मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ५ ओव्या ५०१ ते ५७६
ओवी ५०१:
तुम्हां दांपत्याचिये कीर्ती । यशासी आली श्रीमंती । तुमचे यशें त्रिजगती । परमानंदें क्षिती परिपूर्ण झाली
अर्थ: तुमच्या दांपत्याची कीर्ती (सपत्निक प्रतिष्ठा) आणि यशासोबत श्रीमंती आली आहे. तुमच्या यशामुळे त्रिजगती (तीन जग) परमानंदाने (आनंदाने) भरली आहे.
ओवी ५०२:
ज्यालागीं कीजे यजन । ज्यालागीं दीजे दान । ज्यालागीं कीजे तपाचरण । योगसाधन ज्यालागीं
अर्थ: ज्यासाठी यज्ञ (यज्ञ) केला जातो, ज्यासाठी दान दिले जाते, ज्यासाठी तपाचरण (तपस्या) आणि योगसाधना (योगाभ्यास) केली जाते.
ओवी ५०३:
जो न वर्णवे वेदां शेषा । जो दुर्लभ सनकादिकां । त्या पुत्रत्वें यदुनायका । उत्संगीं देखा खेळविसी
अर्थ: जो वेदांनी आणि शेषाने (नागराज) वर्णन केला नाही, जो सनकादिकांसाठी (सनकादिक ऋषींसाठी) दुर्लभ आहे, तो यदुनायक (भगवान कृष्ण) पुत्र म्हणून तुमच्या मांडीवर खेळतो.
ओवी ५०४:
जो कळिकाळाचा निजशास्ता । जो ब्रह्मादिकांचा नियंता । जो संहारकाचा संहर्ता । जो प्रतिपाळिता त्रिजगती
अर्थ: जो कळिकाळाचा (कलियुगाचा) स्वामी आहे, जो ब्रह्मादिकांचा (ब्रह्मा इत्यादींचा) नियंता (नियंत्रक) आहे, जो संहारकाचा संहर्ता (नाश करणारा) आहे, जो त्रिजगतीचा (तीन जगांचा) प्रतिपाळ (पालन करणारा) आहे.
ओवी ५०५:
जो सकळ भाग्याचें भूषण । जो सकळ मंडणां मंडण । षडूगुणांचें अधिष्ठान । तो पुत्रत्वें श्रीकृष्ण सर्वांगीं लोळे
अर्थ: जो सर्व भाग्यांचे भूषण (अलंकार) आहे, जो सर्व सौंदर्याचे सौंदर्य आहे, जो षडूगुण (सहा गुणांचे) अधिष्ठान (आधार) आहे, तो श्रीकृष्ण पुत्र म्हणून सर्वांगाने (संपूर्ण शरीराने) लोळतो.
ओवी ५०६:
परब्रह्ममूर्ति श्रीकृष्ण । सादरें करितां अवलोकन । तेणें दृष्टि होय पावन । डोळ्यां संपूर्ण सुखावबोधु
अर्थ: परब्रह्ममूर्ति (सर्वोच्च भगवान) श्रीकृष्णाचे सादर अवलोकन (प्रेमाने पाहणे) केल्याने, त्या दृष्टिने (पाहण्याने) पवित्रता प्राप्त होते. डोळ्यांना संपूर्ण सुखाचा बोध होतो.
ओवी ५०७:
कृष्णमुखींचीं उत्तरें । प्रवेशतां कर्णद्वारें । पवित्र झालीं कर्णकुहरें । कृष्णकुमरें अनुवादें
अर्थ: कृष्णाच्या मुखातून आलेली उत्तरे (उत्तरांचे शब्द) कर्णद्वार (कानाच्या मार्गाने) प्रवेशताना कर्णकुहर (कानाची खोली) पवित्र होते. कृष्णाच्या कुमारांकडून (कृष्णकुमारांच्या) अनुवादाने (उचाराने) ती पवित्र होते.
ओवी ५०८:
आळवितां श्रीकृष्ण कृष्ण । अथवा कृष्णेंसीं संभाषण । तेणें वाचा झाली पावन । जैसें गंगाजीवन संतप्तां
अर्थ: श्रीकृष्णाचे (भगवान कृष्णाचे) नाव घेताना किंवा कृष्णासोबत (कृष्णाबरोबर) संभाषण (संवाद) करताना, वाचा (वाणी) पवित्र होते. जसे गंगाजल संतप्तांना (पाप्यांना) शुद्ध करते.
ओवी ५०९:
नाना यागविधीं यजिती ज्यातें । तेथ न घे जो अवदानातें । तो वारितांही दोंहीं हातें । बैसे सांगातें भोजनीं कृष्ण
अर्थ: नाना यागविधी (विविध यज्ञविधी) ज्यात (ज्यांनी) यजले (अर्पण केले), तेथे अवदान (दान) घेतले नाही. तो कृष्ण (भगवान कृष्ण) वारितां (प्रेमाने बोलावल्याने) दोन हातांनी भोजनाच्या (भोजनाच्या) संगात (समुहात) बसला.
