चित्तं शुद्धे धर्ममये मयि ।
धारयञ्छ्वेततां याति षडूर्मिरहितो नरः ॥ १८ ॥
धारयञ्छ्वेततां याति षडूर्मिरहितो नरः ॥ १८ ॥
[श्लोक १८] श्वेतद्वीपाचा स्वामी व धर्मरूप अशा माझ्या विशुद्ध स्वरूपात जो आपले चित्त स्थिर करतो, तो तहान, भूक, काम, क्रोध, शोक, मोह यांनी त्रासला जात नाही व माझ्या शुद्ध स्वरूपाची त्याला प्राप्ती होते. (१८)
सांडूनि कार्येंसीं रजतमें दूरी । जो मी सत्त्वाधिष्ठाता श्रीहरी ।
त्या माझी जो धारणा धरी । अखंडाकारी सर्वदा ॥७॥
त्या माझी जो धारणा धरी । अखंडाकारी सर्वदा ॥७॥
कार्यासहवर्तमान रज-तम दूर लोटून, सत्वगुणाचा अभिमानी जो मी श्रीहरी, त्या माझी विश्वव्यापकतेनें सर्वदा धारणा धरील ७,
तो माझेनि सत्त्वे सत्त्ववंतू । होय षडूर्मींसीं रहितू ।
शोक मोह जरा मृत्यू । क्षुधा तृषा हातू लावूं न शके ॥८॥
शोक मोह जरा मृत्यू । क्षुधा तृषा हातू लावूं न शके ॥८॥
तो माझ्याच सत्वाने सत्वसंपन्न होऊन षडूमिरहित होईल; व त्याला शोक, मोह, जरा, मृत्यु, क्षुधा, तृषा, ही स्पर्श करूं शकणार नाहीत ८.
मय्याकाशात्मनि प्राणे मनसा घोषमुद्वहन् ।
तत्रोपलब्धा भूतानां हंसो वाचः श्रृणोत्यसौ ॥ १९ ॥
तत्रोपलब्धा भूतानां हंसो वाचः श्रृणोत्यसौ ॥ १९ ॥
[लोक १९] आकाशात्मा जो समष्टिप्राण त्या माझ्या स्वरूपात जो मनाने अनाहतनादाचे चिंतन करतो, तो 'दूरश्रवण' नावाच्या सिद्धीने युक्त होतो या सिद्धीमुळे त्या योग्याला आकाशातील निरनिराळ्या वाणी ऐकू येतात. (१९)
सघोष प्राणेंसीं शब्दमहिमा । अवश्य विश्रांतीस ये व्योमा ।
त्या आकाशाचाही मी आत्मा । मजमाजीं व्योमा रहिवासू ॥९॥
त्या आकाशाचाही मी आत्मा । मजमाजीं व्योमा रहिवासू ॥९॥
नादासहवर्तमान शब्दाचें सारें माहात्म्य विश्रांतीसाठी आकाशामध्ये अवश्य आलेच पाहिजे. त्या आकाशाचाही आत्मा मी आहे. आकाशाचे वास्तव्यही माझ्यामध्येच आहे ९.
तो मी सघोष प्राणांचाही प्राण । सकळ वाचांची वाचा जाण ।
वागीश्वरीचें जीवन । सत्य मी जाण उद्धवा ॥११०॥
वागीश्वरीचें जीवन । सत्य मी जाण उद्धवा ॥११०॥
उद्धवा ! खरोखर, तो मी नादासहवर्तमान प्राणांचाही प्राण, सर्व वाणींचीही वाणी, सरस्वतीचें जीवन आहे असे समज १०.
ऐसिया माझें दृढ ध्यान । निजहृदयीं जो करी जाण ।
तो विचित्रा वाचांचें श्रवण । जीवस्वरूपें जाण स्वयें ऐके ॥११॥
तो विचित्रा वाचांचें श्रवण । जीवस्वरूपें जाण स्वयें ऐके ॥११॥
अशा माझे दृढ ध्यान जो आपल्या हृदयांत करील, तो जीवमान असतांच निरनिराळ्या वाणीचे श्रवण स्वतः करील ११.
सनाद माझी धारणा पोटीं । धरितां जगाच्या गुह्य गोष्टी ।
त्याचे पडती कर्णपुटीं । ते काळीं उठी दूरश्रवणसिद्धि ॥१२॥
त्याचे पडती कर्णपुटीं । ते काळीं उठी दूरश्रवणसिद्धि ॥१२॥
अंत:करणांत माझी नादयुक्त धारणा धरिली असता, जगांतील गुप्त गोष्टी त्याच्या कानावर पडतात, त्या वेळी दूरश्रवणसिद्धि साध्य होते १२.
चक्षुस्त्वष्टरि संयोज्य त्वष्टारमपि चक्षुषि ।
मां तत्र मनसा ध्यायन् विश्वं पश्यति सूक्ष्मदृक् ॥ २० ॥
मां तत्र मनसा ध्यायन् विश्वं पश्यति सूक्ष्मदृक् ॥ २० ॥
[श्लोक २०] जो योगी डोळ्यांना सूर्यामध्ये आणि सूर्याला डोळ्यांमध्ये एकरूप करतो आणि त्या दोन्हींमध्ये मनाने माझे ध्यान करतो, त्याची दृष्टी सूक्ष्म होते, त्याला 'दूरदर्शन' नावाची सिद्धी प्राप्त होते आणि तो सगळे विश्व पाहू शकतो. (२०)
सविता तो मी नारायण । ऐसें डोळ्यांमाजीं करी ध्यान ।
तेव्हां डोळाचि मद्‌रूप जाण । सविता आपण स्वयें होय ॥१३॥
तेव्हां डोळाचि मद्‌रूप जाण । सविता आपण स्वयें होय ॥१३॥
सूर्य तोच मी नारायण असे समजून जो डोळ्यांमध्य माझेच ध्यान करतो, तेव्हां डोळाच मद्प होऊन स्वतः आपण सूर्यस्वरूपच होतो १३.
एवं डोळा सविता हें माझे ध्यान । तिहींस एकात्मता झाल्या जाण ।
तेव्हां सूक्ष्मद्रष्टा होय आपण । जग संपूर्ण तो देखे ॥१४॥
तेव्हां सूक्ष्मद्रष्टा होय आपण । जग संपूर्ण तो देखे ॥१४॥
अशा प्रकारें डोळा, सूर्य आणि मी या तिघांची एकात्मता झाली की त्या वेळी तो स्वतः सूक्ष्म द्रष्टा होतो व तो सारे जग पाहू लागतो १४.
बैसलेचि ठायीं जाण । चतुर्दशभुवनांचे दर्शन ।
एके काळें देख आपण । दूरदर्शन हे सिद्धि ॥१५॥
एके काळें देख आपण । दूरदर्शन हे सिद्धि ॥१५॥
बसल्या जागींच चौदा लोकांचे दर्शन तो स्वतः एकाच वेळी घेऊ शकतो. ही 'दूरदर्शन' सिद्धि होय १५
मनो मयि सुसंयोज्य देहं तदनु वायुना ।
मद्धारणानुभावेन तत्रात्मा यत्र वै मनः ॥ २१ ॥
मद्धारणानुभावेन तत्रात्मा यत्र वै मनः ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] मन आणि शरीराला प्राणवायूसह माझ्याशी जोडून जो माझी धारणा करतो, त्याला 'मनोजव' नावाची सिद्धी प्राप्त होते त्यामुळे तो योगी जेथे मन जाईल, तेथे शरीराने त्याच क्षणी जाऊ शकतो. (२१)
अत्यंत सवेग तें मन । त्या मनाचेंही मी मन जाण ।
त्या मनासी मजसीं अभिन्न । प्राणधारणयुक्त राखे ॥१६॥
त्या मनासी मजसीं अभिन्न । प्राणधारणयुक्त राखे ॥१६॥
मन हे अत्यंत वेगवान् आहे. त्या मनाचेही मन मी आहे हे लक्षात ठेव. त्या मनाला प्राणायामासह ध्यानधारणेमध्ये माझ्याशी एकरूप करावयाचे १६.