ओवी ५१०:
दुर्लभु योगयागीं । तो वेळ राखे भोजनालागीं । मुखींचें शेष दे तुम्हांलागीं । लागवेगीं बाललीला
अर्थ: दुर्लभ योगयागांमध्ये (योगाच्या यज्ञांत) तो (कृष्ण) वेळ राखतो भोजनासाठी. मुखांचे (मुखातील) शेष (अवशेष) तुम्हाला देतो. त्यामुळे बाललीला (बालकृष्णाचे लीला) लागतात (स्मरण होतात).
ओवी ५११:
तेणें संतप्त संतोखी । तोही ग्रास घाली तुम्हां मुखीं । तुम्हां ऐसें भाग्य त्रिलोकीं । नाहीं आणिकीं अर्जिलें
अर्थ: त्या (भगवानाच्या) संतप्त (पावक) संतोषाने, तोही (कृष्ण) ग्रास (अन्नाचा कण) तुमच्या मुखात घालतो. तुम्हाला असे भाग्य त्रिलोकीत (तीन लोकांत) आणखी काहीही अर्जित नाही.
ओवी ५१२:
तेणें कृष्णशेषामृतें । रसना विटों ये अमृतातें । मा इतर रसा गोड तेथें । कोण म्हणतें म्हणावया
अर्थ: त्या (कृष्णाच्या) शेषामृत (अमृतसमान) रसनेने (जीभेने), अमृतासारखे (अमृतासारखे) काहीही गोड (स्वादिष्ट) नाही. कोणी म्हणते म्हणायला (म्हणायला) इतर रस (स्वाद) गोड आहे.
ओवी ५१३:
तेणें श्रीकृष्णरसशेषें । अंतरशुद्धि अनायासें । जें नाना तपसायासें । अतिप्रयासें न लभे कदा
अर्थ: त्या (कृष्णाच्या) रसशेष (अमृत) ने अंतरशुद्धि (मनाची शुद्धता) अनायासे (सहजतेने) होते. जे नाना तपस्येने (अनेक तपस्या करून) आणि अतिप्रयासेने (अत्यंत प्रयत्न करून) मिळत नाही.
ओवी ५१४:
देतां कृष्णाशीं चुंबन । तेणें अवघ्राणें घ्राण पावन । चुंबितांचि निवे मन । स्वानंद पूर्ण उल्हासे
अर्थ: कृष्णाला चुंबन (चुंबन) दिल्याने, त्या अवघ्राण (घ्राण) ने नाक पवित्र होते. चुंबताना मन निवते (शांत होते) आणि स्वानंद (स्वतःचा आनंद) पूर्ण उल्हासाने (आनंदाने) भरतो.
ओवी ५१५:
तुम्हां बैसले देखे आसनीं । कृष्ण सवेग ये धांवोनी । मग अंकावरी बैसोनी । निजांगमिळणीं निववी कृष्णु
अर्थ: तुम्ही आसनीं (आसनावर) बसलेले पाहून, कृष्ण सवेग (वेगाने) धावून येतो. मग अंकावरी (मांडीवर) बसून, स्वतःच्या अंगाने (शरीराने) निववतो (शांत करतो).
ओवी ५१६:
तेणें श्रीकृष्णाचेनि स्पर्शें । सर्वेंद्रियीं कामु नासे । तेणें कर्मचि अनायासें । होय आपैसें निष्कर्म
अर्थ: श्रीकृष्णाच्या स्पर्शाने सर्व इंद्रिये कामु (वासना) नष्ट होतात. त्यामुळे कर्म (कर्तव्य) अनायासे (सहजतेने) निष्कर्म (निष्काम कर्म) होते.
ओवी ५१७:
सप्रेमभावें संलग्न । देतां श्रीकृष्णासी आलिंगन । तेणें देहाचें देहपण । मीतूंस्फुरण हारपे
अर्थ: सप्रेम भावनेने संलग्न (जोडलेल्या) श्रीकृष्णाला आलिंगन (मिठी) देताना, देहाचे (शरीराचे) देहपण (अहंकार) मीतून (लोपून) जाते.
ओवी ५१८:
शयनाच्या समयरूपीं । जना गाढ मूढ अवस्था व्यापी । ते काळीं तुम्हांसमीपीं । कृष्ण सद्रूपीं संलग्न
अर्थ: शयनाच्या (झोपेच्या) समयरूपी (वेळी) जनांना गाढ मूढ अवस्था व्यापते (जागृत होते). त्या वेळेत कृष्ण सद्रूप (सत् स्वरूप) तुमच्या समीपी (जवळ) संलग्न (जोडलेले) असतात.
ओवी ५१९:
योगी भावना भावून । कर्म कल्पिती कृष्णार्पण । तुमचीं सकळ कर्में जाण । स्वयें श्रीकृष्ण नित्यभोक्ता
अर्थ: योगी भावना (भावना) भावून, कर्म (कर्तव्य) कृष्णार्पण (कृष्णाला अर्पण) करताना, तुमची सर्व कर्मे (कर्तव्ये) स्वतः श्रीकृष्ण (भगवान कृष्ण) नित्यभोक्ता (नित्यकाळचा भोगकर्ता) आहेत.
ओवी ५२०:
पुत्रस्नेहाचेनि लालसें । सकळ कर्में अनायासें । स्वयें श्रीकृष्ण सावकाशें । परम उल्हासें अंगीकारी
अर्थ: पुत्रस्नेहाच्या (पुत्रप्रेमाच्या) लालसेने (इच्छेने) सर्व कर्मे (कर्तव्ये) अनायासे (सहजतेने) स्वयें श्रीकृष्ण (भगवान कृष्ण) सावकाश (हळूहळू) परम उल्हासाने (आनंदाने) अंगीकार (स्वीकार) करतात.