ऐसें प्राणधारणयुक्त मन । मजसीं राखतां अभिन्न ।
त्या धारणाप्रभावें जाण । मनोवेगें गमन देहासी होय ॥१७॥
त्या धारणाप्रभावें जाण । मनोवेगें गमन देहासी होय ॥१७॥
असें प्राणायामासह ध्यानधारणेत मन माझ्या ठायीं एकरूप केले, तर त्या ध्यानधारणेच्या प्रभावाने देहाला मनोवेगाने इकडेतिकडे गमन करण्याचे सामर्थ्य येते १७.
जेथें संकल्पें जाय मन । तेथें होय देहाचेंही गमन ।
हे मनोजवसिद्धि जाण । धारणालक्षण या हेतू ॥१८॥
हे मनोजवसिद्धि जाण । धारणालक्षण या हेतू ॥१८॥
संकल्पानेच मन जेथे जाते, तेथे देहाचेही गमन घडते. हीच मनोजवसिद्धि होय असे समज. तिच्या ध्यानधारणेचा प्रकार असा आहे १८.
यदा मन उपादाय यद् यद् रूपं बुभूषति ।
तत्तद् भवेन्मनोरूपं मद्योगबलमाश्रयः ॥ २२ ॥
तत्तद् भवेन्मनोरूपं मद्योगबलमाश्रयः ॥ २२ ॥
[श्लोक २२] ज्यावेळी योगी मनाला उपादानकारण बनवून ज्या कोणाचे रूप धारण करू इच्छितो, ते रूप तो आपल्या मनाप्रमाणे धारण करतो कारण, त्याने आपले मन माझ्याशी जोडलेले असते. (२२)
पहिली मनोजवधारणा । त्याहीवरी माझी भावना ।
अचिंत्य सामर्थ्य माझें जाणा । अनुसंधाना जो आणी ॥१९॥
अचिंत्य सामर्थ्य माझें जाणा । अनुसंधाना जो आणी ॥१९॥
प्रथम मनोजवसिद्धीचें ध्यान करून नंतर आणखी माझी भावना धरावी. त्या भावनेमध्ये माझं अतर्क्य सामर्थ्य आहे. तेही आपल्या आंगी आहे अशी जो कल्पना करतो १९,
मी नाना रूपांतें धरिता । सवेंचि रूपांतरें विसर्जिता ।
ऐशी माझी संपूर्ण सत्ता । ते त्याच्या हाता पैं लाभे ॥१२०॥
ऐशी माझी संपूर्ण सत्ता । ते त्याच्या हाता पैं लाभे ॥१२०॥
त्याच्या हाती, मी अनेक प्रकारची स्वरूप धारण करणारा आहे व लागलीच ती निरनिराळी स्वरूपें विसर्जन करणारा आहे अशी जी माझी परिपूर्ण सत्ता, तीच प्राप्त होते १२०.
एवं माझिया दृढ धारणा । माझें सामर्थ्य ये त्याच्या मना ।
मग ज्या रूपाची करी भावना । तद्‌रूप जाणा स्वयें होय ॥२१॥
मग ज्या रूपाची करी भावना । तद्‌रूप जाणा स्वयें होय ॥२१॥
अशा प्रकारे माझ्या ध्यानधारणेने माझें सामर्थ्य त्याच्या मनाला प्राप्त होते. मग तो ज्या स्वरूपाची कल्पना करतो, त्या रूपाचा स्वतः बनतो २१.
सुरनरपन्नगांमाजीं जें जें रूप । धरावया करी जो संकल्प ।
तो तत्काळ गा मद्‌रूप । हे कामरूप सिद्धि माझी ॥२२॥
तो तत्काळ गा मद्‌रूप । हे कामरूप सिद्धि माझी ॥२२॥
देव, मनुष्य किंवा नाग यांच्यापैकी जें जें स्वरूप धरावयाचा जो संकल्प धरितो, त्याला तें रूप तत्काळ प्राप्त होते. ही माझी कामरूपसद्धि होय २२.
परकायं विशन् सिद्ध आत्मानं तत्र भावयेत् ।
पिण्डं हित्वा विशेत् प्राणो वायुभूतः षडङ्‌घ्रिवत् ॥ २३ ॥
पिण्डं हित्वा विशेत् प्राणो वायुभूतः षडङ्‌घ्रिवत् ॥ २३ ॥
[लोक २३] जो योगी दुसर्‍या शरीरात प्रवेश करू इच्छितो, त्याने अशी भावना करावी की, आपण त्याच शरीरात आहोत असे केल्याने त्याचा प्राण वायुरूप धारण करतो आणि भ्रमर जसा एका फुलावरून दुसर्‍या फुलावर सहज जातो, त्याप्रमाणे तो आपले शरीर सोडून दुसर्‍या शरीरात प्रवेश करतो. (२३)
परकायप्रवेशू करितां जाणा । आवरूनि स्वदेहींच्या सर्व प्राणां ।
जेथ प्रवेश करितां आपणा । तेथ आपुली भावना करावी ॥२३॥
जेथ प्रवेश करितां आपणा । तेथ आपुली भावना करावी ॥२३॥
परकायाप्रवेश करतांना देहांतील सर्व प्राणांना आवरून आपल्याला ज्या देहांत प्रवेश करावयाचा असेल, त्या देहांत आपली भावना धरावी २३.
तेव्हां लिंगदेहाचे माथां । जीवप्राणांची एकात्मता ।
धरोनि देहांतर‍अहंता । बाह्य वायूच्या पंथा मिळोनि जाय ॥२४॥
धरोनि देहांतर‍अहंता । बाह्य वायूच्या पंथा मिळोनि जाय ॥२४॥
त्या वेळी लिंगदेहामध्ये जीव आणि प्राण ह्यांची एकात्मता होऊन देहांतराची अहंता असते ती बाह्य वायूच्या मार्गाने मिळून जाते २४.
तेथ मिळातांचि मिळवणी । या देहाचा अभिमान सांडूनी ।
देहांतरीं प्रवेशोनी । मी म्हणती उठे तेथें ॥२५॥
देहांतरीं प्रवेशोनी । मी म्हणती उठे तेथें ॥२५॥
ती या देहाचा अभिमान सोडून त्यांत जाऊन मिळाली की त्या देहांतच प्रवेश करून 'मी' म्हणूनच तेथे उठते २५.
जैसें कमळींहूनि कमळांतरा । वायुबळें प्रवेशणें भ्रमरा ।
तैसें सांडोनियां स्वशरीरा । देहांतरा जीवू जाये ॥२६॥
तैसें सांडोनियां स्वशरीरा । देहांतरा जीवू जाये ॥२६॥
ज्याप्रमाणे वायूच्या वेगाने या कमळांतून त्या कमळांत भ्रमराचे जाणे होते, त्याप्रमाणेच जीवही आपल्या शरीराला सोडून दुसऱ्या शरीरांत जातो २६.
हें परकायप्रवेशन । म्यां सांगीतलें संपूर्ण ।
माझिया स्वरूपाचें धारण । तें निजलक्षण अवधारीं ॥२७॥
माझिया स्वरूपाचें धारण । तें निजलक्षण अवधारीं ॥२७॥
हे परकायाप्रवेशाचे वर्णन मी तुला सविस्तर सांगितले. आता माझ्या स्वरूपाची ध्यानधारणा कशी असते त्याचेही लक्षण श्रवण कर २७.
दृढ ध्यातां माझे स्वरूपासी । तैं सर्व देहीं तूंचि आहेसी ।
न सांडितां निजदेहासी । हो परकायेंसीं प्रवेशू ॥२८॥
न सांडितां निजदेहासी । हो परकायेंसीं प्रवेशू ॥२८॥
माझ्या स्वरूपाचे द्दढतर ध्यान केलें असतां सर्व देहांमध्ये तूंच आहेस असे होते. आपल्या पूर्वीच्या देहाला न सोडतांच दुसऱ्या देहांत अशा रीतीने प्रवेश होतो २८.
स्वसत्ता स्वदेह सांडणें । तेचि अर्थीचीं लक्षणें ।
पुढिले श्लोकीं नारायणें । विशद निरूपणें निरूपिलीं ॥२९॥
पुढिले श्लोकीं नारायणें । विशद निरूपणें निरूपिलीं ॥२९॥
आतां आपल्याच इच्छेने देह कसा टाकावयाचा याविषयींची लक्षणे पुढच्या श्लोकांत नारायणाने स्पष्ट करून सांगितली आहेत २९.
पार्ष्ण्याऽऽपीड्य गुदं प्राणं हृदुरःकण्ठमूर्धसु ।
आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् ॥ २४ ॥
आरोप्य ब्रह्मरन्ध्रेण ब्रह्म नीत्वोत्सृजेत्तनुम् ॥ २४ ॥
[श्लोक २४] योग्याला जर शरीराचा त्याग करावयाचा असेल तर त्याने टाचेने गुदद्वार दाबून धरून प्राणवायूला अनुक्रमे हृदय, छाती, कंठ आणि मस्तकात घेऊन जावे नंतर ब्रह्मरंध्राच्या मार्गाने त्याला ब्रह्मामध्ये लीन करून शरीराचा त्याग करावा. (२४)
देहत्यागाचें प्राणधारण । तेंच स्वच्छंदमृत्यूचें लक्षण ।
तदर्थी जें प्राणोत्क्रमण । तें योगधारण अवधारीं ॥१३०॥
तदर्थी जें प्राणोत्क्रमण । तें योगधारण अवधारीं ॥१३०॥
देहत्यागाकरितां योगमार्गाने प्राण धारण करणे हेच स्वच्छंद मृत्यूचे लक्षण होय. त्याकरिता प्राणाचें जें ब्रह्मरंध्रापर्यंत मार्गक्रमण करावयाचे, ते योगधारण ऐक १३०.
मूळाधारीं वामचरण । टांचेचेनि नेटें जाण ।
अपानाचें अधोगमन । गुद पीडून राखावें ॥३१॥
अपानाचें अधोगमन । गुद पीडून राखावें ॥३१॥
गुदद्वाराच्या ठिकाणी डाव्या पायाची टांच जोराने नेटून बसवावी आणि गुदद्वार अशा रीतीने बंद करून अपानवायूचें खाली जाणे बंद करावें ३१.
हृदयीं विचरता जो प्राण । त्याचें सदा ऊर्ध्व गमन ।
तो प्राणायामें आवरून । अधोमुख जाण करावा ॥३२॥
तो प्राणायामें आवरून । अधोमुख जाण करावा ॥३२॥
हृदयामध्ये वावरणारा जो प्राण असतो, तो नेहमी वरवर जात असतो, त्याला प्राणायामाने आवरून धरून अधोमुख करावा ३२.
अपानाचें ऊर्ध्व गमन । स्वाधिष्ठानपर्यंत जाण ।
प्राणाचें अधःसंचरण । तेचि चक्रीं जाण जैं घडे ॥३३॥
प्राणाचें अधःसंचरण । तेचि चक्रीं जाण जैं घडे ॥३३॥
अशा रीतीने अपानवायूचें खाली जाणे बंद झाल्यामुळे तो वर चढून जेव्हां स्वाधिष्ठानचक्रापर्यंत पोचेल व प्राणही अधोमुख होऊन खाली येत येत त्याच चक्रापर्यंत येईल ३३,
तेथ प्राणापानांची बुझावण । त्या चक्रामाजीं करी समान ।
ऐक्ये पडिलें आलिंगन । एकात्मता जाण चालिले ॥३४॥
ऐक्ये पडिलें आलिंगन । एकात्मता जाण चालिले ॥३४॥
तेव्हांच त्या चक्रामध्ये प्राणापानांचे ऐक्य होऊन समसमान होतात, आणि त्या दोहोंचा मिलाफ झाला म्हणजे ते दोन्ही एकरूप होऊनच पुढील मार्गाचे उल्लंघन करतात ३४.
सांडोनि अपानाची अधोवाट । प्राणें त्यजिला हृदयकंठ ।
फोडूनि सुषुम्नेचें कपाट । ऊर्ध्वमुखें नीट चालिले ॥३५॥
फोडूनि सुषुम्नेचें कपाट । ऊर्ध्वमुखें नीट चालिले ॥३५॥
अपानाचा अधोमार्ग असतो तोही सुटतो, प्राण हृदयांतून गळ्याकडे जात असतो तोही जाईनासा होतो, आणि दोघेही सुषुम्नेचे द्वार खुले करून त्या तिच्या विवरांतूनच नीट सरळ वर जाऊं लागतात ३५.
जिणतां सुषुम्नेचें घर । भेदिले साही चक्रांचे पदर ।
उघडूनि काकीमुखाचें द्वार । ब्रह्मरंध्र ठाकिलें ॥३६॥
उघडूनि काकीमुखाचें द्वार । ब्रह्मरंध्र ठाकिलें ॥३६॥
ह्याप्रमाणे सुषुम्नेचे स्थान सर झाले म्हणजे ते तसेच पुढे घुसून मार्गांत असणाऱ्या सहाही चक्रांचे पडदे दूर करून काकीमुखाचे द्वार खुले करून त्यांतून ब्रह्मरंध्रांत जाऊन पोचतात ३६.
तेथें पावल्या यथानिगुतीं । या देहाची सांडूनि स्थिती ।
जो कामभोग वाहे चित्तीं । त्या देहाची प्राप्ती तो पावे ॥३७॥
जो कामभोग वाहे चित्तीं । त्या देहाची प्राप्ती तो पावे ॥३७॥
तेथे ते नीट रीतीने जाऊन पोचले की असलेल्या देहाची स्थिति सोडुन जो देह धारण करण्याची त्याच्या मनांत इच्छा असते, तो देह योग्याला प्राप्त होतो ३७.
वैकुंण्ठ कैलास अमरावती । सार्वभौम चक्रवर्ती ।
जे कामना कामी चित्तीं । ते पावे गती तत्काळ ॥३८॥
जे कामना कामी चित्तीं । ते पावे गती तत्काळ ॥३८॥
वैकुंठ, कैलास किंवा अमरावती येथे जावयाचे किंवा सार्वभौम चक्रवर्ती व्हावयाचे, अशा प्रकारची जी इच्छा तो मनांत आणितो, ती स्थिति तो तत्काळ पावतो ३८,
जरी तो ब्रह्मसायुज्यता वाहे । तरी सांडूनि देहाची सोये ।
शुद्ध ब्रह्मधारणा पाहे । तो ब्रह्मचि होये स्वतःसिद्ध ॥३९॥
शुद्ध ब्रह्मधारणा पाहे । तो ब्रह्मचि होये स्वतःसिद्ध ॥३९॥
जरी तो ब्रह्मस्वरूपाची इच्छा धरील, तरी पूर्वदेहाचे भान सोडून शुद्ध ब्रह्माच्याच ध्यानांत तो निमग्न होईल आणि तो स्वतःसिद्ध ब्रह्मच होईल ३९.
यापरी प्राणधारण । करूनि निवर्ते जो जाण ।
तें स्वच्छंदमृत्यूचें लक्षण । त्याआधीन कळिकाळ ॥१४०॥
तें स्वच्छंदमृत्यूचें लक्षण । त्याआधीन कळिकाळ ॥१४०॥
झाप्रमाणे प्राणाचें धारण करून जो आपला देह ठेवतो, तेच त्याचे स्वच्छंद मृत्यूचे लक्षण होय. कळिकाळसुदा त्याच्या आधीन असतो १४०.