ओवी ५२१:
तुमची पवित्रता सांगों कैसी । पवित्र केलें यदुवंशासी । पुत्रत्वें पाळूनि श्रीकृष्णासी । जगदुद्धारासी कीर्ति केली
अर्थ: तुमची पवित्रता (शुद्धता) कशी सांगावी? पवित्र (शुद्ध) केली यदुवंशाला (यदुवंशाला). पुत्रत्वाने (पुत्रत्वाने) श्रीकृष्णाला पाळून (पालन करून), जगदुद्धारासाठी (जगाच्या उद्धारासाठी) कीर्ति (प्रसिद्धी) केली.
ओवी ५२२:
नाम घेतां 'वसुदेवसूनु' । स्मरतां 'देवकीनंदनु' । होय भवबंधच्छेदनु । ऐसें पावनु नाम तुमचें
अर्थ: नाम घेताना (नाव घेताना) 'वसुदेवसूनु' (वसुदेवाचा पुत्र), स्मरण करताना (स्मरण करताना) 'देवकीनंदन' (देवकीचा पुत्र), भवबंधच्छेदन (संसाराच्या बंधनाचे छेदन) होते. असे पवित्र (शुद्ध) नाव तुमचे आहे.
ओवी ५२३:
तुम्ही तरा अनायासीं । हें नवल नव्हे विशेषीं । केवळ जे का कृष्णद्वेषी । ते वैरी अनायासीं विरोधें तरती
अर्थ: तुम्ही अनायासे (सहजतेने) तारता (उद्धार करता). हे नवल (आश्चर्य) नाही. केवळ जे कृष्णद्वेषी (कृष्णाचा द्वेष करणारे) आहेत, ते वैरी (शत्रू) अनायासे विरोधे (विरोधात) तारतात (उद्धारतात).
ओवी ५२४:
शिशुपाल दंतवक्र । पौंड्रक-शाल्वादि महावीर । कृष्णासीं चालविती वैर । द्वेषें मत्सरें ध्यान करिती
अर्थ: शिशुपाल, दंतवक्र, पौंड्रक, शाल्व आणि इतर महावीर श्रीकृष्णाशी वैर (शत्रुत्व) करतात. द्वेष आणि मत्सराने (ईर्ष्येने) त्यांचे ध्यान (ध्यान) करतात.
ओवी ५२५:
घनश्याम पीतांबर कटे । विचित्रालंकारीं कृष्णु नटे । गदादि आयुधीं ऐसा वेठे । अतिबळें तगटे रणभूमीसी
अर्थ: घनश्याम (श्रीकृष्ण) पीतांबर (पिवळे वस्त्र) धारण करून विचित्र अलंकारांनी सजलेले नटलेले आहेत. गदा आणि इतर आयुधे (हत्यारे) धारण करून ते रणभूमीवर अतिबळाने (मजबुतीने) तगलेले आहेत.
ओवी ५२६:
ऐसें वैरवशें उद्भट । क्रोधें कृष्णध्यान उत्कट । ते वैरभावें वरिष्ठ । तद्रूपता स्पष्ट पावले द्वेषें
अर्थ: अशा प्रकारे वैरवश (वैराने वश) होऊन, उद्भट (शक्तिशाली) क्रोधाने कृष्णध्यान (श्रीकृष्णाचे ध्यान) उत्कट (तिव्र) होते. ते वैरभावाने (वैराने) वरिष्ठ (श्रेष्ठ) होतात आणि तद्रूपता (कृष्णारूप) स्पष्ट होते.
ओवी ५२७:
कंसासी परम भयें जाण । अखंड लागलें श्रीकृष्णध्यान । अन्नपान शयनासन । धाकें संपूर्ण श्रीकृष्ण देखे
अर्थ: कंसाला परम भय (महाभय) जाणून, अखंड (सतत) श्रीकृष्णाचे ध्यान लागले होते. अन्न, पान, शयन (झोप) आणि आसन (बैठक) सर्वत्र श्रीकृष्णाच्या धाकाने (भयाने) संपूर्ण होते.
ओवी ५२८:
कंसासुर भयावेशें । शिशुपाळादिक महाद्वेषें । सायुज्य पावले अनायासें । मा श्रद्धाळू कैसे न पावती मोक्ष
अर्थ: कंसासुर (कंस राक्षस) भयावेशे (भयाच्या आवेशात) होता, शिशुपाल आणि इतर महाद्वेषाने (महाद्वेषाने) होते. त्यांनी सहजतेने सायुज्य (कृष्णाच्या सायुज्य) प्राप्त केले. मग श्रद्धाळू (विश्वासू) भक्त कसे मोक्ष प्राप्त करू शकत नाहीत?
ओवी ५२९:
तुम्ही तरी परम प्रीतीं । चित्तें वित्तें आत्मशक्तीं । जीवें वोवाळां श्रीपति । पायां ब्रह्मप्राप्ति तुमच्या लागे
अर्थ: तुम्ही तरी परम प्रेमाने, चित्त (मन), वित्त (धन) आणि आत्मशक्ती (आत्मशक्ती) श्रीपती (भगवान श्रीकृष्ण) ला वाहता. पायांशी ब्रह्मप्राप्ति (सर्वोच्च सत्याची प्राप्ती) तुम्हाला लागते.