विहरिष्यन् सुराक्रीडे मत्स्थं सत्त्वं विभावयेत् ।
विमानेनोपतिष्ठन्ति सत्त्ववृत्तीः सुरस्त्रियः ॥ २५ ॥
विमानेनोपतिष्ठन्ति सत्त्ववृत्तीः सुरस्त्रियः ॥ २५ ॥
[श्लोक २५] देवतांच्या विहारस्थलांमध्ये क्रीडा करण्याची इच्छा असेल त्याने माझ्या ठिकाणच्या सत्त्वगुणाचे ध्यान करावे त्यामुळे सत्त्वगुणाच्या अंशस्वरूप अशा सुरसुंदरी विमानात बसून त्याच्याजवळ येऊन पोहोचतात. (२५)
देवांचे दिव्यभोगीं आसक्त । योगियाचें झाल्या चित्त ।
ते प्राप्तिलागीं येथ । माझें सत्त्व निश्चित चिंतावें ॥४१॥
ते प्राप्तिलागीं येथ । माझें सत्त्व निश्चित चिंतावें ॥४१॥
किंवा देवांच्या दिव्य उपभोगांमध्ये योग्याचे चित्त आसक्त झाले असेल, तर त्याने ते उपभोग मिळण्याकरितां खरोखर माझ्या सत्वाचीच धारणा करावी ४१.
जेणें सत्त्वें म्यां जाण । स्वर्गीं स्थापिले सुरगण ।
त्या सत्त्वगुणाचें धारण । निजहृदयीं जाण जो राखे ॥४२॥
त्या सत्त्वगुणाचें धारण । निजहृदयीं जाण जो राखे ॥४२॥
ज्या सत्वाच्या योगाने मी स्वर्गामध्ये देवांची स्थापना केली आहे, त्या सत्वगुणाचीच धारणा जो आपल्या हृदयामध्ये ठेवतो ४२,
ध्यातां सुरस्त्रियांची कामनिष्ठा । तो पावे सुरस्वर्गींची प्रतिष्ठा ।
विमानीं चढोनि वरिष्ठा । करी कामचेष्टा अप्सरांसीं ॥४३॥
विमानीं चढोनि वरिष्ठा । करी कामचेष्टा अप्सरांसीं ॥४३॥
त्याने देवांगनांची इच्छा धरिली असता त्याला स्वर्गातील देवाचाही मान मिळतो. तो विमानात बसून अप्सरांशी यथेच्छ कामविलास भोगतो ४३.
यथा सङ्कल्पयेद् बुद्ध्या यदा वा मत्परः पुमान् ।
मयि सत्ये मनो युञ्जंस्तथा तत् समुपाश्नुते ॥ २६ ॥
मयि सत्ये मनो युञ्जंस्तथा तत् समुपाश्नुते ॥ २६ ॥
[श्लोक २६] माझ्याशी परायण झालेल्या ज्या योग्याने, सत्यसंकल्परूप अशा माझ्यामध्ये चित्त स्थिर केले असेल त्याचा संकल्प सिद्ध होतो. मनाने ज्या वेळी जो संकल्प तो करतो, त्याचवेळी त्याचा तो संकल्प सिद्ध होतो. (२६)
संकल्पमात्रें करी समस्त । जो मी सत्यसंकल्प भगवंत ।
त्या माझे ठायीं चित्त । विश्वासयुक्त जो राखे ॥४४॥
त्या माझे ठायीं चित्त । विश्वासयुक्त जो राखे ॥४४॥
संकल्पमात्रानेच सर्व कार्ये करणारा असा जो मी सत्यसंकल्प भगवान्, त्या माझ्या ठिकाणी विश्वासपूर्वक जो आपलें चित्त ठेवतो ४४,
तो जे जे काळीं जे जे देशीं । जे जे कर्मीं जे जे अवस्थेसी ।
जें जें कांहीं वांछीं मानसीं । ते संकल्प त्यापाशीं सदा सफळ ॥४५॥
जें जें कांहीं वांछीं मानसीं । ते संकल्प त्यापाशीं सदा सफळ ॥४५॥
तो ज्या ज्या काळी, ज्या ज्या ठिकाणी, ज्या ज्या कामांत आणि ज्या ज्या स्थितीत ज्याची ज्याची मनांत इच्छा करील, ते ते मनोरथ त्याला नेहमी सफल होतात ४५.
मी सत्यसंकल्प भगवंत । हृदयीं धरिल्या ध्यानयुक्त ।
त्याचें जे जे काम कामी चित्त । ते संकल्प प्राप्त होती त्यासी ॥४६॥
त्याचें जे जे काम कामी चित्त । ते संकल्प प्राप्त होती त्यासी ॥४६॥
सत्यसंकल्प भगवान् अशा मला ध्यानधारणेनें जो हृदयांत धरील, त्याचे मन ज्या ज्या काही इच्छा करील, त्या इच्छा त्याला प्राप्त होतात ४६.
यो वै मद्‍भावमापन्न ईशितुर्वशितुः पुमान् ।
कुतश्चिन्न विहन्येत तस्य चाज्ञा यथा मम ॥ २७ ॥
कुतश्चिन्न विहन्येत तस्य चाज्ञा यथा मम ॥ २७ ॥
[श्लोक २७] 'ईशित्व' आणि 'वशित्व' अशा दोन्ही सिद्धींचा स्वामी असलेल्या माझ्या त्या रूपाचे चिंतन करून जो त्याच भावाने युक्त होतो, माझ्याप्रमाणेच त्याची आज्ञासुद्धा कोणी टाळू शकत नाही. (२७)
जो कां मी सर्वांचा नियंता । स्वयें स्वतंत्र तत्त्वतां ।
त्या माझें ध्यान करितां । मद्‍भावता उपतिष्ठे ॥४७॥
त्या माझें ध्यान करितां । मद्‍भावता उपतिष्ठे ॥४७॥
किंवा सर्वांचा नियंता व खरोखर स्वतः स्वतंत्र असा जो मी, त्या माझे ध्यान केले असता योग्याला मत्स्वरूपच प्राप्त होते ४७.
मीचि भगवंत सुनिश्चित । ऐसें बोधा आलें यथास्थित ।
त्याची आज्ञा सुरवर वंदित । पशुपक्षी नुल्लंघित ते आज्ञा ॥४८॥
त्याची आज्ञा सुरवर वंदित । पशुपक्षी नुल्लंघित ते आज्ञा ॥४८॥
खरोखर भगवंत तो मीच असें नीट रीतीने ज्याला पटले, त्याची आज्ञा श्रेष्ठ देवसुद्धा शिरसावंद्य करतात. अर्थात् पशुपक्षी देखील ती आज्ञा उल्लंघन करणार नाहीत ४८.
जैशी माझी आज्ञा सर्वांवरी । तैशी त्याची आज्ञा चराचरीं ।
कोणी नुल्लंघिती तिळभरी । ते आज्ञासिद्धि खरी तो लाहे ॥४९॥
कोणी नुल्लंघिती तिळभरी । ते आज्ञासिद्धि खरी तो लाहे ॥४९॥
सर्वांवर जशी माझी आज्ञा चालते, त्यापमाणे त्याची आज्ञाही सर्व चराचरावर चालते. त्या आज्ञेचे कोणी तिळभरसुद्धां उलंघन करीत नाही. अशी खरी 'आज्ञासिद्धि' त्याला प्राप्त होते ४९.
एवं या गुणहेतुसिद्धि दहाही । धारणायुक्त सांगीतल्या पाहीं ।
आतां क्षुद्र पंचसिद्धि ज्याही । तुज मी त्याही सांगेन ॥१५०॥
आतां क्षुद्र पंचसिद्धि ज्याही । तुज मी त्याही सांगेन ॥१५०॥
अशा प्रकारे या गुणहेतु असलेल्या दहाही सिद्धि धारणेसहवर्तमान तुला सांगितल्या. आतां क्षुद्र अशा ज्या पांच सिद्धि, त्याही तुला मी सांगतों १५०.