ओवी ५३०:
पूर्ण प्राप्ति तुम्हांपासीं । ते तुमची न कळे तुम्हांसी । बालक मानितां श्रीकृष्णासी । निजलाभासी नाडणें
अर्थ: पूर्ण प्राप्ति (संपूर्ण प्राप्ती) तुमच्याकडे आहे, पण तुम्हाला ते कळत नाही. बालक मानून श्रीकृष्णाला पाहता, तुम्हाला निजलाभ (स्वत:चा लाभ) कळत नाही.
ओवी ५३१:
तुम्ही बाळकु माना श्रीकृष्ण । हा भावो अतिकृपण । तो परमात्मा परिपूर्ण । अवतरला निर्गुण कृष्णावतारें
अर्थ: तुम्ही श्रीकृष्णाला बाळक (बालक) मानता, हा भाव अतिकृपण (अत्यंत प्रेमळ) आहे. तो परमात्मा (सर्वोच्च आत्मा) परिपूर्ण आहे. तो निर्गुण (गुणरहित) कृष्णावतार (कृष्णाच्या रूपात) अवतरला आहे.
ओवी ५३२:
यासी झणें म्हणाल लेंकरूं । हा ईश्र्वराचा ईश्र्वरु । सर्वात्मा सर्वश्र्वरु । योगियां योगींद्रु श्रीकृष्ण
अर्थ: तुम्ही याला झणें (झटपट) लेंकरू (बालक) म्हणता. हा ईश्वराचा (भगवानाचा) ईश्वर (सर्वोच्च भगवान) आहे. सर्वात्मा (सर्व आत्म्यांचा) सर्वश्र्वर (सर्वांचा भगवान) आहे. योगियां योगींद्र (योगांचा राजा) आहे.
ओवी ५३३:
हा अविकारु अविनाशु । परात्परु परमहंसु । इंद्रियनियंता हृषीकेशु । जगन्निवासु जगदात्मा
अर्थ: हा अविकार (बदलता नसलेला), अविनाश (अक्षय) आहे. परात्पर (सर्वोच्च), परमहंस (सर्वश्रेष्ठ साधु) आहे. इंद्रियनियंता (इंद्रियांवर नियंत्रण करणारा) हृषीकेश आहे. जगन्निवास (संपूर्ण सृष्टीचा निवासस्थान) आहे. जगदात्मा (सृष्टीचा आत्मा) आहे.
ओवी ५३४:
मायामनुष्यवेषाकृती । हा भासताहे सकळांप्रती । गूढऐमश्र्वर्य महामूर्ती । व्यापक त्रिजगतीं गुणातीतु
अर्थ: मायामनुष्यवेषाकृती (मायावी मनुष्यवेष धारण करणारा) आहे. हा सर्वांना भासतो (दिसतो). गूढऐश्वर्य (गूढ ऐश्वर्य) असलेली महामूर्ती आहे. त्रिजगतीं (तीन जगात) व्यापक (व्याप्त) आहे. गुणातीत (गुणांच्या पलीकडे) आहे.
ओवी ५३५:
काळयवनादि असुर । कां जरासंधादि महावीर । अथवा राजे अधर्मकर । अतिभूभार सेना ज्यांची
अर्थ: काळयवन आणि इतर असुर, जरासंध आणि इतर महावीर, तसेच अधर्म करणारे राजे ज्यांच्या सेना अतिभूभार (पृथ्वीवरील भार) आहेत.
ओवी ५३६:
तो उतरावया धराभार । धर्म वाढवावया निर्विकार । संतसंरक्षणीं शार्ङगधर । पूर्णावतार श्रीकृष्ण
अर्थ: तो (श्रीकृष्ण) धराभार (पृथ्वीवरील भार) उतरण्यासाठी, धर्म वाढविण्यासाठी निर्विकार (निर्विकार भावनेने) संतांचे संरक्षण करणारा शार्ङगधर (श्रीकृष्ण) पूर्णावतार (संपूर्ण अवतार) आहे.
ओवी ५३७:
प्रतिपाळावया निजभक्तांसी । सुख द्यावया साधूंसी । अवतरला यदुवंशीं । हृषीकेशी श्रीकृष्ण
अर्थ: निजभक्तांचे (स्वभक्तांचे) प्रतिपालन (पालन) करण्यासाठी आणि साधूंना (साधूंना) सुख देण्यासाठी यदुवंशीं (यदुवंशात) हृषीकेश (श्रीकृष्ण) अवतरला.
ओवी ५३८:
तो असुरगजपंचाननु । सज्जनवनआशनंदघनु । तुमच्या उदरीं श्रीकृष्णु । अवतार पूर्णु पूर्णांशेंसीं
अर्थ: तो (श्रीकृष्ण) असुरांचा (राक्षसांचा) पंचानन (सर्वश्रेष्ठ), सज्जनांचा (सज्जनांचा) आशनंदघन (आनंददायक). तुमच्या उदरात (गर्भात) श्रीकृष्ण पूर्ण अवतार (संपूर्ण अवतार) पूर्णांशेने (पूर्ण भागाने) आला आहे.
ओवी ५३९:
उद्धरावया त्रिजगती । थोर उदार केली कीर्ती । ज्याच्या अवताराची ख्याती । पवाडे पढती ब्रह्मादिक
अर्थ: त्रिजगतीं (तीन जगांना) उद्धारण्यासाठी, थोर (महान) उदार (दया) कीर्ती केली आहे. ज्याच्या अवताराची (अवताराची) ख्याती (प्रसिद्धी) ब्रह्मादीक (ब्रह्मा आणि इतर) पवाडे (प्रशंसागीते) पढतात (गातात).
ओवी ५४०:
तरावया अतिदुस्तर । ज्याची कीर्ति गाती सुरनर । परमादरें ऋषीश्र्वर । कृष्णचरित्र सर्वदा गाती
अर्थ: अतिदुस्तर (अत्यंत कठीण) संकटातून तरण्यासाठी, ज्याची कीर्ति (महिमा) सुर (देव) आणि नर (मनुष्य) गातात. परमादराने (परम आदराने) ऋषीश्र्वर (सर्वश्रेष्ठ ऋषी) कृष्णचरित्र (श्रीकृष्णाचे चरित्र) सर्वदा (सतत) गातात.
ओवी ५४१:
ज्याचें नाम स्मरतां भक्त । कळिकाळ नागवत । तो अवतार श्रीकृष्णनाथ । तुम्हांआंत प्रगटला
अर्थ: ज्याचे नाम (नाव) स्मरण करताच भक्त, कळिकाळ (कलियुग) नष्ट होतो. तो अवतार श्रीकृष्णनाथ (श्रीकृष्ण) तुमच्या गर्भात प्रगटला आहे.
ओवी ५४२:
श्रीकृष्ण परब्रह्मैकनिधी । त्यासी पाहूं नका बाळबुद्धीं । इतुकेन तुम्ही भवाब्धी । जाणा त्रिशुद्धी तरलेती
अर्थ: श्रीकृष्ण परब्रह्मैकनिधी (परब्रह्माचे एकमेव आधार) आहे. त्याला बाळबुद्धीने पाहू नका. इतकेच नव्हे, तुम्ही भवाब्धी (संसारसागर) तरून जातात, त्रिशुद्धीने (तीन प्रकारे शुद्धता) तारणे प्राप्त होते.
ओवी ५४३:
ऐशी श्रीकृष्णअभवतारकथा । नारद वसुदेवा सांगतां । शुक म्हणे गा नृपनाथा । विस्मयो समस्तां थोर झाला
अर्थ: अशी श्रीकृष्णअभवतारकथा (श्रीकृष्णाच्या अवताराची कथा) नारद वसुदेवाला सांगताना, शुक (शुकदेव) म्हणतो, "हे नृपनाथ (राजा), सर्वांना मोठा विस्मय (आश्चर्य) झाला."
ओवी ५४४:
निमिजायंत मुनिगण । इतिहास पुरातन जीर्ण । कृष्ण परमात्मा ब्रह्म पूर्ण । नारद आपण निरूपी हर्षें
अर्थ: मुनिगण (ऋषीमुनी) निमिजायंत (निमज्जीत) होऊन, इतिहास पुरातन (पुराणे इतिहास) जीर्ण (जुना) झाला आहे. कृष्ण परमात्मा (भगवान कृष्ण) ब्रह्म पूर्ण (पूर्ण ब्रह्म) आहेत. नारद (महर्षि नारद) यांना निरूपी हर्ष (आनंद) आहे.
ओवी ५४५:
शुक म्हणे परीक्षिती । ऐकोनि नारदावचनोक्ती । देवकीवसुदेवो चित्तीं । अतिविस्मितीं तटस्थ
अर्थ: शुक (शुकदेव) परीक्षिती (परीक्षिताला) म्हणतो की, नारदांच्या (महर्षि नारदांच्या) वचनोक्ती (वचने) ऐकून देवकी आणि वसुदेव यांच्या चित्ती अतिविस्मित (आश्चर्यचकित) होते.
ओवी ५४६:
तया नारदाचेनि वचनें । कृष्ण परमात्मा बोलें येणें । देवकी वसुदेव निजमनें । दोघें जणें विस्मित
अर्थ: त्या नारदांच्या (महर्षि नारदांच्या) वचनाने (शब्दांनी) कृष्ण परमात्मा (भगवान कृष्ण) बोलताना, देवकी आणि वसुदेव यांचे मन विस्मित होते.
ओवी ५४७:
तीं परम भाग्यवंत दोन्ही । जो पुत्रस्नेहो होता श्रीकृष्णीं । तो सांडोनियां तत्क्षणीं । कृष्णपरब्रह्मपणीं निश्र्चयो केला
अर्थ: ती (देवकी आणि वसुदेव) दोन्ही परम भाग्यवंत (महान भाग्यवान) आहेत. जो पुत्रस्नेह (पुत्रप्रेम) श्रीकृष्णावर होता, तो तत्क्षणी (लगेच) सांडून (त्यागून) कृष्णपरब्रह्मपणीं (श्रीकृष्णाचे परब्रह्म मानून) निश्र्चय (ठरवले) केला.