मद्‍भक्त्या शुद्धसत्त्वस्य योगिनो धारणाविदः ।
तस्य त्रैकालिकी बुद्धिर्जन्ममृत्यूपबृंहिता ॥ २८ ॥
तस्य त्रैकालिकी बुद्धिर्जन्ममृत्यूपबृंहिता ॥ २८ ॥
[लोक २८] माझी धारण करीत करीत ज्या योग्याचे चित्त माझ्या भक्तीने शुद्ध झाले असेल, त्याला जन्ममृत्यूसह तिन्ही काळांतील सर्व गोष्टी समजतात. (२८)
जगाचें उत्पत्तिस्थितिनिदान । सत्य असे मज‍अधीन ।
त्या माझ्या ठायीं करितां भजन । अंतःकरण अतिशुद्ध ॥५१॥
त्या माझ्या ठायीं करितां भजन । अंतःकरण अतिशुद्ध ॥५१॥
जगाची उत्पत्ति, स्थिति आणि लय ही खरोखर माझ्याच आधीन आहेत. त्या माझ्या ठिकाणी भजन केलें असतां अंतःकरण अत्यंत शुद्ध होतें ५१.
ते शुद्ध‍अंतःकरणीं जाण । भूत भविष्य वर्तमान ।
जगाचें जन्म भोग मरण । हे त्रिकाळज्ञान सिद्धि प्रकटे ॥५२॥
जगाचें जन्म भोग मरण । हे त्रिकाळज्ञान सिद्धि प्रकटे ॥५२॥
त्या शुद्ध झालेल्या अंत:करणांत भूत, भविष्य व वर्तमान, भाणि जगाचे जन्मभोग व मरण यांचे त्रिकालज्ञान होण्याची सिद्धि प्राप्त होते ५२.
अग्न्यादिभिर्न हन्येत मुनेर्योगमयं वपुः ।
मद्योगशान्तचित्तस्य यादसामुदकं यथा ॥ २९ ॥
मद्योगशान्तचित्तस्य यादसामुदकं यथा ॥ २९ ॥
[श्लोक २९] पाण्यात राहणार्‍या प्राण्यांचा पाण्याकडून नाश होत नाही, त्याचप्रमाणे ज्या योग्याचे चित्त माझ्यामध्ये स्थिर झाले आहे, त्याच्या योगमय शरीराला अग्नी, पाणी इत्यादी कोणतीही वस्तू नष्ट करू शकत नाही. (२९)
अतिप्रयास करितां चित्त । मजसी योगातें झालें प्राप्त ।
तेणें योगें शरीर योगयुक्त । अबाधित महाद्वंद्वीं ॥५३॥
तेणें योगें शरीर योगयुक्त । अबाधित महाद्वंद्वीं ॥५३॥
चित्ताने अत्यंत कष्ट करावे, तेव्हा त्याचा माझ्याशी योग होतो. चित्ताचा माझ्याशी योग झाला म्हणजे शरीरही योगयुक्त होते, आणि त्या शरीराला मोठमोठ्या द्वंद्वांपासूनही बाधा होत नाही ५३.
त्यासी बाधीना शीत उष्ण । मृदु आणिक कठिण ।
अग्नि लागलियाही जाण । देह दहन नव्हे त्याचा ॥५४॥
अग्नि लागलियाही जाण । देह दहन नव्हे त्याचा ॥५४॥
त्याला थंडी किंवा उन्हाळा, मऊ किंवा कठीण, यांची बाधा होत नाही. त्याच्या देहाला अग्नि लागला तरीसुद्धा त्याचा देह जळत नाही ! ५४.
ते अग्निमाजीं विश्रांति त्यासी । जेवीं कां जळीं जळचरांसी ।
अद्वंद्वतासिद्धि ऐसी । साधकासी उपतिष्ठे ॥५५॥
अद्वंद्वतासिद्धि ऐसी । साधकासी उपतिष्ठे ॥५५॥
जळांत जशी जलचरें खुशाल राहतात, त्याप्रमाणे तो अग्नीतही खुशाल विश्रांति घेत राहतो. अशी 'अद्वंद्वता' नामक सिद्धि साधकाला प्राप्त होते ५५.
येचि सिद्धिच्या धारणा । प्रतिष्टंभसिद्धी प्रकटे जाणा ।
ऐक तिच्याही लक्षणा । जिचे तोडरीं जाणा सकळ बाधा ॥५६॥
ऐक तिच्याही लक्षणा । जिचे तोडरीं जाणा सकळ बाधा ॥५६॥
ह्याच सिद्धीच्या धारणेनें 'प्रतिष्टंभ' सिद्धि उत्पन्न होते. सर्व बाधांपासून मुक्त करण्याविषयींच्या ब्रीदाचे तोडर जिनं पायांत घातले आहेत, अशा त्या 'प्रतिष्टंभ' सिद्धीचें लक्षणही ऐक ५६.
त्यासी बाह्य वायूचेनि झडाडें । बाधकता कदा न घडे ।
प्राण जिंतोनि आंतुलीकडे । करी रोकडे दासी त्यासी ॥५७॥
प्राण जिंतोनि आंतुलीकडे । करी रोकडे दासी त्यासी ॥५७॥
त्याला बाहेरच्या वायूच्या सोसाट्याने पीडा होते असे कधी घडत नाही. तो प्राणालाही जिंकून त्याला आंत बटकीप्रमाणे करून ठेवतो ५७.
देंठ फेडूनि सुमनसेजे । जेवीं कां सुखें निद्रा कीजे ।
तेवीं इंगळावरी हा निजे । बाधा नुपजे अग्नीची ॥५८॥
तेवीं इंगळावरी हा निजे । बाधा नुपजे अग्नीची ॥५८॥
देठे काढून टाकलेल्या फुलांच्या शय्येवर ज्याप्रमाणें सुखाने निजावें, त्याप्रमाणे तो जळजळीत निखाऱ्यावर निजतो. त्याला त्या अग्नीची पीडा होत नाही ५८.
शीतळ जळीं शीतकाळीं । सिद्ध बुडविल्या कौतुकें जळीं ।
तो बाहेरी निघावया न तळमळी । जळीं मासोळी जेवीं क्रीडे ॥५९॥
तो बाहेरी निघावया न तळमळी । जळीं मासोळी जेवीं क्रीडे ॥५९॥
थंडीच्या दिवसांत मौजेने गार पाण्यांत नेऊन सिद्धाला बुडविलें असतांही तो बाहेर निघण्याकरितां कधींच तळमळत नाही. पाण्यांत मासा जसा खेळत असतो, त्याप्रमाणे तो खुशाल क्रीडा करीत असतो ५९.
ग्रीष्मकाळींचें निदाघ उष्ण । त्यामाजीं सिद्ध घातल्या जाण ।
रविकरीं पद्म उल्हासे गहन । तैंसे लागतां उष्ण तो टवटवी ॥६०॥
रविकरीं पद्म उल्हासे गहन । तैंसे लागतां उष्ण तो टवटवी ॥६०॥
किंवा ग्रीष्मऋतूंतील रखरखीत ऊन असते त्यांत सिद्धाला ठेवलें असतांही सूर्यकिरणांनी कमल जसें प्रफुल्लित होते, त्याप्रमाणे त्याला ऊन लागले असता तो अधिकच टवटवीत होतो १६०.
यापरी अर्कबाधकता । त्यासी बाधीना सर्वथा ।
तैशींच सिद्धासी शस्त्रें लागतां । शस्त्रघाता नातुडे तो ॥६१॥
तैशींच सिद्धासी शस्त्रें लागतां । शस्त्रघाता नातुडे तो ॥६१॥
ह्याप्रमाणे सूर्याचा तापही त्याला मुळीच बाधत नाहीं. त्याचप्रमाणे सिद्धाला शस्त्राचे घाव लागले असताही तो शस्त्रापासून पीडा पावत नाही ६१.
आकाश खोचूं जातां पाहें । शस्त्रेंसीं घावो वायां जाये ।
तेवीं सिद्धासी न लागती घाये । शस्त्र उपाये सुनाट ॥६२॥
तेवीं सिद्धासी न लागती घाये । शस्त्र उपाये सुनाट ॥६२॥
शस्त्राने आकाशावर घाव घालू लागले असतां तो घावच फुकट जातो, त्याप्रमाण सिद्धालाही शस्त्राचे घाव लागत नाहीत. शास्त्राचे सारे उपाय निष्फळ होतात ६२.
सिद्धासी दिधलिया विख । विखही नव्हे त्या बाधक ।
जेवीं विखकिडे विखीं देख । यथासुख क्रीडती ॥६३॥
जेवीं विखकिडे विखीं देख । यथासुख क्रीडती ॥६३॥
सिद्धाला विष दिले असतां ते विषसुद्धा त्याला बाधक होत नाही. ज्याप्रमाणे विषांतील किडे विषांत सुखाने नांदतात, त्याप्रमाणे तोही सुखाने राहातो ६३.
छाया पर्वतातळीं दडपितां । ते दाटेना जेवीं पर्वता ।
तेवीं अग्नि अर्क विष वाता । सिद्धासी सर्वथा बाधेना ॥६४॥
तेवीं अग्नि अर्क विष वाता । सिद्धासी सर्वथा बाधेना ॥६४॥
छाया पर्वताच्या खाली दडपली असतां ती जसी त्याला खुपत नाही, त्याप्रमाणेच अग्नी, सूर्य विष, पाणी किंवा वारा यांपैकी कांहींच सिद्धाला कधीं बाधत नाही ६४.
ऐकोनि सिद्धींची कथा । उल्हासू जरी माने चित्ता ।
तरी माझे प्राप्तीसी तत्त्वतां । सिद्धि सर्वथा बाधक ॥६५॥
तरी माझे प्राप्तीसी तत्त्वतां । सिद्धि सर्वथा बाधक ॥६५॥
ह्या सिद्धीच्या गोष्टी ऐकून मनाला जरी मोठा उल्हास वाटला, तरी माझ्या प्राप्तीला खरोखर सिद्धि या सर्वस्वी बाधक आहेत ६५.
माझें स्वरूप शुद्ध अद्वैत । तेथ सिद्धींचें जे मनोरथ ।
लोकरंजन समस्त । नाहीं परमार्थ सिद्धींमाजीं ॥६६॥
लोकरंजन समस्त । नाहीं परमार्थ सिद्धींमाजीं ॥६६॥
माझे स्वरूप शुद्ध असून अद्वैत आहे. त्यांत सिद्धीचे जे मनोरथ असतात, ते सर्व केवळ लोकरंजनाकरितां आहेत. सिद्धींमध्ये कांहीं परमार्थ नाहीं ६६.
मागिलेचि श्लोकसंधीं । परचित्ताभिज्ञतेचि सिद्धी ।
ध्वनित सुचविली त्रिशुद्धी । तिचाही विधी अवधारीं ॥६७॥
ध्वनित सुचविली त्रिशुद्धी । तिचाही विधी अवधारीं ॥६७॥
मागच्या श्लोकाच्या शेवटी 'परचित्ताभिज्ञता' या नावाची एक सिद्धि ध्वनितार्थाने सांगितली आहे, तिचेही लक्षण ऐक ६७.
तेच श्लोकीं व्याख्यान । करितां भगवंताचें ध्यान ।
प्रकृतिनियंता आपण । साक्षी जाणा सर्वांचा ॥६८॥
प्रकृतिनियंता आपण । साक्षी जाणा सर्वांचा ॥६८॥
त्याच श्लोकांत असे सांगितले आहे की, भगवंताचें ध्यान करतांना प्रकृतीचे नियमन करणारा आणि सर्वांचा साक्षी आपणच होतो ६८.
ऐसें ईश्वरत्व दृढ ध्यातां । चित्तचालकता ये त्याच्या हाता ।
तेव्हां चित्ताची अभिज्ञता । स्वभावतां उपतिष्ठे ॥६९॥
तेव्हां चित्ताची अभिज्ञता । स्वभावतां उपतिष्ठे ॥६९॥
अशा ईश्वराचे ध्यान केले असतां चित्ताची चालकताच त्याला प्राप्त होते. त्यामुळे चित्ताचे जाणतेपण असते ते त्याला सहजच साध्य होते ६९.
तेव्हां जीवाची स्वप्नावस्था । हा साक्षित्वें देखता ।
जो जो संकल्प त्याच्या चित्ता । तो स्वभावतां हा जाणे ॥७०॥
जो जो संकल्प त्याच्या चित्ता । तो स्वभावतां हा जाणे ॥७०॥
ज्या वेळी जिवाची स्वमावस्था हा साक्षित्वाने पहात असतो. जो जो संकल्प त्याच्या चित्तांत चालतो, तो तो ह्याला कळत असतो १७०.
जिव्हारींची जे आवडी मोटी । ते हा अवलीला सांगे गोष्टी ।
एवढी सिद्धीची कसवटी । उठाउठी तो लाभे ॥७१॥
एवढी सिद्धीची कसवटी । उठाउठी तो लाभे ॥७१॥
त्याच्या अंत:करणांतील जी अगदी गुप्त आवड असेल, तिच्यासंबंधींच्या गोष्टी हा सहज सांगू शकतो. एवढी ह्या सिद्धीची महती त्याला तत्काळ साध्य होते ७१.
मद्‌विभूतीरभिध्यायन् श्रीवत्सास्त्रविभूषिताः ।
ध्वजातपत्रव्यजनैः स भवेदपराजितः ॥ ३० ॥
ध्वजातपत्रव्यजनैः स भवेदपराजितः ॥ ३० ॥
[श्लोक ३०] जो योगी श्रीवत्स इत्यादी चिह्ने आणि शंख, चक्र, गदा, पद्म इत्यादी आयुधांनी विभूषित, त्याचप्रमाणे ध्वज, छत्र, चामर इत्यादींनी संपन्न अशा माझ्या अवतारांचे ध्यान करतो, तो अजिंक्य होतो. (३०)
अपराजय सिद्धीची प्राप्ती । ध्याना आणावी माझी मूर्ती ।
जिचेनि नांवे जयो पावती । जाण निश्चितीं सुरवर ॥ ७२॥
जिचेनि नांवे जयो पावती । जाण निश्चितीं सुरवर ॥ ७२॥
'अपराज' सिद्धीची प्राप्ति पाहिजे असेल तर माझी मूर्ति ध्यानात आणावी. जिच्या नामेंकरून मोठमोठे देवादिकही हटकून जय मिळवितात ७२.
चतुर्भुज घनश्याम । शंखचक्रगदापद्म ।
छत्रातपत्र चामरयुग्म । ध्वजीं उत्तम गरुडलांछन ॥७३॥
छत्रातपत्र चामरयुग्म । ध्वजीं उत्तम गरुडलांछन ॥७३॥
चतुर्भुज; मेघाप्रमाणे श्यामवर्ण; शंख, चक्र, गदा, पद्म, छत्र, चामरे, अबदागीर, ध्वजावर उत्तम गरुडलांछन ७३;
रत्‍नदंडें झणत्कार । व्यजन वीजिती सनागर ।
चरणीं गर्जती तोडर । तोडरीं अपार अरिवर्ग ॥७४॥
चरणीं गर्जती तोडर । तोडरीं अपार अरिवर्ग ॥७४॥
रत्नखचित्त दांड्याच्या झणकाराने उत्तम पंखा हालत आहे; पायांत पैंजण वाजत आहेत आणि असंख्य शत्रु पायांतील तोडराजवळ शरण आलेले आहेत ७४,
ऐशिये माझे मूर्तीचें ध्यान । जो सर्वदा करी सावधान ।
तो सर्वत्र विजयी जाण । अभंगपण माझेनी ॥७५॥
तो सर्वत्र विजयी जाण । अभंगपण माझेनी ॥७५॥
अशा माझ्या मूर्तीचे ध्यान जो सदासर्वदा दक्ष राहून करील, तो सर्वत्र विजयी होईल आणि माझ्या प्रतापाने त्याचा कोठेच पराभव होणार नाहीं ७५,
तो माझेनि ध्यानें पाहें । कोणी न मेळवितां साह्ये ।
एकला सर्वत्र विजयी होये । ऐशी सिद्धि लाहे या निष्ठा ॥७६॥
एकला सर्वत्र विजयी होये । ऐशी सिद्धि लाहे या निष्ठा ॥७६॥
हे पहा ! तो केवळ माझ्याच ध्यानानें कोणाचेही साह्य न घेता एकटाच सर्वत्र विजयी होतो. एवढी ह्या निष्ठेने सिद्धि प्राप्त होते ७६.