ओवी ५४८:
श्रीकृष्णीं ब्रह्मभावो । धरितां निःशेष मोहस्नेहो । हृदयींचा निघोनि गेला पहा हो । बाप नवलावो भाग्याचा
अर्थ: श्रीकृष्णाला (भगवान कृष्णाला) ब्रह्मभाव (ब्रह्माची भावना) धरिताना निःशेष (पूर्ण) मोहस्नेह (मोह आणि स्नेह) हृदयातून निघून गेला. पाहा, बाप (पिता) आपल्या भाग्याचे नवल (आश्चर्य).
ओवी ५४९:
जो निमि-जायंतसंवादु । वसुदेवा सांगे नारदु । हा इतिहास अतिशुद्धु । जीवशिवभेदुच्छेदकु
अर्थ: जो निमिजायंत संवाद (निमि आणि जायंत यांचा संवाद) वसुदेवाला नारद सांगतात, हा इतिहास अतिशुद्ध (अत्यंत शुद्ध) आहे आणि जीवशिवभेद (जीव आणि शिव यांच्या भेदाचा) उच्छेदक (नष्ट करणारा) आहे.
ओवी ५५०:
सावधानपणें श्रोता । तल्लीन होऊनि तत्त्वतां । हे इतिहासाची कथा । सादरता जो परिसे
अर्थ: सावधानपणे श्रोता (श्रोते) तल्लीन होऊन तत्त्वत: (तत्त्वाने) इतिहासाची कथा सादर करतात.
ओवी ५५१:
तेणें सकळ पुण्यांचिया राशी । श्रवणें जोडिल्या अहर्निशीं । तो गा पुरुषु अवश्यतेसी । ब्रह्मप्राप्तीसी सत्पात्र
अर्थ: त्याने सकल पुण्यांच्या राशी (संपूर्ण पुण्यांच्या साठे) अहर्निश (रात्रंदिवस) जोडिल्या (संचित केल्या). तो पुरुष नक्कीच ब्रह्मप्राप्तीसाठी (ब्रह्म प्राप्तीसाठी) सत्पात्र (योग्य पात्र) आहे.
ओवी ५५२:
सार्थक एक एक पद । परिसतां होय अंतर शुद्ध । यालागीं पावे ब्रह्मपद । परमानंद निजबोधें
अर्थ: सार्थक (अर्थपूर्ण) एक एक पद (शब्द) समजून घेताना अंतर (मन) शुद्ध होते. यामुळे ब्रह्मपद (ब्रह्म पद) प्राप्त होते आणि परमानंद (सर्वोच्च आनंद) प्राप्त होतो.
ओवी ५५३:
हे 'पंचाध्यायी' म्हणणें घडे । पंचवक्त्र चंद्रचूडें । एकादशाचें ज्ञान गाढें । वर्णावया फुडें ध्वज उभविला
अर्थ: 'पंचाध्यायी' (पांच अध्याय) म्हणण्या कारण, पंचवक्त्र (पाच मुख असलेले) चंद्रचूड (भगवान शिव) आणि एकादश (अकरा) ज्ञान गाढ (सखोल) वर्णावे लागतात.
ओवी ५५४:
हे पंचाध्यायी नव्हे जाण । एकादशाचे पंचप्राण । उपदेशावया शुद्ध ज्ञान । सामोरे आपण स्वभक्तां आले
अर्थ: हे पंचाध्यायी (पांच अध्याय) नाहीत, तर एकादशाचे (अकरा) पंचप्राण (पाच प्राण). शुद्ध ज्ञानाचा उपदेश करण्यासाठी आपण स्वभक्तां सामोरे येतो.
ओवी ५५५:
हे पंचाध्यायी नव्हे केवळ । पंचम आलापे शुककोकिळ । एकादश वसंतकाळ । भक्त-अलिकुळ आलापवी स्वयें
अर्थ: हे पंचाध्यायी (पांच अध्याय) केवळ नाहीत, तर पंचम आलापणारे शुककोकिळ (शुकदेव). एकादश (अकरा) वसंतकाळ (वसंत ऋतु) भक्त-अलिकुळ (भक्तांच्या समूहासाठी) आलापवी (गातात).
ओवी ५५६:
हाही नव्हे प्रकार । हे शर्करा पंचधार । चाखों धाडिली सत्वर । ज्ञानगंभीर निजभक्त
अर्थ: हाही प्रकार नाही, हे शर्करा (साखर) पंचधार (पाच प्रवाह). चाखण्यासाठी धाडले आहेत, ज्ञानगंभीर (ज्ञानाने गंभीर) निजभक्त (स्वभक्तांसाठी).
ओवी ५५७:
हे पंचाध्यायी नव्हे सिद्ध । एकादशाचे पंच गंध । भक्त आंवतावया शुद्ध । धाडिली प्रसिद्ध गंधाक्षता
अर्थ: हे पंचाध्यायी (पांच अध्याय) सिद्ध (सिद्ध) नाहीत, एकादशाचे (अकरा) पंच गंध (पाच गंध). भक्तांना आंवतण्यासाठी (पारित करण्यासाठी) शुद्ध गंधाक्षता (पवित्र गंधाने) प्रसिद्ध धाडली आहेत.
ओवी ५५८:
एकादश अतिविवेकी । यावया पंचाध्यायी पालखी । पुढें धाडिली कवतुकीं । निजभक्तविखीं कृपाळुवें
अर्थ: एकादश (अकरा) अतिविवेकी (सर्वश्रेष्ठ विवेकबुद्धी असलेले). यावया पंचाध्यायी (पांच अध्याय) पालखी (पालखी). पुढे धाडली कवतुकीं (विलक्षण) निजभक्त (स्वभक्त) कृपाळुवें (कृपालू).
ओवी ५५९:
हे कृष्ण-उद्धवअ र्धमात्रा । अर्धोदयो महायात्रा । ते यात्रेलागीं हांकारा । पंचाध्यायी खरा साधकां करी
अर्थ: हे कृष्ण-उद्धव अर्धमात्रा (अर्धमात्रिक). अर्धोदयो महायात्रा (अर्धोदयो महायात्रा). यात्रेसाठी (यात्रेसाठी) हांकार (हांकार) आहे. पंचाध्यायी (पांच अध्याय) खरा साधकांना (साधकांना) करतो.
ओवी ५६०:
श्रीकृष्णउतद्धवमेळा । देखोनि ब्रह्मसुखाचा सोहळा । तो सांगों आली कळवळा । भक्तांजवळां पंचाध्यायी
अर्थ: श्रीकृष्ण-उद्धव मेळा (मेळावा) पाहून ब्रह्मसुखाचा (ब्रह्मानंदाचा) सोहळा. तो सांगताना कळवळा (कळवळा) आलेला आहे. भक्तांच्या जवळ पंचाध्यायी (पांच अध्याय).
ओवी ५६१:
अहंकाराचें मेट होतें । तें उठवूनि श्रीकृष्णनाथें । केलें आत्मतीर्थें मुक्तेंं । अभयहस्तें उद्धवासी
अर्थ: अहंकाराचे (अहंकाराचे) मेट (अंत) होते. ते उठवून श्रीकृष्णनाथ (भगवान श्रीकृष्ण) ने आत्मतीर्थ (आत्मिक तीर्थ) मुक्त केले. अभयहस्ते (अभय हस्ते) उद्धवाला (उद्धव) मुक्त केले.
ओवी ५६२:
ते मुक्ततीर्थनवाई । पुढें सांगों आली पंचाध्यायी । संसारश्रांत जे जे कांहीं । ते धांवा लवलाहीं विश्रांतीसी
अर्थ: ते मुक्ततीर्थ (मुक्तीचे तीर्थ) सांगण्यात आले आहे, पुढे पंचाध्यायी (पाच अध्याय) आले आहेत. जे संसारश्रांत (संसाराने थकलेले) आहेत, ते विश्रांतीसाठी धावा (लवकर धावा).
ओवी ५६३:
कृष्णउ्द्धवगोडगोष्टी । हे निर्विकल्प कपिलाषष्ठी । ते पर्वकाळकसवटी । सांगों उठाउठीं पंचाध्यायी आली
अर्थ: कृष्ण आणि उद्धवाच्या गोड गोष्टी, हे निर्विकल्प कपिलाषष्ठी (निर्विकल्प कपिलाषष्ठी). ते पर्वकाळकसवटी (पर्वकाळात) सांगण्यात आले आहेत, त्यामुळे पंचाध्यायी (पाच अध्याय) आले आहेत.
ओवी ५६४:
उद्धवालागीं भवसागरीं । उतरावया पायउचतारीं । भागवतमिषें श्रीहरी । सुगम सोपारी पायवाट केली
अर्थ: उद्धवासाठी भवसागरात उतरवायला पायउचतारी (पायउतार) केली आहे. भागवतमिषें (भागवताच्या मार्गाने) श्रीहरी (भगवान कृष्ण) ने सुगम (सोपे) आणि सोपारी (सोपे) पायवाट केली आहे.
ओवी ५६५:
पव्हणियाहूनि पायउीतारा । भागवतमार्ग अतिसोपारा । तो मार्गु दावावया पुरा । हांकारी स्त्रीशूद्रां पंचाध्यायी
अर्थ: पव्हणियाहून (पव्हणीपेक्षा) पायउचतारा (पायउतार) भागवतमार्ग (भागवताच्या मार्गाने) अतिसोपारा (अत्यंत सोपा) आहे. तो मार्ग दाखवण्यासाठी स्त्रीशूद्र (स्त्रिया आणि शूद्र) पंचाध्यायी (पाच अध्याय) हांकारी (हांकार) आहेत.
ओवी ५६६:
पुढील निरूपणआावडी । अतिशयें वाढे चढोवढी । ते कृष्णवाक्यरसगोडी । पंचाध्यायी फुडी साधावया सांगे
अर्थ: पुढील निरूपण (स्पष्टीकरण) आवडीने, अतिशय (अत्यंत) वाढते. ते कृष्णवाक्य (कृष्णाचे वाक्य) रसगोड (मधुर) आहे. पंचाध्यायी (पाच अध्याय) पुढे साधण्यासाठी सांगतात.
ओवी ५६७:
कृष्णउ्द्धवसंवादीं । होईल परब्रह्म-गवादी । साधकमुमुक्षांची मांदी । धांवे त्रिशुद्धी निजसुखार्थ
अर्थ: कृष्ण आणि उद्धवाच्या संवादाने परब्रह्म-गवादी (परब्रह्माची गोष्ट) होईल. साधक आणि मुमुक्षु (मुक्तीची इच्छा करणारे) यांची मांदी (समूह) त्रिशुद्धी (तीन प्रकारची शुद्धता) निजसुखार्थ (स्वतःच्या आनंदासाठी) धावेल.