जो मी हृदयीं धरी अजितू । तो सर्वत्र होय अपराजितू ।
ऐसें सांगोनि भगवंतू । उपसंहारितू सिद्धींतें ॥७७॥
ऐसें सांगोनि भगवंतू । उपसंहारितू सिद्धींतें ॥७७॥
अजित अशा मला जो हृदयांत धरतो, तो सर्वत्र अजिंक्य असतो. इतकें सांगून भगवंतांनी सिद्धीच्या वर्णनाचा उपसंहार केला ७७.
उपासकस्य मामेवं योगधारणया मुनेः ।
सिद्धयः पूर्वकथिता उपतिष्ठन्त्यशेषतः ॥ ३१ ॥
सिद्धयः पूर्वकथिता उपतिष्ठन्त्यशेषतः ॥ ३१ ॥
[श्लोक ३१] अशा प्रकारे जो माझे चिंतन करणारा पुरूष योगधारणेने माझी उपासना करतो, त्याला मी वर्णन केलेल्या सिद्धी पूर्णपणे प्राप्त होतात. (३१)
म्यां सांगीतल्या ज्या योगधारणा । मज भजतां त्या भावना ।
त्या त्या सिद्धी त्यासी जाणा । पूर्वोक्तलक्षणा उपजती ॥७८॥
त्या त्या सिद्धी त्यासी जाणा । पूर्वोक्तलक्षणा उपजती ॥७८॥
मी ज्या ज्या योगधारणा सांगितल्या, त्या त्या भावनेने माझे जो भजन करील, त्याला त्या त्या सिद्धि पूर्वोक्त लक्षणांप्रमाणे साध्य होतील ७८.
अनेक भावना धरितां चित्तीं । त्या त्या धारणेच्या व्युत्पत्ती ।
अनेक सिद्धींची होय प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७९॥
अनेक सिद्धींची होय प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥७९॥
किंवा चित्तामध्ये अनेक स्वरूपाचे ध्यान केल्यास त्या त्या धारणेच्या अनुरोधाने हे उद्धवा ! खरोखर त्यालाही अनेक सिद्धींची प्राप्ति होईल ७९,
नाना योगधारणाव्युत्पत्ती । न करितां सकळ सिद्धींची प्राप्ती ।
एके धारणेनें होय निश्चितीं । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥१८०॥
एके धारणेनें होय निश्चितीं । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥१८०॥
अशा अनेक योगधारणांची यातायातही न करितां खरोखर ज्या एकाच धारणेने सर्व सिद्धींची प्राप्ती होते, ती धारणा मी तुला सांगतों ८०.
जितेन्द्रियस्य दान्तस्य जितश्वासात्मनो मुनेः ।
मद्धारणां धारयतः का सा सिद्धिः सुदुर्लभा ॥ ३२ ॥
मद्धारणां धारयतः का सा सिद्धिः सुदुर्लभा ॥ ३२ ॥
[श्लोक ३२] ज्याने आपले प्राण, मन आणि इंद्रियांवर विजय मिळवून माझ्याच स्वरूपावर धारणा केली आहे, त्याला कोणती सिद्धी दुर्लभ असणार ? (३२)
पांच पांच इंद्रियांची जोडी । जिणोनि शमदमपरवडी ।
उभवूनि वैराग्याची गुढी । प्राणापानवोढी जिंकिल्या ॥८१॥
उभवूनि वैराग्याची गुढी । प्राणापानवोढी जिंकिल्या ॥८१॥
पांच पांच इंद्रियांची जी जोडी आहे, ती शमदमांच्या बळाने जिंकून वैराग्याची गुढी उभारून प्राणापानांच्या ओढीही जिंकल्या ८१,
विवेकाचेनि बळें जाण । वृत्ति राखोनि सावधान ।
सदा करितां माझें मनन । मननें मन जिंकिलें ॥८२॥
सदा करितां माझें मनन । मननें मन जिंकिलें ॥८२॥
आणि विवेकाच्या बळाने वृत्तीला सावध ठेवून सर्वकाळ माझेंच मनन केले की, त्या मननानेच मन जिंकलें जाते ८२.
यापरी गा साधकासी । धारणा धरोनि मानसीं ।
मी एक ध्यातां अहर्निशीं । सकळ सिद्धी दासी त्यासी होती ॥८३॥
मी एक ध्यातां अहर्निशीं । सकळ सिद्धी दासी त्यासी होती ॥८३॥
ह्याप्रमाणे साधकाने आपल्या मनांत धारणा धरून रात्रंदिवस एक माझेच ध्यान केले असता, सर्व सिद्धि त्याच्या दासी होतात ८३.
सांडूनि सकळ उपाये । मी एक ध्यानीं धरिल्या पाहें ।
साधकासी काय उणें आहे । दुर्लभ काये सिद्धींचे ॥८४॥
साधकासी काय उणें आहे । दुर्लभ काये सिद्धींचे ॥८४॥
सर्व उपाय सोडून देऊन एक माझेच ध्यान केले असता त्या साधकाला काय कमी आहे ? आणि सिद्धींची दुर्लभता ती कसली ? ८४.
माझे भजनें सावकाशीं । सिद्धी प्रकटती साधकासी ।
त्या सेव्य नव्हती त्यासी । तेंचि हृषीकेशी सांगतू ॥८५॥
त्या सेव्य नव्हती त्यासी । तेंचि हृषीकेशी सांगतू ॥८५॥
माझें भजन केले असतां साधकाला अवश्य सिद्धि प्राप्त होतात, पण त्याने त्यांचा उपभोग घेणे योग्य नव्हे. हेच श्रीकृष्ण सांगत आहे ८५.
अन्तरायान् वदन्त्येता युञ्जतो योगमुत्तमम् ।
मया सम्पद्यमानस्य कालक्षपणहेतवः ॥ ३३ ॥
मया सम्पद्यमानस्य कालक्षपणहेतवः ॥ ३३ ॥
[श्लोक ३३] परंतु श्रेष्ठ पुरूष असे सांगतात की, जे लोक योगाचा उत्तम अभ्यास करून माझ्याशी एकरूप होऊन राहिले आहेत, त्यांच्यासाठी या सिद्धी हे एक विघ्नच आहे कारण यांच्यामुळे भगवंतांपर्यंत पोहोचण्यासाठी विलंब होतो. (३३)
अहेतुक करितां माझें भजन । तेणें शीघ्र माझी प्राप्ती जाण ।
तेथें सिद्धींवरी घालिता मन । आली नागवण मत्प्राप्तीसी ॥८६॥
तेथें सिद्धींवरी घालिता मन । आली नागवण मत्प्राप्तीसी ॥८६॥
अहेतुकपणाने माझें भजन केले असता त्यामुळे फार लौकर माझी प्राप्ति होते. पण त्या वेळी जर सिद्धींवर मन ठेवले, तर माझ्या प्राप्तीला अडथळा आलाच ! ८६.
ज्यासी विषयभोग लागे गोड । तोचि सिद्धींची वाहे चाड ।
ज्यासी माझे प्राप्तीचें कोड । तो वांछीना बंड ऋद्धिसिद्धींचें ॥८७॥
ज्यासी माझे प्राप्तीचें कोड । तो वांछीना बंड ऋद्धिसिद्धींचें ॥८७॥
ज्याला विषयभोग गोड वाटतो, तोच सिद्धींचा लोभ बाळगतो. परंतु ज्याला माझ्या प्राप्तीची आवड असते, तो ऋद्धिसिद्धींच्या थोतांडाची मुळीच इच्छा करीत नाही ८७.
ज्यासी लौकिकीं अतिप्रतिष्ठा । तो सिद्धींच्या सोशी खटपटा ।
ज्यासी मत्प्राप्तीची निष्ठा । तो वचेना वाटा सिद्धींच्या ॥८८॥
ज्यासी मत्प्राप्तीची निष्ठा । तो वचेना वाटा सिद्धींच्या ॥८८॥
ज्याला लोकांमध्ये मानमान्यता मिळविण्यांतच मोठेपणा वाटतो, तोच सिद्धींची यातायात सोसतो. ज्याला माझ्याच प्राप्तीची आवड असते, तो सिद्धींच्या वाटेला जात नाही ८८.