ओवी ५६८:
परब्रह्म झालें सावेव । स्वरूपसुंदर ज्ञानगौरव । मनोहर रुपवैभव । स्वर्गींचे देव पाहों येती
अर्थ: परब्रह्म (सर्वोच्च सत्य) सावेव (संपूर्ण) झाले आहे. स्वरूपसुंदर (सुंदर स्वरूप), ज्ञानगौरव (ज्ञानाचा गौरव) आहे. मनोहर रुपवैभव (सौंदर्याचे वैभव) आहे. स्वर्गातील देव ते पाहून येतात.
ओवी ५६९:
तो देवांचा स्तुतिवादु । सवेंचि उद्धवाचा निर्वेदु । कृष्णउ्द्धवमहाबोधु । जेणें परमानंदु वोसंडे
अर्थ: तो देवांचा स्तुतिवाद (प्रशंसा), उद्धवाचा निर्वेद (समर्पण), कृष्ण आणि उद्धव महाबोध (महान बोध), ज्याने परमानंद (सर्वोच्च आनंद) वोसंडे (वाढतो).
ओवी ५७०:
ते पुढील अध्यायीं कथा । रसाळ सांगेन आतां । अवधान द्यावें श्रोतां । ग्रंथार्था निजबोधें
अर्थ: पुढील अध्यायांतील कथा रसाळ (गोड) सांगण्यात येणार आहे. श्रोते (ऐकणारे) यांना ग्रंथाच्या अर्थाचा (मूल्याचा) बोध होण्यासाठी सावध (ध्यान) देणे आवश्यक आहे.
ओवी ५७१:
स्वयें वावडी करूनि पूर्ण । तिसी उडविजे जेवीं आपण । मग उडालेपणें जाण । आपल्या आपण संतोषिजे
अर्थ: स्वतः वावडी (झाड) करून पूर्ण केली जाते. ती उडवताना स्वतःचीच ओळख (स्वत्व) होते आणि त्यानंतर स्वतःला समाधान (संतोष) मिळते.
ओवी ५७२:
तेवीं मजनांवें कविता । करूनि स्वयें सद्गुरु वक्ता । एवं वदवूनियां ग्रंथार्था । श्रोतेरूपें सर्वथा संतोषे स्वयें
अर्थ: त्याचप्रमाणे कविता (कविता) करणे म्हणजे स्वतःला सद्गुरु (सत्गुरु) वक्ता म्हणून ओळखणे. ग्रंथाचा अर्थ स्पष्ट करून श्रोते रूपाने (श्रोत्यांच्या रूपात) संपूर्ण संतोष (समाधान) मिळतो.
ओवी ५७३:
तो एकपणेंवीण एकला एका । दुजेनवीण जनार्दनु सखा । तेणें पुढील ग्रंथआएवांका । विशदार्थें देखा विवंचिला
अर्थ: जनार्दन (भगवान विष्णू) एकपण (एकटा) असून, दुसरा कोणीही (सखा) नाही. त्याने पुढील ग्रंथाचा (पुढील अध्यायांचा) अर्थ स्पष्टपणे पाहिला आणि विवंचिला (स्पष्ट केला).
ओवी ५७४:
नातळोनि दुजेपण । एका जनार्दना शरण । धरोनि श्रोत्यांचे चरण । पुढील अनुसंधान पावेल
अर्थ: दुजेपण (दुसरेपणा) नष्ट करून, जनार्दनाच्या (भगवान विष्णूच्या) चरणांमध्ये शरण (आश्रय) घ्या. श्रोत्यांचे (ऐकणाऱ्यांचे) चरण धरणे म्हणजे पुढील अनुसंधान (अनुसंधान) प्राप्त होईल.
ओवी ५७५:
एका जनार्दन नांवें देख । दों नांवीं स्वरूप एक । हें जाणे तो आवश्यक । परम सुख स्वयें पावे
अर्थ: एक जनार्दन (भगवान विष्णू) नावानेच देखील दोन नावे (स्वरूप) एकच आहेत. हे जाणणे आवश्यक आहे, त्यामुळे परम सुख (सर्वोच्च आनंद) स्वतःला मिळते.
ओवी ५७६:
एकाजनार्दना शरण । त्याची कृपा परिपूर्ण । पंचाध्यायी निरूपण । झाली संपूर्ण जनार्दनकृपा
अर्थ: एक जनार्दनाच्या (भगवान विष्णूच्या) चरणांमध्ये शरण (आश्रय) घ्या. त्याची (भगवान विष्णूची) कृपा परिपूर्ण (संपूर्ण) आहे. पंचाध्यायी (पाच अध्यायांचे) निरूपण (स्पष्टीकरण) संपूर्ण जनार्दनाच्या (भगवान विष्णूच्या) कृपेने झाले आहे.
समारोप:
**इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे वसुदेवनारदसंवादे एकाकार-टीकायां पंचमोऽध्यायः ॥५॥॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥
अर्थ: श्रीमद्भागवत महापुराणाच्या एकादश स्कंधातील वसुदेव आणि नारदांच्या संवादात एकाकार टीका (व्याख्या) मध्ये पंचम अध्याय संपला. श्रीकृष्णार्पणमस्तु (श्रीकृष्णाला अर्पण).