पावतपावतां वाराणसी । जो वस्तीसी गेला वेश्यागृहासी ।
तेथें भुलोनि तिच्या भोगासी । सर्वस्व तियेसी समर्पी ॥८९॥
तेथें भुलोनि तिच्या भोगासी । सर्वस्व तियेसी समर्पी ॥८९॥
काशीला जातां जातां प्रवासांत एखादा मनुष्य वेश्येच्याच घरी मुक्कामास उतरला, आणि तेथे तिच्या भोगविलासाला लुब्ध होऊन आपल्याजवळील सर्व द्रव्य त्याने तिला अर्पण केले ८९;
इयेपासूनि जीवेंप्राणें । सर्वथा वेगळें नाहीं जाणें ।
ऐसा संकल्प करोनि तेणें । वश्य होणें वेश्येसी ॥१९०॥
ऐसा संकल्प करोनि तेणें । वश्य होणें वेश्येसी ॥१९०॥
आतां प्राण गेला तरी हिला सोडून मुळीच जावयाचे नाही असा त्याने निश्चय करून तो त्या वेश्येला लंपट होऊन राहिला १९०,
जंव असे गांठी गांठोडी । तंव ते त्यापाशीं लुडबुडी ।
निःशेष वेंचलिया कवडी । बाहेरी दवडी तत्काळ ॥९१॥
निःशेष वेंचलिया कवडी । बाहेरी दवडी तत्काळ ॥९१॥
तरी पण त्याच्यापाशी जोपर्यंत गांठोडे असते, तोपर्यंतच ती वेश्या त्याच्याजवळ लुडबुडत असते आणि त्याचे सारे द्रव्य जाउन कवडीसुद्धा त्याच्यापाशी राहिली नाही की, ती त्याला लगेच बाहेर घालवून देते ९१.
तो दवडितांही न जाये । निर्लज्ज निःसंगु होऊनि राहे ।
तरी आपणचि सांडोनि जाये । तैशाचि पाहें महासिद्धी ॥९२॥
तरी आपणचि सांडोनि जाये । तैशाचि पाहें महासिद्धी ॥९२॥
ती त्याला बाहेर घालवीत असतांही तो बाहेर गेला नाही, आणि निर्लज, कोडगा होऊन तेथेच लाळ घोटीत राहिला, तर ती आपणच त्याला सोडून निघून जाते. त्याप्रमाणेच महासिद्धींची गोष्ट आहे ९२.
सकळ पापांतें निर्दळणें । सकळ कुळांतें उद्धरणें ।
तें काशीचें खुंटलें पावणें । वेश्यानागवणें भोगलिप्सा ॥९३॥
तें काशीचें खुंटलें पावणें । वेश्यानागवणें भोगलिप्सा ॥९३॥
सर्व पातकांचे क्षालन करावयाचे, सर्व कुलांचा उद्धार करावयाचा, ह्याकरितां तें काशीस जाणे आपोआपच राहिले आणि कामलोलुप झाल्यामुळे वेश्येकडून सर्वस्वी लुबाडून मात्र घ्यावे लागले ९३.
तैसीच सिद्धींचीही कथा । माझे प्राप्तीसी प्रतिबंधभूता ।
माझें ध्यान ज्ञान वैराग्यावस्था । नागवूनि रिता सांडिती ॥९४॥
माझें ध्यान ज्ञान वैराग्यावस्था । नागवूनि रिता सांडिती ॥९४॥
सिद्धींची गोष्टही तशीच आहे. त्या माझ्या प्राप्तीला प्रतिबंधकारक होतात आणि माझे ध्यान, ज्ञान व वैराग्यस्थिति ह्यांपासून साधकाला पराङ्मुख करून निखालस कफल्लक करून सोडतात ९४.
माझे प्राप्तीनिकट जाण । उठे सिद्धींची नागवण ।
भोगें छळावया व्यामोहकपण । विलंबकारण मत्प्राप्ती ॥९५॥
भोगें छळावया व्यामोहकपण । विलंबकारण मत्प्राप्ती ॥९५॥
माझ्या प्राप्तीजवळच सिद्धींची लुबाडणूक चालू असते. त्या सुखोपभोगाचे आमिष दाखवून छळण्याकरितां मनाला मोह उत्पन्न करतात. माझ्या प्राप्तीला विलंब लागण्यास तेच कारण होते ९५.
माझें स्वरूप अद्वैतता । तेथें सिद्धींच्या नानावस्था ।
ते मायेची व्यामोहकता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥९६॥
ते मायेची व्यामोहकता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥९६॥
उद्धवा ! माझें स्वरूप अद्वैत आहे. आणि त्यांत सिद्धींची जी अनेक स्वरूप दिसतात, ती खरोखर मायेची भूल होय हे लक्षात ठेव ९६.
माझे प्राप्तीआड सिद्धींचें विघ्न । हेंचि तुज कळावया जाण ।
म्यां सर्व सिद्धींचें निरूपण । समूळ संपूर्ण सांगीतलें ॥९७॥
म्यां सर्व सिद्धींचें निरूपण । समूळ संपूर्ण सांगीतलें ॥९७॥
माझ्या प्राप्तीच्या आड सिद्धींचं विघ्न येते, हेच तुला कळावे म्हणून मी सर्व सिद्धीचे सविस्तर स्वरूप पूर्णपणे तुला सांगितले ९७.
माझ्या ठायीं धरितां ध्यान । एकाग्रता होतां मन ।
तेथ भोगलिप्सा सिद्धी जाण । करिती नागवण साधका ॥९८॥
तेथ भोगलिप्सा सिद्धी जाण । करिती नागवण साधका ॥९८॥
माझ्या ठिकाणी ध्यान धरले असतां आणि मनाची एकाग्रता झाली असतां तेथे साधक जर सुखोपभोगांच्या नादी लागला, तर सिद्धि त्या साधकाची लुबाडणूक करतात ९८.
जन्मौषधितपोमन्त्रैः यावतीरिह सिद्धयः ।
योगेनाप्नोति ताः सर्वा नान्यैर्योगगतिं व्रजेत् ॥ ३४ ॥
योगेनाप्नोति ताः सर्वा नान्यैर्योगगतिं व्रजेत् ॥ ३४ ॥
[श्लोक ३४ ] जन्म, औषधी, तपश्चर्या आणि मंत्र इत्यादींमुळे ज्या सिद्धी प्राप्त होतात, त्या सर्व योगाच्या द्वारे प्राप्त होतात परंतु योगाची अंतिम परिणती जी भगवत्प्राप्ती, ती माझ्यावर धारणा केल्याशिवाय प्राप्त होत नाही. (३४)
सिद्धींचे प्राप्तीचें कारण । जन्मौषधि मंत्र तप जाण ।
कां साधल्या प्राणापान । सकळ सिद्धी जाण योगाभ्यासीं ॥९९॥
कां साधल्या प्राणापान । सकळ सिद्धी जाण योगाभ्यासीं ॥९९॥
जन्म, औषधी, मंत्र, तप इत्यादिकांनीही सिद्धि प्राप्त होतात. किंवा योगाभ्यास करतांना प्राणापान साध्य झाले तरीही सर्व सिद्धि प्राप्त होतात ९९.
एकी जन्मास्तव सहज सिद्धी । एकी त्या साधिती औषधी ।
एकी त्या तपादि महाविधी । एकी त्या त्रिशुद्धि मंत्रद्वारा ॥२००॥
एकी त्या तपादि महाविधी । एकी त्या त्रिशुद्धि मंत्रद्वारा ॥२००॥
कित्येकांना जन्मत:च सहज सिद्धि प्राप्त झालेल्या असतात, कोणी दिव्य वनस्पतींच्या साहाय्यानेच सिद्धि प्राप्त करून घेतात. कोणी तपादिक महान् साधने करून सिद्धि मिळवितात. आणि कोणी त्या मंत्रद्वाराने खरोखर साध्य करतात २००.
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...